Dr inż. Marlena Piekut Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych, Politechnika Warszawska. E-mail: mpiekut@op.pl Porównanie konsumpcji w gospodarstwach domowych na początku XXI w. 1. Wstęp Na konsumpcję w gospodarstwach domowych wpływa wiele czynników o charakterze ekonomicznym, społeczno-demograficznym, przyrodniczym. Rolą funkcjonowania gospodarstwa domowego jest zaspokojenia potrzeb jego członków. Potrzeba to stan braku czegoś, który powoduje, że podejmowane są działania, które zmierzają do likwidacji tego stanu. Zaspokajanie wielu potrzeb realizowane jest poprzez rynek. Przedsiębiorcy, by utrzymać się na rynku muszą dostosowywać ofertę produktową do potrzeb konsumentów. Powinni obserwować pojawiające się trendy w konsumpcji. Zmienność zachowań konsumentów jest czynnikiem dynamizującym zachowania przedsiębiorstw, przedsiębiorcy muszą dostosowywać swoje działania do sytuacji zachodzących w obrębie obsługiwanych przez nie rynków. Obserwując poziom i strukturę wydatków w gospodarstwach domowych w różnych krajach uwidaczniają się różnice. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym w gospodarstwach domowych krajów biedniejszych struktury konsumpcji będą upodabniały się do struktur konsumpcji w krajach bogatszych. Saksoński statystyk, badacz budżetów gospodarstw domowych Ernest Engel w XIX w. wskazał na pewne prawidłowości w konsumpcji. Zauważył, że wraz ze wzrostem dochodów rośnie ogólny poziom wydatków i spożycia. Okazało się też, że tempo wzrostu wydatków na żywność jest słabsze niż artykułów nieżywnościowych, w efekcie czego w gospodarstwach domowych zamożniejszych udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw domowych jest niższy. Rośnie natomiast w strukturze wydatków znaczenie usług związanych z kształceniem i rekreacją. 2. Cel, zakres i metodologia badawcza Celem artykułu jest zaprezentowanie poziomu i struktury konsumpcji w gospodarstwach domowych wybranych krajów oraz wskazanie na trendy w konsumpcji. Artykuł obejmuje następujące części. Po krótkim wstępie, przedstawiono cel i metodologię badawczą. Następnie skupiono się na poziomie i strukturze wydatków konsumpcyjnych w wybranych krajach. Kolejny dział odniesiono się do ogólnoświatowych trendów pojawiających się w sferze konsumpcji. Artykuł kończy podsumowanie. 1
Analizą objęto dane statystyczne pochodzące z urzędów statystycznych Niemiec, Polski oraz Ukrainy, a także dane Eurostat. Ze względu na brak jednolitej metodologii przy podawaniu danych liczbowych nie wszystkie dane można było porównać. Do zobrazowania podobieństw i różnic w wydatkach konsumpcyjnych wybranych krajów zastosowano analizę Warda. Jest to hierarchiczna metoda grupowania, niewymagająca wcześniejszego podania liczby skupień. Na początku procedury zakłada się, że każda jednostka (obiekt) stanowi osobne skupienie, następnie krokowo łączy się w grupy obiekty najbardziej do siebie podobne, aż do uzyskania jednego skupienia zawierającego wszystkie obserwacje. Analiza skupień metodą Warda uważana jest za efektywną, ponieważ zapewnia homogeniczność obiektów wewnątrz skupień, a jednocześnie ich heterogeniczność między skupieniami [1]. W pierwszej klasyfikacji dotyczącej poziomu wydatków konsumpcyjnych wykorzystano dziesięć zmiennych charakteryzujących poziom wydatków na konsumpcję bieżącą na 1 mieszkańca w kolejnych latach 2001-2011 r.. Tworząc drugi model użyto dwanaście zmiennych charakteryzujących strukturę wydatków w gospodarstwach domowych. Analizę statystyczną dokonano z wykorzystaniem programów Statistica 10 i Excel. 3. Poziom i struktura wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych Podstawowym wyróżnikiem współczesnych społeczeństw jest konsumpcja. Konsumpcja to najbardziej powszechna czynność człowieka, celem jej jest zaspokajanie potrzeb ludzkich. W wyniku konsumpcji zużywane są przedmioty konsumpcji, którymi są dobra żywnościowe, nieżywnościowe oraz usługi. Wyróżnia się konsumpcję prywatną oraz publiczną. Konsumpcja prywatna to konsumpcja dóbr nabytych z własnych środków osoby lub gospodarstwa domowego. Natomiast konsumpcja publiczna finansowana jest ze środków społecznych (budżet państwa, fundusz socjalny zakładu pracy