WYKONANIE MONITORINGU NIETOPERZY W CIĄGU DROGI EKSPRESOWEJ S3 NA ODCINKU OD WĘZŁA KLUCZ (KM 0+000) DO WĘZŁA GORZÓW PÓŁNOC (KM )

WYKONANIE MONITORINGU NIETOPERZY W CIĄGU DROGI EKSPRESOWEJ S3 NA ODCINKU OD WĘZŁA KLUCZ (KM 0+000) DO WĘZŁA GORZÓW PÓŁNOC (KM 81+613) RAPORT KOŃCOWY Z MONITORINGU PRZEPROWADZONEGO W LATACH 20102011 Zamawiający: Skarb Państwa Generalny Dyrektor Dróg Krajowych i Autostrad reprezentowany przez Generalną Dyrekcje Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Szczecinie Wykonawca: dr Magdalena Dzięgielewska mgr inż. Karolina Ignaszak Zachodniopomorskie Towarzystwo Chiropterologiczne Mopek SZCZECIN, GRUDZIEŃ 2011

ZAWARTOŚĆ RAPORTU: CZĘŚĆ 1 tekst Raport z wykonania monitoringu nietoperzy w ciągu drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613) CZĘŚĆ 2 załączniki fotograficzne do CZĘŚCI 1 RAPORTU CZĘŚĆ 3 załączniki graficzne do CZĘŚCI 1 RAPORTU MAPY: A ogólny przebieg przedmiotowej drogi ekspresowej S3 wraz z wytyczonymi traektami, punktami mi i odcinkami drogi udostępnionej do ruchu B rozmieszczenie miejsc występowania (sezonowe kryjówki, żerowiska) i korytarzy migracji nietoperzy w rejonie inwestycji [ortofotomapa w skali 1:4000] C obszary newralgiczne i cenne przyrodniczo dla populacji nietoperzy w rejonie inwestycji [ortofotomapa w skali 1:4000] D miejsca kolizji nietoperzy z pojazdami wraz z opisem zbiorowisk roślinnych [ortofotomapa w skali 1:4000] E szczegółowa charakterystyka zbiorowisk roślinnych [ortofotomapa w skali 1:500] 2

SPIS TREŚCI 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA... 5 2. PODSTAWA MERYTORYCZNA REALIZACJI OPRACOWANIA. 6 2.1. Obowiązujące akty prawne... 6 2.2. Obowiązujące konwencje międzynarodowe.... 6 2.3. Decyzje administracyjne, postanowienia, uzgodnienia i opinie... 6 2.4. Materiały projektowe i opracowania branżowe... 7 3. STATUS OCHRONNY NIETOPERZY.. 8 4. OPIS INWESTYCJI... 8 4.1. Opis ogólny... 8 4.2. Węzły komunikacyjne. 10 4.3. Oświetlenie... 11 4.4. Miejsca Obsługi Pasażerów (MOP). 11 4.5. Obwody Utrzymania drogi (OU)... 11 4.6. Ogrodzenia, ekrany akustyczne i antyolśnieniowe.... 12 4.7. Natężenie ruchu... 13 5. OPIS WYBRANYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA W REJONIE PRZEDMITOWEJ INWESTYCJI. 16 5.1. Znaczenie korytarzy ekologicznych i linowych elementów krajobrazu dla nietoperzy.. 16 5.2. Konflikty ze środowiskiem przyrodniczym i krajobrazem. Przewidywane skutki oddziaływania i funkcjonowania inwestycji drogowych na nietoperze.. 17 6. OPIS DZIAŁAŃ DOTYCZACYCH MONITORINGU NIETOPERZY ZREALIZOWANYCH NA PRZEDMIOTOWYM ODCINKU DROGI S3. 19 6.1. Warunki atmosferyczne.... 19 6.2. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy strefy umiarkowanej istotne dla przedmiotowej inwestycj.. 20 6.2.1. Środowisko życia i kryjówki letnie... 20 6.2.2. Okres rozrodu i szczytu aktywności letniej nietoperzy. 20 6.2.3. Okres rozpadu kolonii rozrodczych, początku jesiennych migracji i rojenia. 21 6.2.4. Jesienne migracje. 22 6.2.5. Hibernacja nietoperzy 22 6.2.6. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy występujących w północnozachodniej Polsce, istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu.. 23 6.3. Ogólna charakterystyka gatunków nietoperzy stwierdzonych na przedmiotowej inwestycji.. 28 6.4. Metodyka przygotowania ekspertyzy.... 38 6.4.1. Zakres czasowy. 38 6.4.2. Zakres przestrzenny.. 38 6.4.3. Zakres monitoringu populacji nietoperzy na przedmiotowej inwestycji. 39 6.5. Metodyka badań terenowych... 39 6.5.1. Kontrole obiektów stanowiących potencjalne kryjówki nietoperzy. 39 6.5.2. Obserwacje wizualne 40 6.5.3. Nasłuchy detektorowe... 40 6.5.4. Charakterystyka traektów. 40 6.5.4.1. Traekt I 41 6.5.4.2. Traekt II... 42 6.5.4.3. Traekt III.. 42 6.5.4.4. Traekt IV.. 42 6.5.4.5. Funkcjonalne odcinki traektów 43 3

6.5.5. Rejestracja głosów nietoperzy na traektach i w punktach ch wraz z późniejszą ich analizą komputerową oraz wyznaczeniem indeksów aktywności nietoperzy... 46 6.5.5.1. Częstotliwość kontroli 46 6.5.5.2. Rejestracja głosów 44 6.5.5.3. Analiza nagrań i wyznaczenie indeksów aktywności nietoperzy 51 6.5.6. Identyfikacja ofiar kolizji z pojazdami, ekranami i ogrodzeniami drogi.. 51 6.5.7. Charakterystyka botaniczna wybranych punktów przy drodze ekspresowej S3.. 51 6.6. Wyniki badań i ich analiza.... 52 6.6.1. Charakterystyka wykazanych gatunków nietoperzy w poszczególnych okresach monitoringu na przedmiotowej inwestycji. 53 6.6.1.1. Okres opuszczania zimowisk, wiosenne migracje i tworzenie kolonii rozrodczych. 53 6.6.1.2. Okres rozrodu i szczytu aktywności lokalnych populacji. 69 6.6.1.3. Rozpad kolonii rozrodczych, początek jesiennych migracji i rojenia. 98 6.6.1.4. Jesienne migracje i rojenie... 124 6.6.1.5. Ostatnie przeloty między kryjówkami i początek hibernacji 143 6.6.2. Podsumowanie wyników monitoringu przeprowadzonego w latach 2010 2011. 150 6.6.2.1. Monitoring 2010. 150 6.6.2.2. Monitoring 2011. 150 6.6.3. Aktywność nietoperzy na przedmiotowym odcinku drogi w okresie trwania monitoringu w latach 20102011. 157 6.6.3.1. Monitoring 2010. 157 6.6.3.2. Monitoring 2011. 158 6.6.4. Aktywność nietoperzy na odcinkach inwestycji położonej w sąsiedztwie obszarów Specjalnej Ochrony Siedliskowej, których przedmiotem ochrony są m.in. nietoperze 170 6.6.5. Aktywność nietoperzy na innych obszarach cennych przyrodniczo. 171 7. OKREŚLENIE ZAGROŻEN POPULACJI NIETOPERZY ZE WSKAZANIEM OBSZARÓW NEWRALGICZNYCH 174 7.1. Zagrożenia z tytułu oświetlenia.. 174 7.2. Identyfikacja ofiar kolizji z ekranami i ogrodzeniem drogi... 174 7.3. Identyfikacja ofiar kolizji z pojazdami... 175 7.4. Wskazanie miejsc newralgicznych dla lokalnej chiropterofauny na odcinku drogi ekspresowej S3. 177 7.5. Charakterystyka zbiorowisk roślinnych w obrębie stwierdzonych miejsc kolizji nietoperzy z pojazdami... 179 7.5.1. Wykaz syntaksonomiczny zbiorowisk roślinnych w obrębie stwierdzonych miejsc kolizji nietoperzy z pojazdami.. 179 7.5.2. Szczegółowa charakterystyka botaniczna punktów w miejscu kolizji nietoperzy z pojazdami. 182 8. OCENA SKUTECZNOŚCI DZIAŁAŃ MINIMALIZUJĄCYCH. 196 9. WSKAZANIA DO DALSZYCH DZIAŁAŃ OCHRONNYCH 198 10. OKREŚLENIE, NA PODSTAWIE PRZEPROWADZONEGO MONITORINGU W LATACH 20102011 EWENTULANYCH POTRZEB I ZAŁOŻEŃ DLASZEGO MONITORINGU... 199 11. LITERATURA. 200 4

1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Zakres niniejszego opracowania Część 1 dotyczy uzyskanych wyników monitoringu chiropterofauny przeprowadzonego w latach 20102011, w sąsiedztwie drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613), zgodnie z założeniami przewidzianymi w Opisie Przedmiotu Zamówienia do zadania Wykonanie monitoringu nietoperzy w ciagu drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000, do węzła Gorzów Północ (km 81+613 (umowa nr 48/P4/2010 z dnia 15 czerwca 2010 r.) oraz ze szczegółową metodyką badań opisaną w Części 1 Raportu ( Metodyka i harmonogram monitoringu nietoperzy występujących w sąsiedztwie drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613 ) (Rozdział 5,6). Głównymi celami monitoringu było: 1. określenie szlaków migracyjnych nietoperzy w sąsiedztwie drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613); 2. wykonanie monitoringu śmiertelności nietoperzy w sąsiedztwie drogi ekspresowej S3 na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613); 3. określenie wpływu drogi ekspresowej S3 na warunki migracji i stan populacji nietoperzy w jej sąsiedztwie; 4. sprawdzenie skuteczności zastosowanych środków minimalizujących oddziaływanie inwestycji na nietoperze. W osiągnięciu poszczególnych celów przeprowadzone były następujące prace: 1. Badanie śmiertelności nietoperzy w wyniku kolizji z pojazdami, 2. Badanie ewentualnych kolizji z ogrodzeniem, ekranami akustycznymi i antyolśnieniowymi, 3. Obserwacja odcinków monitorowanej trasy sąsiadującej z obszarami Natura 2000 i innymi obszarami newralgicznymi z uwagi na występowanie nietoperzy, 4. Obserwacje dotyczące wpływu oświetlenia węzłów komunikacyjnych i Miejsc Obsługi Podróżnych, zlokalizowanych na ww. odcinku drogi ekspresowej, na nietoperze, 5. Określenie wpływu drogi ekspresowej S3 na warunki migracji i stan populacji nietoperzy w jej sąsiedztwie, 6. Weryfikacja skuteczności działań minimalizujących, zastosowanych na przedmiotowym odcinku drogi ekspresowej, 7. W przypadku stwierdzenia niedostatecznej skuteczności zastosowanych zabezpieczeń, zaproponowanie dodatkowych działań, 8. W przypadku stwierdzenia negatywnego oddziaływania na gatunki nietoperzy, pomimo zastosowania środków minimalizujących, zaproponowanie działań kompeacyjnych. 5

