ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 382 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 9 2004 DANUTA KOPYCIŃSKA BEZROBOCIE W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ WPROWADZENIE Występujące w Polsce od lat dziewięćdziesiątych nasilające się bezrobocie, wykazujące szczególnie od 1999 roku wysoką tendencję wzrostową, ukształtowało pod koniec 2003 roku a więc w ostatnim roku przed integracją z Unią Europejską stopę bezrobocia w wysokości około 20%. Ponieważ bezrobocie dotyczy nie tylko Polski, lecz wszystkich krajów gospodarki rynkowej, uzasadnione jest podjęcie analizy kształtowania się bezrobocia i walki z nim w krajach unijnych. W krajach tych bowiem, podobnie jak w Polsce, od początku lat dziewięćdziesiątych notowana była tendencja wzrostowa bezrobocia, nasilały się również ujemne zjawiska w poszczególnych segmentach rynku pracy, a zwłaszcza na rynku pracy kobiet i młodzieży. 1. TENDENCJE NA RYNKACH PRACY W PAŃSTWACH UNII EURO- PEJSKIEJ Niekorzystne tendencje na rynkach pracy państw unijnych stały się podstawą do walki z nimi przez stworzenie wspólnej strategii na rzecz zatrudnienia. Już w 1993 roku opublikowano Białą księgę Wspólnot Europejskich: Wzrost konkurencyjności, zatrudnienie, w której przedstawiono działania zmierzające do zwalczania bezrobocia, a w 1997 roku w Luksemburgu odbył się szczyt Ra-
174 Danuta Kopycińska dy Europejskiej poświęcony problemom zatrudnienia. Od tego czasu rozpoczęła się realizacja kompleksowej strategii Unii Europejskiej, zakładającej koordynację polityki zatrudnieniowej państw Wspólnoty na podstawie odpowiednich wytycznych, opracowywanych przez Komisję Europejską, i narodowych planów działania ustalanych przez poszczególne kraje. Europejska strategia zatrudnienia została oparta na czterech filarach 1. Filar pierwszy zdolność do uzyskania zatrudnienia. Cel ten odnosi się do bezrobocia długoterminowego, głównie strukturalnego i bezrobocia wśród młodzieży. W ramach realizacji tego celu państwa Wspólnoty zobowiązały się osiągnąć do 2005 roku zdolność do umożliwienia tak zwanego nowego startu wszystkim młodym ludziom poszukującym pracy przed upływem sześciu miesięcy poszukiwania pracy, a w przypadku osób dorosłych przed upływem roku. Filar drugi przedsiębiorczość. Zakłada się, że drogą do zwalczania bezrobocia jest pobudzenie przedsiębiorczości i promowanie samozatrudnienia przez różnego rodzaje ułatwienia stosowane przez państwo. Filar trzeci zdolność adaptacyjna. Realizacja tego celu zakłada wypracowanie różnorodnych form przystosowawczych do potrzeb rynku pracy zarówno pracowników jak i pracodawców. Filar czwarty równość szans, zakładający: likwidację nierównych szans i warunków pracy w przekroju płci, tworzenie warunków do godzenia życia rodzinnego z zawodowym, tworzenie warunków do ponownego wejścia na rynek pracy po okresie przerwy, tworzenie możliwości i odpowiednich warunków do pracy kobiet i mężczyzn. Czy wprowadzona Europejska strategia zatrudnienia przyniosła pozytywne efekty w walce z bezrobociem w poszczególnych krajach Unii Europejskiej? Aby odpowiedzieć na to pytanie, w artykule przeprowadzono analizę zmian w kształtowaniu się bezrobocia w ostatnim roku badawczym, czyli w 2003, w stosunku do roku wprowadzenia strategii, czyli 1997 roku, w ujęciu: stopy bezrobocia ogółem, stopy bezrobocia mężczyzn i kobiet, i stopy bezrobocia młodzieży (do 25. roku życia). 1 Zob. szerzej Przeciwdziałanie bezrobociu w Unii Europejskiej. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2003.