2. PODSTAWA MERYTORYCZNA REALIZACJI OPRACOWANIA 2.1. Obowiązujące akty prawne 1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2008 nr 25 poz. 150 z późniejszymi zmianami). 2. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami) 3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237 poz. 1419) 4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. 2008 nr 199 poz. 1226)., 5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 77, poz. 510). 2.2. Obowiązujące konwencje międzynarodowe 1. Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych (Konwencja Berneńska) z 10 września 1979. Konwencja ratyfikowana przez Polskę w 1996 (Dz. U. Nr 58, poz. 263 i 264). 2. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) z dnia 23 czerwca 1979 (Dz. U. nr 2 poz. 17). 3. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). 4. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia) 5. Minister Środowiska. Kwiecień 2007. Raport z wprowadzenia Postanowień Porozumienia o Ochronie Populacji Europejskiej Nietoperzy (EUROBATS) w latach 20032005. 6. Minister Środowiska. Sierpień 2008, Raport z wprowadzenia Postanowień Porozumienia o Ochronie Populacji Europejskiej Nietoperzy (EUROBATS) w latach 20062007. 2.3. Decyzje administracyjne, postanowienia, uzgodnienia i opinie 1. Opinia Dyrekcji Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Odry z dnia 05 lipca 2005 r. (znak DDO/GD/07/2005) dotycząca planowanej budowy drogi ekspresowej S3 (Odcinek biegnący przez Szczeciński Park Krajobrazowy Puszcza Bukowa i jego otulinę, ostoję siedliskową Wzgórza Bukowe i ostoję ptasią Jeziora Wełtyńskie. 2. Decyzja Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 30 maja 2006 r. o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia pn. Budowa drogi ekspresowej S3 dla odcinka węzeł Klucz węzeł Gorzów Północ dla fragmentu przebiegającego przez teren województwa zachodniopomorskiego (znak: SRŚ14/6613/79/2006) obejmująca swoim zakresem budowę nowego odcinka drogi ekspresowej od km 0+000 (węzeł Klucz ) do km 66+083 (granica województwa lubuskiego). 3. Decyzja Wojewody Lubuskiego z dnia 28 czerwca 2006 r. o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia polegającego na budowie drogi ekspresowej S3 na odcinku węzeł Klucz węzeł Gorzów Północ dla fragmentu przebiegającego przez teren województwa lubuskiego (znak: RŚ.II.ANow.6613012/06) 6

obejmująca swoim zakresem budowę nowego odcinka drogi ekspresowej od km 66+083 (granica województwa zachodniopomorskiego) do km 81+613 (węzeł Gorzów Północ ). 4. Decyzja Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 20 marca 2009 r. (znak: RDOŚ08WOOŚII66130003/09/an) w sprawie zmiany Decyzji Wojewody Lubuskiego z dnia 28 czerwca 2006 r. (znak: RŚ.II.ANow.6613012/06) o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia polegającego na budowie drogi ekspresowej S3 na odcinku węzeł Klucz węzeł Gorzów Północ dla fragmentu przebiegającego przez teren województwa lubuskiego dotycząca zmiany lokalizacji zbiornika retencyjnoodparowującego ZO122 z prawej strony budowanej drogi S3 na lewą w km 69+000, w strefie specjalnego obszaru ochrony siedlisk Torfowisko Chłopiny 5. Decyzja Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Szczecinie z dnia 21 listopada 2011 r. (znak: WOOŚTŚ.6330.1.2011.AKO) o środowiskowych uwarunkowaniach w zakresie oddziaływania na obszary Natura 2000 dla planowanego przedsięwzięcia pn.: Budowa drogi S3 na odcinku Szczecin (Klucz) węzeł Gorzów Północ km 0+000 81+613 2.4. Materiały projektowe i opracowania branżowe 1. Raport oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia Budowa drogi krajowej S3 granica województwa zachodniopomorskiego i lubuskiego Gorzów km 66+083 81+613 czerwiec 2005 wykonany przez Traprojekt Gdański Sp. z o.o. 2. Raport o oddziaływaniu na środowisko. Droga ekspresowa S3 województwo zachodniopomorskie węzeł Klucz km 0+000 granica woj. lubuskiego km 66+083; woj. lubuskie granica woj.. zachodniopomorskiego km 66+083 węzeł Gorzów Północ km 81+613. Załącznik do wniosku o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacje przedsięwzięcia. TOM 1 cześć opisowa, TOM 2 załączniki graficzne. Traprojekt Gdański Sp. z o.o., D. Andrzejewska. Styczeń 2006. 3. Uwarunkowania przyrodnicze przebiegu drogi ekspresowej nr 3 na odcinku Szczecin (Klucz) km 0+000 granica województw zachodniopomorskiego i lubuskiego km 66+083. Opracowanie naukowo badawcze, sporządzone przez zespół pod kierunkiem dr inż. Wojciecha Zyskę, Szczecin, kwiecień 2004 z późniejszymi uzupełnieniami (10.2004 i 05.2005). 4. Jasnowska J. Kowalski W. 2004. Ocena oddziaływania planowanej drogi krajowej S3 na szatę roślinną na Obszarach Ochrony Specjalnej zgłoszonych do programu ekologicznego Unii Europejskiej Natura 2000. 5. Aneks do raportu oddziaływania na środowisko w zakresie zasobów przyrodniczych Budowa drogi ekspresowej S3 odcinek Szczecin (Klucz) granica woj. lubuskiego km 0+000 66+083 oraz granica woj. lubuskiego Gorzów Wlkp. km 66+083 81+613 sporządzony przez zespół pod kierunkiem dr inż. W. Zyski, maj 2005. 6. Raport o oddziaływaniu na środowisko w zakresie oddziaływania na Europejską Sieć Obszarów Chronionych Natura 2000 dla przedsięwzięcia polegającego na budowie drogi krajowej nr 3 na parametrach drogi ekspresowej obejmującego odcinek Szczecin (węzeł Klucz) Gorzów Wielkopolski (węzeł Gorzów Północ) wykonanych przez Biuro Ekspertyz i Projektów Budownictwa Komunikacyjnego EKKOM S.A., 2010 r.. 7. Adaptacja 13 schronów powojskowych znajdujących się na terenie dawnej Prochowni w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, Zachodniopomorskie Towarzystwo Chiropterologiczne Mopek, 2007r. 8. Zimowy monitoring nietoperzy na terenie Puszczy Bukowej wykonany przez Zachodniopomorskie Towarzystwo Chiropterologiczne Mopek, 2009r. 9. Zimowy monitoring nietoperzy na terenie powojskowej prochowni umiejscowionej w Szczecińskim Parku Krajobrazowym Puszcza Bukowa wykonany przez Zachodniopomorskie Towarzystwo Chiropterologiczne Mopek, 2010r. 7

3. STATUS OCHRONNY NIETOPERZY Konieczność ochrony poszczególnych gatunków nietoperzy wynika zarówno z prawa międzynarodowego, jak i polskiego. Prawo międzynarodowe wyrażone między innymi poprzez: 1. Konwencję o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska), 2. Konwencję o różnorodności biologicznej z Rio de Janeiro z dnia 5 czerwca 1992 roku, nakłada na państwasygnatariuszy, w tym Polskę, obowiązek identyfikacji i monitoringu wszystkich elementów różnorodności biologicznej, położenia szczególnego nacisku na ochronę in situ, podnoszenia poziomu wiedzy i świadomości społecznej, oceny skutków oraz minimalizowania negatywnych oddziaływań zarówno w skali makro jak i mikro. Inna podpisana przez Polskę Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), w ramach której powstało Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie (ratyfikowane przez Polskę, Dziennik Ustaw Nr 96, Poz. 1112), zobowiązuje państwasygnatariuszy do: ochrony nietoperzy i ich siedlisk, ochrony żerowisk tych ssaków, ochrony nietoperzy przed środkami ochrony roślin i drewna, popularyzacji wiedzy i edukacji na temat tych pożytecznych zwierząt oraz wyznaczenia itytucji odpowiedzialnej za dostarczenie informacji na temat ochrony i kontroli nietoperzy na terytorium danego państwa, zwłaszcza nietoperzy zamieszkujących budynki. Dyrektywa Siedliskowa Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory zawiera postanowienia dotyczące m.in. ochrony siedlisk i ochrony gatunkowej zwierząt, w tym nietoperzy. Dyrektywa ta stanowi podstawę do wdrażania europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000. Bezpośrednie podstawy prawne do ochrony nietoperzy w Polsce reguluje Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami) oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dziennik Ustaw Nr 220, poz. 2237). Gatunki objęte ochroną ścisłą zostały wymienione w Załączniku nr 1 do Rozporządzenia, a na pozycjach 293297 tego załącznika wymieniono wszystkie występujące w Polsce gatunki nietoperzy, należących do rodzin podkowcowatych (Rhinolophidae) i mroczkowatych (Vespertilionidae). W myśl tego rozporządzenia sposoby ochrony nietoperzy polegają między innymi na: 1) zabezpieczaniu ostoi i stanowisk zwierząt przed zagrożeniami zewnętrznymi; 2) budowie sztucznych miejsc lęgowych; 3) dostosowaniu terminów i sposobów wykonania prac budowlanych, remontowych i innych do okresów rozrodu lub hibernacji; 4) obserwacji i dokumentowaniu (monitoringu) stanowisk, ostoi i populacji gatunków; 5) wspomaganiu rozmnażania się gatunku na stanowiskach naturalnych; 6) edukacji społeczeństwa oraz właściwych służb w zakresie rozpoznawania gatunków chronionych i sposobów ich ochrony; 7) promowaniu technologii prac związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki, umożliwiających zachowanie ostoi i stanowisk gatunków chronionych. 4. OPIS INWESTYCJI 4.1. Opis ogólny Obszar objęty monitoringiem, biegnący wzdłuż nowo wybudowanej drogi ekspresowej S3, będącej południkową magistralą zachodnią Polski to jedno z najważniejszych połączeń dróg szybkiego ruchu o znaczeniu zarówno międzynarodowym jak i krajowym. Łączy on południe Europy i kraju, poprzez Szczecin i Port w Świnoujściu, z krajami skandynawskimi. Trasa 8

rozpoczyna się od dwupoziomowego węzła Klucz, będącego skrzyżowaniem z autostradą A6, relacji Kołbaskowo (granica państwa) Szczecin, a kończy węzłem Gorzów Północ, który nie podlega monitoringowi (ryc. 1). Długość ciągu komunikacyjnego wynosi 81 613 km i przebiega przez 2 województwa zachodniopomorskie (Traekt IIII), gdzie długość odcinka wynosi 66 083 km, oraz lubuskie (Traekt IV), gdzie długość odcinka wynosi 15 530 km. Na całym badanym terenie dominuje krajobraz leśnorolny, przy czym na terenie Pomorza Zachodniego droga przebiega w 13% przez tereny leśne, a w pozostałych 87% przez tereny rolnicze, natomiast w sąsiadującym województwie proporcje są odwrócone odpowiednio 64% długości trasy biegnie w otoczeniu lasów, a 36% w otoczeniu terenów użytkowanych rolniczo. Podstawowe parametry techniczne przedmiotowej inwestycji zamieszczono poniżej: Podstawowe parametry techniczne przedmiotowego odcinka drogi ekspresowej S3: klasa techniczna S (droga ekspresowa) kategoria ruchu KR6 prędkość projektowa 100 km/h dopuszczalne obciążenie nawierzchni 115 kn liczba pasów ruchu 2 x 2 szerokość pasa ruchu 3,50 m szerokość pasa dzielącego 4,0 m + 0,5 m opaski szerokość pasa awaryjnego 2,5 3,0 m szerokość pobocza gruntowego 0,75 2,9 m pochylenie skarp 1:3 1:1,5 W celu realizacji i oddania do ruchu publicznego monitorowanej inwestycji wykonano następujące prace budowlane: wybudowanie odcinka drogi ekspresowej (klasy technicznej S) o przekroju dwujezdniowym (2 x 2 pasy ruchu) i całkowitej długości 81,613 km, wybudowanie czterech bezkolizyjnych węzłów drogowych, wybudowanie dwóch obwodów utrzymania drogi (OU), wybudowanie dróg zbiorczych i serwisowych oraz wybudowanie bezkolizyjnych przejazdów dla dróg przecinanych przez przedmiotową drogę ekspresową S3, wybudowanie w ciągu i nad drogą ekspresową mostów, wiaduktów, przepustów, przejść dla zwierząt, utworzenie kanalizacji deszczowej, przebudowanie istniejących dróg (krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych), na odcinkach i w miejscach kolizji z przebiegiem drogi ekspresowej, przebudowanie kolidujących urządzeń istniejących sieci technicznych: energetycznych, telekomunikacyjnych, gazowych, sanitarnych i melioracyjnych przebudowanie istniejących dróg (krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych), na odcinkach i w miejscach kolizji z przebiegiem drogi ekspresowej ekrany akustyczne, zieleń ochronną, urządzenia podczyszczające wody opadowe, urządzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, w tym m.in. bariery ochronne i ogrodzenia, oświetlenie węzłów drogowych oraz systemu łączności alarmowej. Monitorowany ciąg komunikacyjny, na odcinku od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gryfino (km 9+200) przebiega na zachód od istniejącej drogi krajowej nr 3, zaś na dalszym odcinku (do węzła Gorzów Północ km 81+613) zlokalizowany jest po jej wschodniej stronie 9

4.2. Węzły komunikacyjne Droga ekspresowa S3 (fot. 1) krzyżuje się z 22 drogami gminnymi, 16 drogami powiatowymi, oraz jedną autostradą, jedną drogą krajową i dwoma drogami wojewódzkimi. W czterech miejscach krzyżowania się przedmiotowej drogi z innymi trasami ruchu pojazdów samochodowych wykonano następujące dwupoziomowe, bezkolizyjne węzły drogowe: Węzeł Klucz (km 0+000) skrzyżowanie z autostradą A6 (biegnącą pod drogą ekspresową S3) relacji Berlin granica państwa Kołbaskowo Szczecin (oddany do użytku przez cały okres trwania monitoringu) Węzeł Gryfino (km 9+000) skrzyżowanie z drogą wojewódzką nr 120 (biegnącą nad drogą ekspresową S3) relacji granica państwa Gryfino Stare Czarnowo Kobylanka (oddany do użytku przez cały okres trwania monitoringu) Węzeł Pyrzyce (km 27+200) skrzyżowanie z drogą wojewódzką nr 122 (biegnącą nad drogą ekspresową S3) relacji Krajnik Dolny Krzywin Banie Pyrzyce Piasecznik (oddany do użytku przez cały okres trwania monitoringu) Węzeł Myślibórz (km 54+000) skrzyżowanie z istniejącą drogą krajową nr 3 (biegnącą pod drogą ekspresową S3) relacji Świnoujście Szczecin Gorzów Wlkp. Zielona Góra Legnica Jelenia Góra Jakuszyce granica państwa (oddany do użytku 22.10.2010 r.) Fot. 1. Odcinek drogi ekspresowej S3 udostępniony do ruchu publicznego pojazdów samochodowych 10

4.3. Oświetlenie Oświetlenie przedmiotowej drogi zostało zaprojektowane na węzłach komunikacyjnych, w Miejscach Obsługi Podróżnych (MOP), na Obwodach Utrzymania (OU) a także w miejscach potencjalnego zagrożenia w ruchu drogowym oraz przy wybranych mostach i wiaduktach (km 3+200 km 4+600; km 8+200 10+100, 23+700 24+300, 26+500 28+900, 39+000 40+800, 53+000 54+000). Zaitalowane oświetlenie funkcjonowało tylko na odcinkach udostępnionych do użytku publicznego: od początku prowadzenia monitoringu, przez cały okres jego trwania, na odcinku od węzła Klucz do węzła Pyrzyce od 22.10.2010 oświetlenie uruchomiono na kolejnym odcinku do węzła Myślibórz od 30.12.2010 oświetlenie funkcjonowało także na ostatnim odcinku do węzła Pyrzyce Zgodnie z pismem z dnia 02.06.2011 z GDDKiA Oddział Szczecin (GDDKiAO/SzD 9/AK/4111/S3/026/2011) lampy zmierzchowe powinny załączać się automatycznie o zmierzchu i wyłączać o świcie. Z obserwacji prowadzonych w czasie prowadzenia monitoringu na przedmiotowym odcinku drogi oświetlenie ciągu komunikacyjnego nie zawsze działało. Wyjątek stanowiło oświetlenie węzłów komunikacyjnych oraz Obwodu Utrzymania Drogi przy węźle Pyrzyce, gdzie lampy uliczne funkcjonowały przez cały czas prowadzenia badań. 4.4. Miejsca Obsługi Pasażerów (MOP) W ciągu drogi ekspresowej S3 zaprojektowano łącznie 10 Miejsc Obsługi Podróżnych (MOP), których realizacja do końca okresu sprawozdawczego nie została wykonana. Punkty te podzielono na 3 typy w zależności od przypisanego im programu funkcjonalnoużytkowego: Typ I MOP o funkcji wypoczynkowej, posiadający: oświetlone jezdnie manewrowe i stanowiska postojowe dla pojazdów samochodowych, urządzenia wypoczynkowe i sanitarne dla typu I dopuszczono możliwość lokalizacji obiektów małej gastronomii ( Kunowo i Nowogródek lewa i prawa strona drogi), Typ II MOP o funkcji wypoczynkowousługowej, posiadający: oświetlone jezdnie manewrowe i stanowiska postojowe dla pojazdów samochodowych, urządzenia wypoczynkowe i sanitarne, a ponadto stację paliw, stanowiska obsługi technicznej pojazdów oraz obiekty gastronomicznohandlowe ( Wysoka, Sitno prawa strona drogi, Marwice lewa strona drogi). Typ III MOP o funkcji wypoczynkowej i usługowej, posiadający: oświetlone jezdnie manewrowe i stanowiska postojowe dla pojazdów samochodowych, urządzenia wypoczynkowe i sanitarne, a ponadto stację paliw, stanowiska obsługi technicznej pojazdów, obiekty gastronomicznohandlowe, obiekty noclegowe oraz inne usługi powiązane (m.in. pocztowe, turystyczne, finaowe) ( Wysoka, Sitno lewa strona drogi, Marwice prawa strona drogi). 4.5. Obwody Utrzymania drogi (OU) W celu zapewnienia właściwego funkcjonowania przedmiotowej drogi zaprojektowano dwa obwody utrzymania tzw. OU. Miejsca te, zlokalizowane w sąsiedztwie węzłów Pyrzyce i Gorzów Północ, stanowiły bazę techniczną dla służb obsługi technicznej odcinka drogi ekspresowej ze Szczecina do Gorzowa Wielkopolskiego. Punkty te otoczone są ogrodzeniem i zielenią, oraz oświetlone. W granicach Obwodu Utrzymania wybudowano: budynki administracyjno socjalne, posterunek policji drogowej, warsztaty, garaże, 11

magazyny, składowiska, stacje paliw, zbiorniki wody i oczyszczalnie ścieków, parkingi samochodowe. 4.6. Ogrodzenia, ekrany akustyczne i antyolśnieniowe Wzdłuż całego badanego odcinka drogi ekspresowej S3, po jej obu stronach, wybudowano ogrodzenie ochronne (wysokość na terenach rolnych 1,50 m, a na terenach leśnych 2,25 m). Zostało ono wykonane z zakopanej na minimum 5 10 cm siatki metalowej ze zmienną wielkością oczek zmniejszającą się ku dołowi i przytwierdzonej do metalowych słupów. W okresie prowadzenia monitoringu ogrodzenie ustawiano systematycznie. Całość ogrodzenia wykonano do końca listopada 2010 roku. Ponadto, w celu ograniczenia emisji hałasu ustawiono ponad 20 ekranów akustycznych (fot. 2) o wysokości od 4 do 4,5 m (tab. 1) usytuowanych wzdłuż przedmiotowej drogi, które w okresie prowadzonego monitoringu częściowo znajdowały się w trakcie budowy. Wszystkie ekrany wykonano do końca czerwca 2011 roku. Osłony antyolśnieniowe, o wysokości 2,20 m do 2,40 m wykonano na wszystkich mostach, wiaduktach oraz przejściach dla zwierząt dużych i średnich, zlokalizowanych na obszarach Natura 2000 tj. Wzgórza Bukowe, Jeziora Wełtyńskie, Pojezierze Myśliborskie, Torfowisko Chłopiny. Wszystkie osłony posadowiono do końca czerwca 2011 roku. Tab. 1. Zaprojektowane ekrany akustyczne na ekspresowej S3, od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613) (podział drogi na cztery traekty został przedstawiony w Rozdziale 6) Lp. Traekt km S3 od do Strona Długość (m) 1. 4+060 4+100 lewa 37 2. 4+100 4+700 lewa 600 3. 4+225 4+500 prawa 277 I 4. 4+500 5+700 prawa 1202 5. 5+700 5+937 prawa 236 6. 6+850 7+400 lewa 550 7. II 11+450 12+000 prawa 551 8. 45+968 46+263 lewa 295 9. 49+840 50+130 prawa 293 10. 50+130 50+900 prawa 770 11. 50+900 51+700 prawa 801 III 12. 51+000 51+140 lewa 152 13. 51+300 51+700 lewa 401 14. 54+226 54+701 lewa 475 15. 54+226 54+701 prawa 475 16. 63+310 63+970 prawa 660 17. 65+678 66+083 prawa 405 18. 66+083 66+183 prawa 100 19. IV 68+219 69+104 lewa 885 20. 75+770 76+120 prawa lewa 350 21. 79+660 80+180 lewa 520 12