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 175 Aby możliwe były szersze porównania, przedstawione dane obejmują lata 1992 2003. Ze względu na analizowane wielkości jako kryterium oceny przyjęto wysokość stopy bezrobocia, dlatego dla celów dalszej analizy porównawczej ustalono następujące grupy państw zróżnicowane według tego kryterium 2 : a) grupa I obejmuje kraje o niskiej stopie bezrobocia, wynoszącej około 5%, a więc zbliżonej do tak zwanej naturalnej stopy bezrobocia; b) grupa II kraje o umiarkowanej stopie bezrobocia, wynoszącej od około 6 do około 10%; c) grupa III obejmuje państwa o dość wysokiej stopie bezrobocia, wynoszącej od około 11 do około 15%; d) grupa IV państwa charakteryzujące się wysoką stopą bezrobocia, wynoszącą od około 16 do około 20%; e) grupa V kraje o bardzo wysokiej stopie bezrobocia, wynoszącej powyżej 21%. 2. BEZROBOCIE OGÓŁEM W UNII EUROPEJSKIEJ Kształtowanie się w badanym okresie bezrobocia ogółem w krajach Unii Europejskiej przedstawiono w tabeli 1. Bezrobocie ogółem w Unii Europejskiej w 1997 roku, a więc w roku przyjęcia strategii zatrudnieniowej. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że stopa bezrobocia ogółem była mocno zróżnicowana i wynosiła od 2,7% Luksemburg do 17% w Hiszpanii. Biorąc pod uwagę ustalone dla celów analizy porównawczej grupy państw, w 1997 roku wszystkie państwa unijne można podzielić na 4 grupy: a) grupa I do której należały 4 kraje (Luksemburg, Holandia, Austria i Dania) stanowiące 26,7% ogółu państw unijnych ze stopą bezrobocia od 2,7 do 5,2%, a więc zbliżonej do stopy bezrobocia naturalnego; b) grupa II skupiająca 7 państw unijnych (czyli około 47% ogółu Unii): Belgię, Niemcy, Grecję, Irlandię, Portugalię, Szwecję i Wielką Brytanię, o umiarkowanej stopie bezrobocia, wynoszącej od 6,8 do 9,9%; 2 Przyjęty tu podział na grupy państw ze względu na wysokość stopy bezrobocia jest umowny i służy jedynie do analizy porównawczej.
176 Danuta Kopycińska c) grupa III obejmuje 3 państwa: Francję, Włochy i Finlandię (około 20% ogółu), o dość wysokiej stopie procentowej kształtującej się od 11,8 do 12,7%; d) grupa IV skupiająca jedno państwo: Hiszpanię (6,7% ogółu), o wysokiej stopie bezrobocia, wynoszącej 17%. Bezrobocie ogółem w Unii Europejskiej w 2003 roku, a więc po sześcioletniej realizacji założeń strategii zatrudnienia. W 80% państw unijnych obniżyła się stopa bezrobocia ogółem (przy czym w 60% tych państw znacznie i bardzo znacznie) 3, a najwyższa stopa bezrobocia wyniosła 11,3% (w Hiszpanii). Te pozytywne zmiany spowodowały mniejsze zróżnicowanie stopy bezrobocia wśród państw członkowskich i tym samym znaczne przetasowanie w poszczególnych grupach występujących w 1997 roku. W roku 2003 nastąpiła bowiem całkowita likwidacja czwartej grupy, charakteryzującej się wysoką stopą bezrobocia, a ponad 93% wszystkich państw unijnych zakwalifikowało się do dwóch pierwszych grup: o niskiej i umiarkowanej stopie. W trzeciej grupie natomiast znalazło się jedynie jedno państwo, z tym że stopa bezrobocia miała tu dolną granicę tej grupy. I tak: a) grupa I państw, notujących stopę bezrobocia zbliżoną do naturalnej (od 3,7 do 5,6%), zwiększyła się z czterech do siedmiu państw (Dania, Irlandia, Luksemburg, Holandia, Austria, Szwecja, Wielka Brytania), co stanowiło już 40,7% państw unijnych; b) grupa II, o umiarkowanej stopie bezrobocia (od 6,4 do 9,3%), objęła następne siedem państw: Belgię, Niemcy, Grecję, Włochy, Portugalię i Finlandię, co stanowiło 46,7% ogółu państw Wspólnoty; c) grupa III skupiała tylko Hiszpanię ze stopą bezrobocia wynoszącą 11,3%. 3 W pozostałych 20 % państw unijnych zakwalifikowanych w 1997 r. do grupy I stopa bezrobocia w 2003 nieco zwiększyła się lub nie uległa zmianie, nadal jednak oscylując wokół naturalnej stopy bezrobocia.