Fot. 2. Ekrany akustyczne ustawione na km 65+678 do 66+083 drogi ekspresowej S3 4.7. Natężenie ruchu Uwzględniając różne terminy realizacji poszczególnych odcinków przedmiotowej inwestycji natężenie ruchu na drodze S3 było zróżnicowane. Tylko pierwszy jej odcinek został udostępniony od początku planowanego monitoringu chiropterofauny na badanej drodze (Klucz Pyrzyce (28,2 km) odcinek oddany do użytku 26 maja 2010). Uruchomienie kolejnych odcinków inwestycji następowało w kolejnych terminach: 22 października 2010 odcinek: Pyrzyce (bez węzła) Myślibórz (26,7 km), 30 grudnia 2010 odcinek: Myślibórz (bez węzła) GorzówPółnoc (bez węzła) (26,7 km). Z terenowych obserwacji w 2010 roku wynika, że natężenie ruchu w okresie prowadzenia badań, zwłaszcza w porze nocnej, było stosunkowo niskie. Na pozostałym odcinku tj. od węzła Myślibórz (km 54 +000) do węzła Gorzów Północ (km 81 + 613) droga była udostępniona jedynie dla pojazdów bezpośrednio związanych z budową inwestycji. Dopiero po uruchomieniu całej inwestycji pod koniec roku 2010 oraz w miarę zwiększenia popularności tej trasy ruch samochodowy ulegał stopniowemu natężeniu. Dokładne badania na temat rzeczywsitego natężenia ruchu na przedmiotowej drodze, zgodnie z informacją od GDDKiA Oddział Szczecin, będą wykonywane już po zakończeniu monitoringu chiropterologicznego. 13

Ryc.1. Mapa poglądowa przedmiotowej drogi ekspresowej S3, od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613) z podziałem na traekty, w których prowadzono monitoring 14

Ryc. 2. Mapa poglądowa przedmiotowej drogi ekspresowej S3, od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613) wraz z obszarami specjalnej ochrony Natura 2000, sąsiadującymi z przedmiotową drogą 15

5. OPIS WYBRANYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA W REJONIE PRZEDMITOWEJ INWESTYCJI 5.1. Znaczenie korytarzy ekologicznych i linowych elementów krajobrazu dla nietoperzy Podczas przemieszczania się nietoperzy, w zróżnicowanym siedliskowo krajobrazie, ważnymi elementami przyrodniczymi dla nietoperzy są korytarze ekologiczne czyli miejsca zajęte przez siedliska zapewniające ciągłość krajobrazu i umożliwiające przemieszczanie się oraz migracje m.in. nietoperzy (Griffin 1970). Korytarze ekologiczne to struktury przyrodnicze o wydłużonym kształcie, łączące płaty podobnych środowisk, a przebiegające w odmiennym otoczeniu, np. pas zadrzewień łączący fragmenty lasu w krajobrazie rolniczym. Najistotniejsze znaczenie dla migracji nietoperzy mają zwarte obszary leśne, doliny cieków wodnych, zabagnione rynny w ciągach małych jezior, tereny otwarte. Wzdłuż rzek, jak i małych cieków wodnych (rowy melioracyjne, strumienie) znajdują się ciągi ekologiczne o znaczeniu lokalnym, współtworzące system biologicznego funkcjonowania terenu. Korytarze ekologiczne powinny zapewnić możliwość przemieszczania się nietoperzy w ramach: dobowej aktywności związanej z poszukiwaniem pożywienia (przelot na żerowiska), użytkowaniem schronień, rozrodem, karmieniem młodych np. nocek duży pokonuje dziennie odległość 515 km, nocek rudy 610 km, karliki od 1,5 do 6,5 km a borowiec wielki 2,5 km (tab.4,5). migracji sezonowych wynikających z niekorzystnych warunków klimatycznych oraz sezonowych zmian dostępności pokarmu (przelot z kryjówek letnich do zimowych i na odwrót) najdłuższe przeloty rejestrowane u gatunków długodystaowych (karlik większy, borowce) wynosi nawet do 3 000 km (tab.4,5). Z danych literaturowych wynika, że średnia śmiertelność gatunków migrujących jest często znacznie wyższa niż osiadłych (Dietz i in. 2009). Gatunki osiadłe (np. gacki, karlik malutki i drobny, mopek, nocek Natterera, nocek Bechsteina, mopek, tab. 4,5) zimujące często w pobliżu kryjówek letnich (nawet w odległości od kilku do kilkunastu metrów) są mniej narażone na na ryzyko kolizji z nowymi inwestycjami znajdującymi się na trasach ich zdecydowanie krótszych przelotów niż w przypadku gatunków długodystaowych. migracji nietoperzy związanych z okresem rojenia (sierpień) dorosłe osobniki przemieszczają się do kryjówek przejściowych w poszukiwaniu partnerów do rozrodu dyspersja młodych osobników młode nietoperze opuszczają kolonie rozrodcze w poszukiwaniu żerowisk i do kryjówek zimowych Na podstawie prac kameralnych: analizy literatury, dostępnej dokumentacji środowiskowej, zdjęć satelitarnych i lotniczych, map topograficznych oraz znajomości biologii i ekologii poszczególnych gatunków możliwe było ustalenie potencjalnych tras przelotów nietoperzy: pomiędzy kryjówkami (letnimi, zimowymi, przejściowymi), na żerowiska, podczas jesiennych migracji 16

Ryc.3. Czynniki wypływające na śmiertelność zwierząt na drodze (za Cyglicki, Łysko 2007) 5.2. Konflikty ze środowiskiem przyrodniczym i krajobrazem. Przewidywane skutki oddziaływania i funkcjonowania inwestycji drogowych na nietoperze Jednym z najważniejszych oddziaływań inwestycji drogowych na przyrodę jest tzw. efekt bariery ekologicznej (Jędrzejewski i in. 2006). Obejmuje on: a) fragmentację i izolację zbiorowisk roślinnych; b) fragmentację i izolację populacji zwierząt; c) pogłębioną izolację małych populacji lokalnych; d) ograniczanie możliwości przemieszczania się i żerowania zwierząt wewnątrz areałów osobniczych i terytoriów; e) ograniczenie lub uniemożliwienie migracji dalekiego zasięgu; f) ograniczenie przepływu genów i obniżenie zmienności genetycznej w ramach populacji; g) wymieranie lokalnych populacji i obniżenie bioróżnorodności obszarów przeciętych drogami. Siła oddziaływania dróg jako barier ekologicznych zależy od kotrukcji i lokalizacji drogi, natężenia ruchu oraz gatunków zwierząt występujących w jej sąsiedztwie. Przyjmuje się, że wartością krytyczną, powyżej której droga staje się poważną barierą i dużym zagrożeniem dla wszelkich zwierząt jest natężenie ruchu od 2000 do 10000 pojazdów na dobę (Jędrzejewski i in. 2006). Brak jest natomiast szczegółowych informacji dotyczących wpływu natężenia ruchu na śmiertelność nietoperzy. Z innych danych wynika, że średni wskaźnik śmiertelności nietoperzy na drogach uzależniony jest także od typu siedliska. Najwyższa śmiertelność nietoperzy (powyżej 6 osobników/km/rok) była obserwowana na styku drogi z zadrzewieniami lub w miejscach gdzie ciąg komunikacyjny przecinał zwarty kompleks leśny (ponad 2 osobniki/km/rok) (Lesiński 2007). Obszary leśne, łąki, doliny rzeczne, trzcinowiska a nawet tereny użytkowane rolniczo, są siedliskiem życia wielu gatunków zwierząt zarówno większych jak i drobnych. Zwierzęta bytujące w sąsiedztwie drogi są narażone na negatywne skutki już od rozpoczęcia budowy, a następnie w czasie eksploatacji dróg. Dodatkowo, efekt bariery będzie rósł każdego roku, wraz ze wzrostem natężenia ruchu. Rozbudowa sieci dróg, w tym autostrad i dróg ekspresowych, jest nieunikniona, ale może generować szereg zagrożeń. Wśród wielu czynników, które mogą wpływać na 17

śmiertelność zwierząt w wyniku kolizji z inwestycją drogową (ryc.1), dla nietoperzy najistotniejsze są: wielkość populacji im większe zagęszczenie populacji w sąsiedztwie drogi tym większe prawdopodobieństwo ich kolizji z pojazdami pora roku okres szczytu letniej aktywności (czerwieclipiec) oraz jesiennych migracji (wrzesieńpaździernik) lokalnych populacji nietoperzy zwiększa ryzyko kolizji co ma związek z inteywnym przemieszczaniem się tych ssaków na żerowiska i do kryjówek zestawienie siedlisk duże zróżnicowanie siedliskowe (mozaikowatość biocenoz) zapewnia zróżnicowaną bazę pokarmową nietoperzy i zwiększa ich aktywność w środowisku, wzrasta tym samym ryzyko kolizji Inteywność ruchu im większe natężenie ruchu tym większe prawdopodobieństwo kolizji z pojazdami lokalnych populacji nietoperzy 18

6. OPIS DZIAŁAŃ DOTYCZACYCH MONITORINGU NIETOPERZY ZREALIZOWANYCH NA PRZEDMIOTOWYM ODCINKU DROGI S3 6.1. Warunki atmosferyczne Warunki atmosferyczne w czerwcu i lipcu 2010 roku, sprzyjały wysokiej aktywności żerowiskowej nietoperzy podczas rozrodu i karmienia młodych. Gorące wieczory, przy temperaturze ponad 20 C, niewielkie i rzadkie zachmurzenie oraz brak opadów deszczu umożliwiały przeloty między letnimi kryjówkami a terenami łowieckimi. W sierpniu natomiast obserwowano zmienne warunki atmosferyczne. Duże zachmurzenie i częste przelotne opady deszczu połączone z silnymi oraz porywistymi wiatrami ograniczały aktywność nietoperzy. Temperatura w dzień wahała się od 22 C do 26 C. W pogodne dni nietoperze rozpoczynały żerowanie tuż po zachodzie słońca i kontynuowały przez całą noc z niewielkimi przerwami. Warunki atmosferyczne, panujące we wrześniu, sprzyjały nietoperzom w gromadzeniu rezerw energetycznych. Dosyć ciepłe wieczory, przy temperaturze ok. 10 C, niskie zachmurzenie oraz stosunkowo niskie opady deszczu umożliwiały inteywne żerowanie wśród dość jeszcze obfitej bazy pokarmowej. Nieznaczne pogorszenie pogody nastąpiło dopiero w drugiej połowie października, gdzie temperatura spadała poniżej 5 C, a opady deszczu były znacznie częstsze. Niejednokrotnie pojawiały się przymrozki. Wtedy też ogólna aktywność nietoperzy uległa znacznemu zmniejszeniu. Listopadowa pogoda nie sprzyjała już nietoperzom podczas ich przelotów do kryjówek zimowych. Okres, w którym prowadzono monitoring obfitował w częste i długotrwałe opady deszczu, a temperatura nierzadko dochodziła do 0 C. Dodatkowo w drugim tygodniu badań zaczęły wiać silne wiatry. Ogólna aktywność nietoperzy uległa zdecydowanemu zmniejszeniu, w porównaniu do okresu wrzesień październik. Monitoring w 2011 roku rozpoczęto w marcu. Na początku wiosny warunki pogodowe na przedmiotowej inwestycji nie sprzyjały migracjom nietoperzy. Niska temperatura, częste zachmurzenia i opady wyraźnie ograniczały aktywność chiropterofauny oraz związanych z nimi owadów. Dopiero w połowie kwietnia nastąpiło ocieplenie, co spowodowało wzrost aktywności nietoperzy w ciągu drogi ekspresowej S3. Pod koniec miesiąca warunki atmosferyczne znowu uległy pogorszeniu, temperatura spadła, pojawiło się zachmurzenie. W maju nastąpił dosyć duży wzrost temperatury, powyżej 10 C oraz wystąpiła znikoma ilość opadów, co sprzyjało aktywności nietoperzy w terenie tj. na przelotach i żerowiskach. Latem warunki atmosferyczne sprzyjały nietoperzom, zwłaszcza w okresie porodu i wychowywania młodych. Temperatura na początku czerwca oscylowała w granicach 10 C, a następnie wzrosła do ok. 15 C. Stąd aktywność żerowiskowa tych ssaków, szczególnie w lipcu, była stosunkowo duża. W sierpniu zanotowano dużo dni z okresowymi i lokalnymi opadami deszczu co spowodowało pewien spadek częstości stwierdzeń nietoperzy na monitorowanym terenie. Pomimo stosunkowo wysokiej temperatury powietrza występowałały przelotne a czasem inteywne i długotrwające opady deszczu, które uniemożliwiały nietoperzom opuszczanie kryjówek letnich. Warunki pogodowe przypadające na okres rojenia i jesiennych migracji (wrzesień listopad) były wyjątkowo sprzyjające, jak na tę porę roku. Wrzesień charakteryzował się stosunkowo wysokim temperaturami, osiągającymi okresowo nawet 15 C, z bardzo małą ilością opadów. Stąd okres rojenia i jesiennych migracji nietoperzy odznaczał się ich wysoką aktywnością. Taka aura utrzymywała się praktycznie aż do początku listopada, z tym że temperatura powietrza uległa zmniejszeniu, do ok. 2 3 C. W porównaniu do roku 2010 był to nadzwyczaj ciepły i sprzyjający aktywności chiropterofauny okres. Reasumując warunki pogodowe panujące w całym okresie monitoringu, pomimo nieznacznych fluktuacji, sprzyjały aktywności nietoperzy, zwłaszcza podczas ich wiosennej i jesiennej migracji, w okresie porodu, inteywnego żerowania i wychowywania młodych. 19

6.2. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy strefy umiarkowanej istotne dla przedmiotowej inwestycji 6.2.1. Środowisko życia i kryjówki letnie Aktywność biologiczna nietoperzy strefy umiarkowanej w cyklu rocznym jest bezpośrednio uzależniona od dostępności bazy pokarmowej. Nietoperze najchętniej zasiedlają tereny o zróżnicowanym krajobrazie dostarczające różnego typu kryjówek i miejsc żerowania (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Dobór kryjówek przez nietoperze uzależniony jest od ich: rozmieszczenia i liczebności na danym terenie strategii żerowania i rozrodu sezonowych wędrówek W marcu i na początku kwietnia nietoperze opuszczają zimowe kryjówki i przenoszą się do letnich schronień. Dzięki niezwykłej pamięci i inteligencji, bez trudu odnajdują kryjówki, do których koekwentnie powracają każdego roku. Kryjówki nietoperzy można podzielić na naturalne (jaskinie, szczeliny skalne, drzewa) oraz pochodzenia antropogenicznego tzw. sztuczne (sztolnie, tunele, budynki, mosty itd.). Pod względem rodzaju wykorzystywanych kryjówek nietoperzy dzieli się na gatunki: leśne preferujące kryjówki naturalne np. dziuple i szczeliny drzew np. nocek Bechsteina, borowiaczek leśnosynantropijne zasiedlające zarówno kryjówki naturalne i sztuczne np. nocek Natterera, karlik większy, mopek, borowiec wielki synantropijne wykorzystujące kryjówki stworzone przez człowieka np. mroczek późny, nocek duży, gacek szary. 6.2.2. Okres rozrodu i szczytu aktywności letniej nietoperzy Późną wiosną samice krajowych gatunków nietoperzy tworzą kolonie rozrodcze, podczas gdy samce pojedynczo lub w niewielkich grupach żyją w odosobnieniu. Ciąża samic zwykle trwa 68 tygodni. Młode nietoperze rodzą się przeważnie w czerwcu lub na początku lipca i przez pierwsze tygodnie odżywiają się mlekiem matki (fot. 3). Po 36 tygodniach gdy osiągną zdolność do lotu, stopniowo przechodzą na pokarm owadzi. Kolonie rozrodcze liczące od kilku do kilku tysięcy osobników zakładane są przez nietoperze w bardzo różnorodnych kryjówkach: dziuplach drzew, strychach budynków, kotrukcjach dachów, szczelinach mostów a nawet podziemiach. Schronienia te zlokalizowane są najczęściej w pobliżu dobrych żerowisk, jakimi są przede wszystkim siedliska leśne oraz obszary wodne i podmokłe. Gatunki otwartych przestrzeni polują także nad łąkami i polami (Altringham 1996). W zależności od gatunku, żerowiska mogą być oddalone od kryjówek od kilkuset metrów do ponad 20 km (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Dieta nietoperzy zwykle ulega sezonowym zmianom. Inne grupy owadów dominują w pokarmie nietoperzy wiosną, inne latem czy jesienią. Ze względu na różną strategie żerowania nietoperze można podzielić na: 1) gatunki otwartych przestrzeni polujące wysoko nad roślinnością, z dala od przeszkód terenowych np. borowiec wielki, borowiaczek, mroczek posrebrzany 2) gatunki żerujące w pobliżu i wśród przeszkód terenowych np. karliki, morczek późny, nocek wąsatek, nocek Brandta 3) gatunki polujące wśród roślinności np. gacek brunatny, nocek Natterera, nocek Bechsteina lub przy powierzchni ziemi np. nocek duży 4) gatunki polujące nad zbiornikami i ciekami wodnymi np. nocek rudy, nocek łydkowłosy. Wśród krajowych gatunków nietoperzy można wyróżnić takie, które chętnie żerują w pobliżu sztucznego oświetlenia, przyciągającego liczne owady. Należą do nich: mroczki, karliki, borowce i gacek szary (tab. 36). Z badań wynika, że migrujące nietoperze mogą przemieszczać się wzdłuż liniowych elementów krajobrazu, które służą im do orientacji i nawigacji podczas sezonowych wędrówek (Griffin 1970). Podczas wędrówek na niskich wysokościach, nietoperze mogą 20

także posługiwać się echolokacją, której maksymalny zasięg wynosi kilkadziesiąt metrów, ze względu na silne tłumienie ultradźwięków w powietrzu. Nietoperze wykorzystują echolokację do orientacji w przestrzeni i do polowania na owady. Przystosowania morfologiczne poszczególnych gatunków predysponują je do określonej taktyki żerowania. Gatunki o skrzydłach krótkich i szerokich np. gacki (Plecotus auritus, Plecotus austriacus) są przystosowane do wolnego i zwrotnego lotu i potrafią chwytać owady z powierzchni roślin. Często polują nisko nad ziemią wytwarzając dźwięki o krótkim zasięgu i wysokich częstotliwościach (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Gatunki o skrzydłach długich i wąskich tzw. długodystaowcy (borowce, mroczek posrebrzany) specjalizują się w szybkim locie i zwykle polują na dużych wysokościach. Nietoperze te używają sygnałów echolokacyjnych o niskich częstotliwościach, których zasięg wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów (Altringham 1996). Gatunki nietoperzy, które latają nisko nad ziemią (gacki, nocek rudy, nocek Natterera, mroczek późny) są najbardziej narażone na zderzenie z pojazdami na drogach o natężonym ruchu samochodowym (tab. 36). Fot. 3. Kolonia rozrodcza nocka dużego Myotis myotis 6.2.3. Okres rozpadu kolonii rozrodczych, początku jesiennych migracji i rojenia W sierpniu dorosłe nietoperze wraz z młodymi inteywnie żerują przygotowując rezerwy energetyczne na okres zimowy, gdy niekorzystne warunki klimatyczne i brak pokarmu uniemożliwiają im normalną aktywność (Thomas i in. 1998). W tym okresie elementami krajobrazu ważnymi dla nietoperzy są zwarte kompleksy leśne, skupiska drzew i krzewów na terenach otwartych, cieki i zbiorniki wodne stanowiące żerowiska tych zwierząt, a także naturalne korytarze ekologiczne i szlaki migracji tych ssaków (Verboom, Huitema 1997). W drugiej połowie sierpnia rozpoczyna się także okres wzmożonej aktywności godowej nietoperzy (tzw. okres rojenia). Zwierzęta te często skupiają się w pobliżu podziemnych schronień tzw. kryjówek przejściowych, w których przebywają w ciągu dnia. Nietoperze przylatują do miejsc rojenia niejednokrotnie z bardzo odległych obszarów. Tu dochodzi do zaplemnienia samic, tworzących jesienne zgrupowania. Niektóre osobniki pozostają w tych schronieniach przez całą zimę, podczas gdy inne odlatują do kryjówek znacznie oddalonych od miejsc rojenia (Parso i in. 2003). U większości nietoperzy strefy umiarkowanej nie 21