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 177
178 Danuta Kopycińska 3. BEZROBOCIE MĘŻCZYZN I KOBIET W UNII EUROPEJSKIEJ Kształtowanie się bezrobocia mężczyzn i kobiet w krajach Unii Europejskiej w badanym okresie przedstawiono w tabelach 2 i 3. Bezrobocie mężczyzn w 1997 roku. Jak wynika z danych w tabelach 2 i 3, sytuacja mężczyzn na rynkach pracy we wszystkich państwach unijnych była lepsza (lub dużo lepsza) niż sytuacja kobiet. Najwyższa w tym czasie stopa bezrobocia mężczyzn wynosiła 17% (w Hiszpanii), natomiast najwyższa stopa bezrobocia kobiet wynosiła 23,4% i także dotyczyła Hiszpanii. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie państw na podstawie kryterium wysokości stopy bezrobocia mężczyzn, można wyróżnić tylko trzy grupy państw, czyli pierwszą, drugą i trzecią, z których dwie pierwsze (o niskiej i umiarkowanej stopie bezrobocia) objęły około 87% ogółu państw Wspólnoty. W roku 1997: a) grupa I w której stopa bezrobocia mężczyzn wynosiła 5%, skupiała cztery państwa: Danię, Luksemburg, Holandię i Austrię, co stanowiło około 27% państw członkowskich; b) grupa II charakteryzująca się umiarkowaną stopą bezrobocia wśród mężczyzn, w wysokości od 6,1 do 10,2%, obejmowała 9 państw: Belgię, Niemcy, Grecję, Irlandię, Włochy, Portugalię, Wielką Brytanię, Francję i Szwecję, stanowiących 60% ogółu państw Wspólnoty; c) grupa III o dość wysokiej stopie bezrobocia, wynoszącej od 13,1 do 12,3%, skupiała dwa państwa: Hiszpanię i Finlandię, stanowiące około 13% państw unijnych. Bezrobocie kobiet w 1997 roku (tabela 3) było we wszystkich krajach Unii Europejskiej wyższe niż bezrobocie mężczyzn. Spowodowało to, że na podstawie kryterium stopy bezrobocia wśród kobiet państwa unijne zaliczono nie do trzech grup jak w przypadku mężczyzn, lecz do pięciu, a w dwóch ostatnich znalazły się państwa o wysokiej i bardzo wysokiej stopie bezrobocia (grupy IV i V). Warto dodać, że dwie pierwsze grupy państw, a więc o niskiej i umiarkowanej stopie bezrobocia, stanowiły jedynie 60% ogółu państw przy 87% w przypadku bezrobocia mężczyzn. W roku 1997 wyróżniono 5 grup państw.