dochodzi jesienią bezpośrednio do zapłodnienia. Samice po przyjęciu spermy, przechowują ją przez zimę w narządach rodnych i dopiero wiosną następuje ich zapłodnienie (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). W okresie rojenia elementami przyrodniczymi ważnymi dla nietoperzy są obiekty pochodzenia antropogenicznego jak podziemne schrony, bunkry, kanały czy piwnice a także naziemne powojskowe obiekty. Cykl biologiczny i ekologia nietoperzy wymuszają na nich sezonowe wędrówki. Zwykle są to migracje z miejsc zimowania do miejsc ich letniego przebywania i odwrotnie. Także młode, które przyszły na świat w danym roku, po opuszczeniu kolonii rozrodczej rozpraszają się wokół niej. 6.2.4. Jesienne migracje Z letnich kryjówek, położonych w północnej części areału występowania danego gatunku, nietoperze zwykle migrują do kryjówek zimowych zlokalizowanych w południowej, południowozachodniej lub południowowschodniej części areału. Niektóre gatunki nietoperzy zaliczane są do skrajnie osiadłych, a ich przeloty nie przekraczają 3090 (tab. 4,5) km. Często zimują one na tym samym terenie gdzie odbywają rozród. Należą do nich: gacki i niektóre nocki (nocek Natterera, nocek Bechsteina), mopek, mroczek późny czy mroczek pozłocisty (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Pozostałe gatunki odbywają krótko lub długodystaowe migracje z miejsc letniego występowania do zimowisk, w kierunku południowozachodnim. Najdłuższe wędrówki odbywają borowce (Nyctalus noctula, Nyctalus leisleri), karlik większy (Pipistrellus nathusii) oraz mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus). Odległości, jakie co roku pokonują, wynoszą od 500 km do 1900 km (Hötker i in. 2006). Średnia śmiertelność gatunków migrujących jest znacznie wyższa niż osiadłych (Dietz i in. 2009), gdyż są one często narażone na ryzyko kolizji z nowymi inwestycjami znajdującymi się na trasach ich przelotów. W okresie jesiennych przelotów ważnymi dla nietoperzy są korytarze ekologiczne czyli miejsca zajęte przez siedliska zapewniające ciągłość krajobrazu i umożliwiające przemieszczanie się oraz migracje m.in. nietoperzy (Griffin 1970). 6.2.5. Hibernacja nietoperzy Zima jest dla nietoperzy okresem krytycznym. Niekorzystne warunki klimatyczne oraz brak pokarmu zmuszają je do zapadania w stan odrętwienia hibernację. Podczas snu zimowego nietoperze obniżają swoją temperaturę, do zaledwie 1 2 C od temperatury otoczenia, bicie serca spada do 40/min z 240 uderzeń. Zmniejsza się zużycie tlenu, tempo oddychania i przemiana materii. Aby przeżyć, zwierzęta te wykorzystują zapasy energii zgromadzone jesienią w tkance tłuszczowej. Naturalne przebudzenia nietoperzy podczas zimy pochłaniają nawet 75% ich zapasów energetycznych (Thomas i in. 1990). Mają one związek z zaspokojeniem potrzeb fizjologicznych nietoperzy (uzupełnienie niedoborów wody, wydalanie moczu), przemieszczaniem się w miejsca o korzystniejszych warunkach mikroklimatycznych, a nawet odbudowaniem rezerw energetycznych przez efektywne żerowanie, jeśli pozwoli na to temperatura otoczenia (Lesiński 1986, Kunz i in. 1998). Stwierdzono, że niektóre gatunki owadów nocnych mogą być zimą aktywne w temperaturze niewiele powyżej 0 C, co może korelować z aktywnością łowiecką nietoperzy (Wojciechowski 2001). Kryjówkami zimowymi dla nietoperzy mogą być schronienia naturalne (jaskinie, szczeliny skalne, dziuple grubszych drzew) jak i antropogeniczne (sztolniach, tunel, piwnicach, podziemnych obiektach fortyfikacyjnych, studniach) (MitchellJones, McLeish (red.) 2004) Wszystkie powinny charakteryzować się: względnie stała temperaturą powietrza, dosyć wysoką wilgotnością względną oraz zapewniać bezpieczeństwo i spokój. Ze względu na preferencje mikroklimatyczne wyróżniono następujące grupy zimujących nietoperzy: termofilne, które wybierają kryjówki o stosunkowo wysokiej temperaturze ok. 5 12 C (np. podkowce, nocek orzęsiony i nocek Bechsteina) umiarkowane, które hibernują w kryjówkach o temp. 2 8 C (np. nocek Brandta, nocek Natterera i nocek rudy) 22

psychrofilne, które wybierają kryjówki o dosyć niskiej temperaturze od 0 do 5 C (np. mroczki, karlik malutki, gacki i mopek). Niektóre nietoperze wykazują bardzo dużą odporność na mróz, sięgającą nawet do minus 20 C. Należą do nich: mroczek pozłocisty i mopek (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). 6.2.6. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy występujących w północnozachodniej Polsce, istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu Nietoperze są silnie związane z miejscem rozrodu i zimowania. Dzięki niezwykłej pamięci i inteligencji, bez trudu odnajdują swoje kryjówki i koekwentnie powracają do nich każdego roku. Stąd pojawienie się jakichkolwiek nowych inwestycji na stałych trasach ich przelotu (np. pomiędzy sezonowymi kryjówkami czy podczas przemieszczania się na tereny łowieckie) stanowi potencjalne zagrożenie kolizji dla tych ssaków. Na podstawie obserwacji terenowych stwierdzono, że szczególnie zagrożone są gatunki nietoperzy migrujące na dalekie odległości (tzw. długodystaowe) np. borowiec wielki Nyctalus noctula, borowiaczek Nyctalus leisleri czy karlik większy Pipistrellus pipistrellus (tab. 4,5) (Dietz i in. 2009). Dotyczy to również nietoperzy, których żerowiska są oddalone na znaczne odległości, nawet do 10 15 km od kryjówek dziennych np. nocek rudy Myotis daubentonii, nocek duży Myotis myotis (tab.2,3). Dodatkowo, większość krajowych gatunków nietoperzy żeruje w zróżnicowanych siedliskach (obszary leśne i rolnicze, zbiorniki i cieki wodne, zadrzewienia śródpolne, obrzeża lasów, łaki itp.), które z jednej strony zapewniają zróżnicowaną bazę pokarmową, a z drugiej zwiększają ich aktywność w środowisku a tym samym intesywność przelotów (tab. 2,3). Budowa nowych dróg oraz inteywne wykorzystanie istniejących jezdni może stanowić istotną barierę dla przemieszczania się nietoperzy (Lesiński 2006). W czasie inteywnego żerowania najbardziej zagrożone są nietoperze latające nisko nad powierzchnią ziemi, ze względu na emitowanie ultradźwięków, które umożliwiają im orientację w przestrzeni tylko na niewielkie odległości (np. nocek rudy Myotis daubentonii, nocek łydkowwłosy Myotis dasycneme, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus) (tab.25). Problem ten dotyczy również gatunków nietoperzy zbierających owady z powierzchni ziemi, liści lub lustra wody (Lesiński 2006). Ryzyko kolizji będzie wzrastało w miejscach, gdzie droga styka się ze skrajem lasu i zadrzewień (strefy ekotonalne) oraz w okresie migracji nietoperzy rozpoczynającej się od połowy sierpnia. 23

Tab. 2. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy w okresie ich letniej aktywności (rozród, karmienie młodych, inteywne żerowanie) występujących w północnozachodniej Polsce istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu (na podstawie danych literaturowych: Altringham 1996, Verboom, Huitema 1997, Limpe i in. 2005, Sachanowicz, Ciechanowski 2005, Dietz i in. 2009, Lesiński i in. 2010) Nocek duży Myotis myotis Gatunek Żerowiska Wysokość lotu nad ziemią Nocek rudy Myotis daubentonii Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme Nocek Natterera Myotis nattereri Nocek Bechsteina Myotis bechteinii Nocek wąsatek Myotis mystacinus Nocek Brandta Myotis brandtii Mroczek późny Eptesicus serotinus Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus lasy, łąki, pastwiska i pola, mozaika obszarów leśnych i rolniczych zbiorniki i cieki wodne, lasy liściaste i mieszane luki w drzewostanach tereny otwarte z ciekami i zbiornikami wodnymi, jeziora, stawy zadrzewienia, skraj lasu, nad wodami o zarośniętych brzegach luki w drzewostanie, obrzeża lasów tereny półotwarte, zadrzewienia, nad wodami tereny półotwarte, zadrzewienia, nad wodami obrzeża lasów, tereny otwarte, zbiorniki wodne, parki, wokół lamp ulicznych nad wodami, obrzeża lasów, luki w drzewostanie, wokół lamp ulicznych zbiorniki wodne, kompleksy leśne, pola uprawne, wokół lamp ulicznych Orientacyjna odległość kryjówek od żerowiska Orientacyjna powierzchnia cząstkowego terytorium łowieckiego/osobnika 110 m 515 km 110 ha Przyciąganie przez sztuczne oświetlenie* 540 cm nad 610 km 0,17,5 ha wodą 15 m nad ziemią 530 cm nad 15 km 700 km 2 wodą 15m nad ziemia 110 m 4 km 210 ha Ryzyko kolizji z ekranami, ogrodzeniami Ryzyko kolizji z pojazdami na drogach** + 1 + 2 + 1 + 2 110 m 12,5 km 1161 ha + 1 210 m 2,8 km 14 ha + 1 210 m do 10 km 14 ha + 1 210 m 26 km 4,648 km 2 + + 2 510 m 800 m 20 ha + 1 540 m 220 km 1687 km 2 + 1 * tak (+), nie ()**przyjęta skala: 1 niskie, 2wysokie 24