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 179
180 Danuta Kopycińska
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 181 a) grupa I skupiająca trzy kraje: Luksemburg, Austrię i Wielką Brytanię (około 20% ogółu państw), w których stopa bezrobocia wynosiła od 3,9 do 5,8%; b) grupa II, o umiarkowanej inflacji, w której skład weszło sześć państw stanowiących 40% ogółu krajów unijnych (Dania, Irlandia, Holandia, Portugalia, Szwecja, Niemcy), notujących stopę bezrobocia wśród kobiet w wysokości od 6,2 do 10,4%; c) grupa III obejmuje cztery kraje: Belgię, Grecję, Francję i Finlandię ze stopą procentową bezrobocia od 11,9 do 15,2% stanowiące 26,7% ogółu badanych państw; d) grupa IV obejmuje jeden kraj: Włochy (6,6% ogółu), w których stopa bezrobocia wynosiła 16,1%; e) grupa V obejmuje Hiszpanię (6,6% ogółu państw), w której stopa bezrobocia kobiet kształtowała się w wysokości 23,4%. Bezrobocie mężczyzn w 2003 roku w porównaniu do 1997 roku obniżyło się we wszystkich krajach unijnych do trzeciej grupy i w około 80% do drugiej grupy, a maksymalna stopa bezrobocia wynosiła 9,6% (Niemcy). Spowodowało to, że w 2003 roku wystąpiły tu jedynie dwie grupy państw: a) grupa I skupiająca ponad 53% ogółu państw unijnych (Danię, Irlandię, Luksemburg, Holandię, Austrię, Portugalię, Szwecję i Wielką Brytanię), w których stopa bezrobocia mężczyzn wynosiła od 2,7 do 5,8%, a więc była zbliżona do naturalnej stopy bezrobocia; b) grupa II skupiająca około 47% ogółu krajów (Belgię, Niemcy, Grecję, Hiszpanię, Francję, Włochy i Finlandię), w których stopa bezrobocia mężczyzn wynosiła od 6,1 do 9,6%. Bezrobocie kobiet w 2003 roku w porównaniu do 1997 roku uległo znacznemu obniżeniu w ponad 93% państw unijnych. Maksymalna stopa bezrobocia zmniejszyła się z 23,4 do 15,9%. Te istotne zmiany, polepszające sytuację kobiet na rynkach pracy w krajach Wspólnoty, nie były jednak w stanie całkowicie zlikwidować głębokich dysproporcji między bezrobociem kobiet i mężczyzn istniejących w 1997 roku. Mimo więc niewątpliwych pozytywnych efektów strategii zatrudnieniowej w dziedzinie równości szans na rynkach pracy w przekroju płci, w 2003 roku nadal sytuacja kobiet na rynkach pracy w większości państw Wspólnoty była gorsza niż sytuacja mężczyzn. Stwierdzenie to najlepiej obrazuje podział państw według przyjętych kryteriów:
182 Danuta Kopycińska a) grupa I obejmuje 7 państw (Danię, Irlandię, Luksemburg, Holandię, Austrię, Szwecję i Wielką Brytanię), notujących stopę bezrobocia kobiet od 3,9 do 5,9%, co stanowiło 46,7% państw unijnych; b) grupa II skupiająca cztery kraje: Belgię, Finlandię, Portugalię i Niemcy (26,7% ogółu), w których stopa bezrobocia wynosiła od 7,4 do 8,9%; c) grupa III obejmuje cztery kraje (Grecję, Hiszpanię, Francję i Włochy), notujące stopę bezrobocia od 10,6 do 15,9% i stanowiące 26,7% ogółu badanych państw. W roku 2003 nadal więc występowała i to wcale niemała grupa państw notujących dość wysoką stopę bezrobocia kobiet, co powodowało, że dwie pierwsze grupy: z naturalną i umiarkowaną stopą bezrobocia, wynosiły tu około 73% a nie 100% jak w przypadku bezrobocia mężczyzn. 4. BEZROBOCIE MŁODZIEŻY W UNII EUROPEJSKIEJ Kształtowanie się bezrobocia młodzieży (do 25. roku życia) w krajach Unii Europejskiej w latach 1992 2003 przestawiono w tabeli 4. Bezrobocie młodzieży w 1997 roku. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4, stopa bezrobocia wśród młodzieży była bardzo mocno zróżnicowana w poszczególnych krajach Unii Europejskiej i wynosiła od 6,7% w Austrii do 34,5% w Hiszpanii. To wysokie zróżnicowanie stóp bezrobocia młodzieży przy przyjętym kryterium podziału powoduje konieczność wyodrębnienia w 1997 roku w ramach Unii Europejskiej dodatkowej grupy państw, notujących stopę bezrobocia wśród młodzieży powyżej 30%. Zakwalifikowanie państw Unii Europejskiej do poszczególnych grup przedstawiało się więc następująco: a) grupa I skupiająca kraje o stopie bezrobocia młodzieży zbliżonej do naturalnej nie wystąpiła w 1997 roku; b) grupa II objęła pięć państw: Danię, Niemcy, Luksemburg, Holandię i Austrię (33,3% ogółu państw unijnych), w których stopa bezrobocia młodzieży wynosiła od 6,7 do 10,4%; c) grupa III w której znalazły się trzy kraje (Irlandia, Portugalia i Wielka Brytania) notujące stopę bezrobocia młodzieży od 13,7 do 15,4% i stanowiąca 20% ogółu państw Wspólnoty;