Tab. 3. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy w okresie ich letniej aktywności (rozród, karmienie młodych, inteywne żerowanie) występujących w północnozachodniej Polsce istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu (na podstawie danych literaturowych: Altringham 1996, Verboom, Huitema 1997, Limpe i in. 2005, Sachanowicz, Ciechanowski 2005, Dietz i in. 2009, Lesiński i in. 2010) Gatunek Żerowiska Wysokość lotu nad ziemią Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus Karlik większy Pipistrellus nathusii Borowiec wielki Nyctalus noctula Borowiaczek Nyctalus leisleri Mopek Barbastella barbastellus Gacek brunatny Plecotus auritus Gacek szary Plecotus austriacus lasy, zbiorniki wodne, łąki, wokół lamp ulicznych Orientacyjna odległość kryjówek od żerowiska (Dietz in. 2009) Orientacyjna powierzchnia cząstkowego terytorium łowieckiego/ osobnika (Dietz in. 2009) Przyciąganie przez sztuczne oświetlenie* Ryzyko kolizji z ekranami, ogrodzeniami Ryzyko kolizji z pojazdami na drogach** 25 m 1,5 km 92 ha + + 2 lasy, zbiorniki wodne, łąki, wokół lamp ulicznych 25 m 1,7 km brak danych + + 2 cieki i zbiorniki wodne, luki 510 m 6,5 km 210 ha + 1 w drzewostanie, lasy, pola, czasami wokół lamp ulicznych tereny otwarte, łąki, 1020 m do 2,5 km do 200 ha 2 zbiorniki wodne, luki w + drzewostanie, obrzeża lasów, wokół latarni ulicznych tereny otwarte, łąki, > 10 m 4,2 km 7,418,4 km 2 2 zbiorniki wodne, luki w + drzewostanie, obrzeża lasów, wokół latarni ulicznych kompleksy leśne, luki w 410 m 4,5 km 8,8 ha 1 drzewostanie, obrzeża lasów kompleksy leśne, obrzeża do 10 m 2,2 km 4 ha + 2 lasów, parki, zadrzewienia tereny otwarte, łąki, luki w do 10 m 5,5 km 75 ha + + 2 drzewostanie * tak (+), nie (), **przyjęta skala: 1 niskie, 2 wysokie 25

Tab. 4. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy, w okresie jesiennych migracji, występujących w północnozachodniej Polsce istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu (Altringham 1996, Verboom, Huitema 1997, Sachanowicz, Ciechanowski 2005, Dietz i in. 2007, Lesiński i in. 2010) Gatunek Migracje Wysokość lotu nad ziemią Nocek duży Myotis myotis Nocek rudy Myotis daubentonii Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme Nocek Natterera Myotis nattereri Nocek bechsteina Myotis Bechteinii krótkodystaowe (515 km) krótkodystaowe (610 km) krótkodystaowe (do 330 km) osiadły (2060 km) osiadły (do 39 km) Ryzyko kolizji z ekranami, ogrodzeniami Ryzyko kolizji z pojazdami na drogach** 110 m + 1 540 cm nad wodą 15 m nad ziemią + 2 530 cm nad + 1 wodą 15m nad ziemia 110 m + 2 110 m + 1 Nocek wąsatek krótkodystaowe 210 m + 1 Myotis mystacinus (50100 km) Nocek Brandta krótkodystaowe 210 m + 1 Myotis brandtii (do 40 km) Mroczek późny osiadły 210 m + 2 Eptesicus serotinus (do 5 km) Mroczek pozłocisty osiadły 510 m 1 Eptesicus nilssonii (do 100 km) Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus długodystaowe, niektóre populacje osiadłe (do 1440 km) 540 m 1 * tak (+), nie (), **przyjęta skala: 1 niskie, 2wysokie (na podstawie danych literaturowych, Lesiński in. 2010) 26

Tab. 5. Wybrane aspekty biologii i ekologii nietoperzy, w okresie jesiennych i migracji) występujących w północnozachodniej Polsce istotne ze względu na ryzyko kolizji z pojazdami na drogach szybkiego ruchu (Altringham 1996, Verboom, Huitema 1997, Sachanowicz, Ciechanowski 2005, Lesiński i in. 2010) Gatunek Migracje Wysokość lotu nad ziemią Ryzyko kolizji z ekranami, ogrodzeniami Ryzyko kolizji z pojazdami na drogach** Karlik malutki raczej osiadły 25 m + 2 Pipistrellus pipistrellus (1050 km) Karlik drobny osiadły 25 m + 2 Pipistrellus pygmaeus (do 100 km) Karlik większy długodystaowe 510 m 1 Pipistrellus nathusii (do 2100 km) Borowiec wielki długodystaowe 1020 m 2 Nyctalus noctula ( do 1600 km) Borowiaczek długodystaowe > 10 m 2 Nyctalus leisleri (do 1500 km) Mopek osiadły 410 m 1 Barbastella barbastellus (do 30 km) Gacek brunatny osiadły lub do 10 m + 2 Plecotus auritus krótkodystaowe (do 60 km) Gacek szary Plecotus austriacus osiadły (do 20 km) do 10 m + 2 * tak (+), nie (), **przyjęta skala: 1 niskie, 2 wysokie (na podstawie danych literaturowych, Lesiński in. 2010) 27

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) 6.3. Ogólna charakterystyka gatunków nietoperzy stwierdzonych na przedmiotowej inwestycji Podczas monitoringu przeprowadzonego w latach 20102011 na odcinku drogi krajowej S3 od węzła Klucz (km 0+000) do węzła Gorzów Północ (km 81+613) stwierdzono łącznie dziewięć gatunków nietoperzy, spośród 25 gatunków ogółem występujących w Polsce, które zaklasyfikowano do rodziny mroczkowatych Vespertilionidae (tab.): 1. nocek duży Myotis myotis (Borkhausen 1797) 2. nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl 1817) 3. karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber 1774) 4. karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825) 5. karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling et Blasius 1839) 6. mroczek późny Eptesicus serotinus (Keyserling et Blasius 1839) 7. borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl 1817) 8. borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber 1774) 9. gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus, 1758) Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797) Fot. 5. Nocki duże regularnie zimują w podziemiach w północnozachodniej Polsce Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Zwarty zasięg geograficzny nocka dużego obejmuje zachodnią, centralną i południową Polskę (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Jest to jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Związany jest zarówno z terenami skalistymi jak i nizinnymi, a także osiedlami ludzkimi. Latem najczęściej przebywa na strychach kościołów i starych budynków (fot. 5) Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące od kilkudziesięciu do przeszło tysiąca osobników (Kowalski, Ruprecht 1984). 28

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Ryc. 4. Występowanie nocka dużego Myotis myotis w Polsce (wg Sachanowicz i in. 2006) Nocek duży należy do nietoperzy krótkodystaowych (tab. 4). Sezonowe przeloty między kryjówkami odbywa na odległość 50200 km. Rojenie rozpoczyna się w sierpniu w kwaterach samców, w pobliżu kolonii rozrodczych (dziuple drzew, mosty, budynki) (Dietz i in. 2009). Poluje na terenach o dużym udziale lasów a także na łąkach i polach (tab. 2). Lata szybko i zwrotnie, często na niewielkiej wysokości (12 m). Ich żerowiska oddalone są od kryjówek od 1,5 do 25 km. Zimuje pojedynczo lub w skupiskach obojga płci w jaskiniach, sztolniach, fortach, schronach i w piwnicach. WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Północna granica zasięgu występowania nocka dużego w Polsce przebiega przez Pomorze Zachodnie (ryc.2). Regularnie zimuje w podziemiach, schronach i obiektach militarnych w północnozachodniej Polsce m.in. w Świnoujściu, Szczecinie, Policach a także w SPK Puszcza Bukowa (Bernard 1994, 1995, Dzięgielewska 2002, Dzięgielewska i in. 2007). Największe znane dotychczas zimowisko nocka dużego na Pomorzu Zachodnim zanotowano w podziemiach starej fabryki paliw syntetycznych w Policach (96 osobników w 2006 roku) (Dzięgielewska i in. 2007). Kolonie rozrodcze tego gatunku obserwowano najczęściej na strychach budynków m.in. w Goleniowie, Żółwinie, Stawnie i w miejscowości Wełtyń (Ignaszak, Dzięgielewska 2010). 29

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Nocek rudy Myotis daubentonii (Khul, 1819) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Fot. 6. Nocek rudy najpospolitszy gatunek występujący w Polsce i na Pomorzu Zachodnim Ryc. 5. Strategia żerowania nocka rudego Myotis daubentonii (na podstawie www.jwaller.co.uk) Występuje na obszarze całej Polski. Związany jest ze zbiornikami wodnymi, strumieniami, potokami i rzekami, nad którymi żeruje tuż nad powierzchnią wody (fot. 6., ryc. 5). Poluje także w lasach, w lukach drzewostanów na wysokości 15 m nad ziemią (tab. 2). Miejsca żerowania są zwykle oddalone około 900 1200 m od kolonii rozrodczych, maksymalnie do 10 km od kryjówki. Trasy przelotu na żerowiska zwykle położone są wzdłuż liniowych elementów krajobrazu takich jak rowy, miedze, obrzeża lasów czy drogi leśne (Dietz i in. 2009). Na kryjówki letnie wybiera dziuple, strychy, skrzynki lęgowe, rzadziej szczeliny mostów (Kowalski i in. 2000). Zimuje w jaskiniach, piwnicach, fortach i schronach. Należy do gatunków krótkodystaowych, pokonuje odległości do 150 km. 30

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Najpospolitszy gatunek, obok nocka Natterera, hibernujący w różnego typu sztucznych schronieniach na Pomorzu Zachodnim (Bernard i in. 1990, Bernard 1994, Bernard, Samoląg 2002, Dzięgielewska 2002, Wojtaszyn i in. 2003). Największe zimowisko tego gatunku stwierdzono w podziemiach starej fabryki paliw syntetycznych w Policach (1184 osobniki w 2006 roku) (Dzięgielewska i in. 2007). Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. W Polsce jego zasięg obejmuje cały kraj (Sachanowicz i in. 2005). Jest silnie związany z terenami zabudowanymi (Kowalski i in. 2000). Spotykany jest w dużych miastach, a także w małych osadach śródleśnych. W zwartych kompleksach leśnych nie spotykany dalej niż 1,5 km od wsi, chyba że jest tam jakiś budynek. Kolonie rozrodcze zakłada wyłącznie na strychach, choć zdarza się że dzieli obiekt z innymi gatunkami nietoperzy. Mroczek późny jest gatunkiem polującym dosyć nisko 2 10 m, głównie w lukach drzewostanów, na otwartym terenie, nad polanami i wzdłuż skrajów lasu (tab. 3, ryc. 6). Często poluje w pobliżu lamp ulicznych, które zwabiają roje owadów. Jego żerowiska znajdują się zwykle do 2 km od kryjówki letniej, maksymalnie jednak do 6 km. Hibernuje w nadziemnych częściach budynków pojedynczo lub po kilka w jednej kryjówce, sporadycznie w podziemnych kryjówkach. Jest gatunkiem osiadłym (tab. 5). Zimowiska są zlokalizowane najczęściej w odległości do 5 km od stanowisk letnich, często zimuje w tych samych budynkach, które zasiedla latem. Najdłuższa wędrówka tego gatunku to 330 km (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Ryc. 6. Strategia żerowania mroczka późnego Eptesicus serotinus (na podstawie www.jwaller.co.uk) WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Regularnie stwierdzano zimą pojedyncze osobniki mroczka późnego w podziemnych schronach w Szczecinie, w Policach oraz w schronach w Puszczy Bukowej (Dzięgielewska 2002, Dzięgielewska i in. 2007). W okresie gromadzenia rezerw tłuszczowych inteywnie żerujące osobniki obserwowano m.in. w Szczecinie oraz w Bielinku nad Odrą, wokół lamp ulicznych. Aktywność żerowiskową tego gatunku potwierdzono również na w dorzeczu Odry (Szkudlarek, Dzięgielewska 2003). Kolonię rozrodczą mroczka późnego zlokalizowano w Sienicy, w gminie Kalisz Pomorski (Ignaszak, Dzięgielewska 2010). 31