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 183 d) grupa IV z wielkościami stóp bezrobocia od około 15 do około 20% nie znalazła w 1997 roku racji bytu; e) grupa V skupiająca pięć państw: Belgię, Grecję, Francję, Finlandię i Szwecję (33,3% ogółu), notujących stopę bezrobocia młodzieży od 20,6 do 30,8%; f) grupa VI skupiająca dwa kraje: Hiszpanię i Włochy (około 13% ogółu państw unijnych), w których stopa bezrobocia młodzieży wynosiła od 33,5 do 34,5%. Bezrobocie młodzieży w 2003 roku. Po sześciu latach realizacji strategii zatrudnienia na rynku pracy młodzieży w krajach Unii Europejskiej zaszły bardzo pozytywne zmiany w porównaniu do 1997 roku. Stopa bezrobocia młodzieży obniżyła się aż w 80% państwach Wspólnoty, wynosząc na koniec okresu badawczego od 4,9 do 27,1%, co spowodowało likwidację grupy państw notujących stopę bezrobocia wśród młodzieży powyżej 30% i przetasowanie w poszczególnych grupach. W roku 2003 w ramach Unii Europejskiej wystąpiły następujące grupy: a) grupa I obejmująca jedno państwo: Holandię (6,7% ogółu), w której stopa bezrobocia młodzieży wynosiła 4,9%; b) grupa II składająca się z pięciu państw: Austrii, Irlandii, Niemiec, Danii i Luksemburga (33% ogółu), w których stopa bezrobocia wynosiła od 7,2 do 10,4%; c) grupa III skupiała trzy kraje: Szwecję, Finlandię i Portugalię, stanowiące 20% państw Wspólnoty, w których stopa bezrobocia młodzieży kształtowała się od 12,2 do 14,6%; d) grupa IV składająca się z Francji (6,7% ogółu), w której stopa bezrobocia wyniosła 20,2%; e) grupa V obejmująca pięć państw (Finlandię, Hiszpanię, Belgię, Włochy, Grecję), notujących stopę bezrobocia mężczyzn w wysokości od 21,5 do 27,1% i skupiająca 33,3% ogółu państw Unii Europejskiej.
184 Danuta Kopycińska
Bezrobocie w krajach Unii Europejskiej 185 ZAKOŃCZENIE Jak wynika z przedstawionej analizy, przyjęte w kompleksowej strategii zatrudnienia metody walki z bezrobociem w krajach Unii Europejskiej okazały się skuteczne i przyniosły pozytywne efekty. Efekty te są szczególnie zadowalające w odniesieniu do oceny stopy bezrobocia ogółem, która w badanym okresie zmniejszyła się w około 67% państw Wspólnoty. Spowodowało to, że w 2003 roku we wszystkich państwach Unii z wyjątkiem Hiszpanii stopa bezrobocia ogółem nie przekroczyła 10%, a aż połowa z tych państw notowała naturalną stopę bezrobocia, często uznawaną za pozytywne zjawisko w gospodarce. Niewątpliwie za sukces można uznać bardzo pozytywne efekty uzyskane w wyrównywaniu szans na rynku pracy kobiet i poprawę sytuacji na rynku pracy młodzieży do lat 25. Mimo że w 2003 roku nadal sytuacja kobiet na rynku pracy w około 67% krajów Unii Europejskiej była gorsza niż sytuacja mężczyzn, a bezrobocie wśród młodzieży przekraczające 20% dotyczyło 40% państw Wspólnoty, to sytuację na tych rynkach można jednak określić jako niezmiernie korzystną w porównaniu z 1997 rokiem. Przyjęty kierunek działań przyniósł pozytywne efekty, a utrzymująca się tendencja spadkowa bezrobocia stwarza realną szansę dalszej poprawy sytuacji na rynkach krajów Wspólnoty. UNEMPLOYMENT IN EUROPEAN COUNTRIES Summary Article presents trends of unemployment in European Union especially among women and men and young people. Moreover, it analyzes effects of introduction of Strategies of European employment. With the results, it is clearly perceptible that unemployment ratio is decreased about 67% in lat six years. It makes chance for Poland to reduce unemployment after 1th may 2004. Translated by Danuta Kopycińska