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Fot. 7. Karlik malutki tworzy liczne kolonie rozrodcze na strychach budynków w północnozachodniej Polsce (fot. M.D) Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy w Polsce (fot. 7). Występuje na terenie całego kraju. Zamieszkuje tereny leśne i okolice osiedli ludzkich (Paszkiewicz i in. 1998). Latem przebywa na strychach, w dziuplach i budkach lęgowych, a także w szczelinach budynków. Gatunek osiadły, odbywający sezonowe przeloty między kryjówkami letnimi a zimowymi do 20 km (tab. 5). Pojedyncze osobniki mogą jednak pokonywać odległości nawet do 500700 km (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Poluje w parkach, nad łąkami i pastwiskami, a także przy śródpolnych szpalerach drzew (tab. 3, ryc.7). Kolonie rozrodcze liczą zwykle 20230 osobników i często współwystępują z karlikiem większym, nockiem Brandta czy mroczkiem późnym. Hibernuje zwykle od połowy listopada do początku marca lub kwietnia. Zimuje głównie w nadziemnych częściach budynków, np. kościoły, zamki, domy a nawet w przyczółkach dużych mostów. Gromadzi się zwykle w duże skupiska (czasami do 2000 osobników) i zajmuje takie przestrzenie, jak szczeliny muru, pod styropianowa izolacją, za drewnianą boazerią, za obrazami itp. Kryjówki karlika malutkiego są dość suche i chłodne, z temperatura powietrza około 3 C. Przy wzroście temperatury w okresie zimowym nietoperz ten może wylatywać z kryjówek w celu zaspokojenia pragnienia lub przelecieć do innej kryjówki zimowej. 32

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Ryc. 7. Strategia żerowania karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (na podstawie www.jwaller.co.uk) WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Zasięg występowania tego gatunku obejmuje cała Polskę chociaż w porównaniu z karlikiem drobnym, częściej spotyka się go w zachodniej i południowej Polsce (Rachwald, Szkudlarek 2001, Rachwald i in. 2004). Na Pomorzu Zachodnim obserwowano liczne kolonie rozrodcze karlika malutkiego na strychach budynków, w szczelinach murów i kotrukcji dachów (30200 osobników) (Ignaszak, Dzięgielewska 2010). Gatunek ten chętnie zasiedla skrzynki dla nietoperzy w okresie wiosennych i jesiennych przelotów, co obserwowano w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ignaszak, Dzięgielewska 2009). Zimujące karliki w sztucznych kryjówkach odnotowano m.in. w Szczecinie (Wojtaszyn i in. 2004) i w Świnoujściu (Bernard 1995). Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Karlik drobny jest najmniejszym z polskich nietoperzy, wyodrębnionym w 1999 roku, spośród znanych gatunków z rodzaju Pipisrellus, na podstawie m.in. różnic w częstotliwości emitowanych sygnałów echolokacyjnych oraz analizie DNA mitochondrialnego (Barratt i in. 1997). Zasięg tego gatunku obejmuje całą Polskę (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Gatunek ten występuje na terenach podmokłych, najczęściej w dolinach rzek (tab. 3). Kolonie letnie, liczące najczęściej do 650 osobników, zakłada w dziuplach, budkach i szczelinach budynków. W okresie godowym zasiedlają dziuple drzew, skrzynki dla nietoperzy oraz budynki i wieże obserwacyjne (Dietz i in. 2009). Poluje nad zbiornikami wodnymi, w lukach drzewostanu i nad małymi zbiornikami wodnymi oraz wokół lamp ulicznych (tab. 3). Lata dość nisko nad ziemią (25 m) (tab. 3). Wykorzystuje położone do 2 km od kolonii rozrodczej. Może zimować w słabo izolowanych kryjówkach np. dziuplach drzew czy skrzynkach dla ptaków. WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Zasięg geograficzny tego gatunku obejmuje całą Polskę. Często współwystępuje z karlikiem malutkim, chociaż jest rzadszy i tylko lokalnie liczniejszy (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Na Pomorzu Zachodnim tworzy niekiedy duże kolonie rozrodcze np. na wyspie Wolin (ponad 1000 samic) (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Spotykany był jesienią w budkach trocinobetonowych w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ignaszak, Dzięgielewska 2009). 33

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) Fot. 8. Karlik większy jeden z gatunków odbywających długodystaowe wędrówki (fot. M.D) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Występuje na terenie całego kraju (fot. 8). Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane oraz osiedla ludzkie. Kolonie rozrodcze tworzy w dziuplach, budkach i na strychach. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Żeruje dość wysoko nad ziemią (510 m) między innymi na skrajach lasów i zadrzewień śródpolnych, a czasami przy lampach ulicznych (tab. 3). jego terytoria łowieckie leżą w odległości do 6,5 km od kryjówek (tab. 5) (Dietz i in. 2009). Odbywa długodystaowe wędrówki sezonowe. Jego trasy przelotu biegną często wzdłuż wybrzeży morskich. Najdłuższy przelot tego gatunku wynosił 2100 km (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Zimowiska znajdują się przede wszystkim w dziuplach drzew i szczelinach kory, ale także w szczelinach budynków i ścianach skalnych. WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Występuje nierównomiernie w całej Polsce (Sachanowicz i in. 2006). Wysoką aktywność żerowiskową karlika większego obserwowano na terenach nadrzecznych w okolicach Bielika nad Odrą (Szkudlarek, Dzięgielewska 2003). Szczególnie licznie zasiedla skrzynki dla nietoperzy m.in. w Puszczy Bukowej pod Szczecinem w okresie jesiennych migracji (Ignaszak, Dzięgielewska 2009). Jest nietoperzem wędrownym i znaczna część osobników zimuje poza Polską. 34

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) Borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Fot. 9. Borowiec wielki regularnie zasiedla skrzynki dla nietoperzy w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (fot. M.D) Ryc. 8. Strategia żerowania borowca wielkiego Nyctalus noctula (na podstawie www.jwaller.co.uk) Gatunek ten (fot. 9) związany jest z lasami, dolinami rzecznymi, dużymi parkami, ogrodamii miastami, gdzie tworzy liczne kolonie rozrodcze. Kolonie rozrodcze zakłada w kwietniu i w maju, najczęściej w dziuplach drzew, rzadziej na strychach kościołów i w szczelinach budynków wielkopłytowych (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Żeruje wysoko nad ziemią (1020 m) najchętniej na otwartej przestrzeni, zwłaszcza w dolinach rzecznych, nad łąkami, dużymi zbiornikami wodnymi, a także w lukach drzewostanu i wokół latarni (ryc. 8). Rojenie borowców trwa od sierpnia do października. Jest to gatunek, który odbywa 35

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) długodystaowe wędrówki między kryjówkami sezonowymi pokonując 2044 km na dobę (tab. 5) (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Najdłuższy jego przelot wynosił 1600 km. Hibernuje od października do kwietnia. Naturalnymi kryjówkami zimowymi tego gatunku są dziuple drzew i szczeliny skalne, a także schronienia pochodzenia antropogenicznego filary mostów, wiaduktów czy naziemne części budynków, w których wykorzystuje przewody wentylacyjne, szczeliny ścian lub przestrzenie za betonowymi panelami miedzy oknami. Hibernuje w dużych skupiskach, liczących nawet 100 osobników, w miejscach dość suchych i słabo izolowanych od mrozu (temperatura wewnątrz kryjówek może spaść nawet poniżej 0 C). Borowiec wielki często jest aktywny w kryjówce zimowej, skąd można usłyszeć dźwięki socjalne, lub też zaobserwować wyloty na zewnątrz. Przy dużych spadkach temperatur powietrza nietoperz ten jest w stanie aktywnie podnieść temperaturę wewnątrz skupień. WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Występuje pospolicie i dość licznie w całej Polsce. Kolonie rozrodcze tego gatunku obserwowano w dziuplach drzew m.in. w Cedyni (20 osobników). Obserwowany wiosną i jesienią w Puszczy Bukowej pod Szczecinem w okresie sezonowych wędrówek (Ignaszak, Dzięgielewska 2009). Wysoką aktywność żerowiskową tego gatunku odnotowano na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego (Szkudlarek, Dzięgielewska 2003). W Szczecinie spotykano zimujące osobniki borowca wielkiego w szczelinach starych budynków oraz w blokach mieszkalnych wielkopłytowych (Dzięgielewska, Dzięgielewski 2002, Dzięgielewska, dane niepub.). Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: VU gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce: VU (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Preferuje zwarte kompleksy leśne, szczególnie obfitujące w drzewa liściaste. Na kryjówki letnie wybiera dziuple drzew oraz szczeliny i spękania w starych pniach drzew. Żeruje dość wysoko przeważnie na otwartej przestrzeni, w lukach drzewostanu, nad wodami a także przy latarniach ulicznych (tab. 3, ryc. 9). Tworzy niewielkie (5150 osobników) kolonie rozrodcze w dziuplach drzew i w skrzynkach lęgowych. Zimuje w szczelinach budynków i dziuplach drzew (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Należy do gatunków długodystaowych, najdłuższy stwierdzony przelot wynosił ponad 1500 km (tab. 5). Ryc. 9. Strategia żerowania borowiaczka Nyctalus leisleri (na podstawie www.jwaller.co.uk) 36

do węzła Gorzów Północ (km 81+613). Sprawozdanie z Etapu VI (15 marca 31 maja 2011) WYSTĘPOWANIE W PÓŁNOCNOZACHODNIEJ POLSCE: Rozproszone stanowiska tego gatunku znane są w całej Polsce (Sachanowicz i in. 2006). Rzadko notowany na Pomorzu Zachodnim. Niewiele jest znanych miejsc jego rozrodu w tej części Polski (Sachanowicz, Ciechanowski 2005). Aktywne osobniki borowiczaka zarejestrowano w zdarzewieniach w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (Szkudlarek, Dzięgielewska 2003). Prawdopodobnie większa część populacji tego gatunku zimuje poza granicami naszego kraju. Gacek brunatny Plecotus auritus ( Linnaeus, 1758) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochroniedzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Fot. 10. Gacek brunatny Ryc. 10. Strategia żerowania gacka brunatnego Plecotus auritus (na podstawie www.jwaller.co.uk) 37