itp.). Podmiotami konsumpcji są osoba (konsument) i gospodarstwo domowe. Konsument to podmiot konsumpcji. Konsumuje on produkty i usługi zaspokajające potrzeby podstawowe oraz zużywa urządzenia, wyroby i inne dobra dla zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu [2, s. 138]. Kolejnym pojęciem jest gospodarstwo domowe, czyli zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, które mieszkają razem i wspólnie się utrzymują, a jeśli któraś z osób mieszkających razem oddzielnie się utrzymuje, to osoba ta tworzy oddzielne gospodarstwo domowe [3, s. 18]. Gospodarstwo domowe stanowi bazę ekonomiczną jednostki lub grupy osób, które są ze sobą powiązane więzami rodzinnymi lub innego rodzaju i przez właściwy sobie obszar gospodarowania mają bezpośredni związek z konsumpcją [4, s. 16-17]. Inni autorzy [5, s. 19; 6, s. 19-20] definiują gospodarstwo domowe jako społeczno-ekonomiczny 2
system zdeterminowany przez swoją strukturę osobową i materialną. Na system ten składa się czynnik ludzki, czyli osoba lub grupa osób wspólnie zamieszkujących, łączących swoje dochody oraz wnoszących swoją pracę, aspiracje i potrzeby; czynnik materialny, czyli ogół środków finansowych oraz dóbr wykorzystywanych w procesie organizacji i realizacji spożycia, a znajdujących się w gospodarstwie domowym oraz czynnik społecznoekonomicznej działalności, czyli całokształt działań podejmowanych przez domowników i stanowiących powiązanie pomiędzy gospodarstwem domowym a gospodarką narodową. Poniżej zostaną omówione wydatki na konsumpcję prywatną oraz ich struktura w gospodarstwach domowych wybranych krajów. W 2011 roku [7, s. 57] najwięcej na konsumpcję prywatną - wśród analizowanych krajów - wydawali Luksemburczycy ponad 27,5 tys. euro na osobę a następnie Duńczycy prawie 21 tys. euro na osobę. Najmniejsze wydatki konsumpcyjne odnotowano na Węgrzech około 5,3 tys. euro na osobę oraz w Polsce, Estonii, na Łotwie i Litwie około 6 tys. euro na osobę. Średnie wydatki na spożycie prywatne w gospodarstwach domowych w UE-27 krajów wyniosły około 14,6 tys. euro na osobę, w Japonii 19,9 tys. euro a w Stanach Zjednoczonych 24,7 tys. euro. Pierwsza dekada XXI w. rozpoczęła się od poprawiającej się koniunktury i zwiększającego się tempa wzrostu gospodarczego. We wszystkich krajach UE bezwzględne wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych ulegały zwiększeniu [7, s. 57]. Produkt Światowy Brutto w latach 2001-2003 zwiększył się w sumie o 9,6%. Przyspieszenie gospodarcze było widoczne również w kolejnym trzyleciu poprzedzającym kryzys gospodarczy [8, s. 118-119]. Pierwsze symptomy kryzysu w gospodarstwach domowych objawiające się spadkiem wydatków na konsumpcję pojawiły się w 2008 r. w Wielkiej Brytanii i w Szwecji (tab. 1). W porównaniu do 2007 r. w 2008 r. zaobserwowano bezwzględny spadek wydatków na konsumpcję w Wielkiej Brytanii - o ponad 2,8 tys. euro na osobę oraz w Szwecji - o ponad 280 euro na osobę. Kryzys do większości europejskich gospodarstw domowych dotarł w 2009 r., kiedy to odnotowano spadki w bezwzględnym poziomie wydatków konsumpcyjnych. W 2009 r. w relacji do 2008 r. w gospodarstwach domowych poniesiono niższe wydatki konsumpcyjne, od 125 euro na osobę w Republice Czeskiej do prawie 2, 4 tys. euro w Wielkiej Brytanii. Obniżenia się bezwzględnych wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w 2009 r. nie zaobserwowano jedynie w Niemczech, Austrii, Luksemburgu, Malcie oraz Słowacji. W 2010 r. w porównaniu do 2008 r. wszystkie analizowane kraje odnotowały bezwzględny wzrost wydatków na konsumpcję w gospodarstwach domowych, od minimalnych wzrostów wynoszących 4 euro 3
na osobę w Słowacji do prawie 2,5 tys. euro na osobę w Szwecji. W 2011 r. zaobserwowano dalszy wzrost wydatków konsumpcyjnych w analizowanych krajach europejskich, wyjątek stanowiła Grecja, gdzie bezwzględny poziom wydatków na konsumpcję obniżył się w porównaniu do roku 2010 o prawie 630 euro na jednego mieszkańca. Jeśli chodzi o Japonię to od początku I dekady XXI wieku obserwowano systematyczny spadek w poziomie wydatków na konsumpcję w gospodarstwach domowych, w 2001 r. średnio na osobę przeznaczano 21 tys. euro, podczas gdy w 2007 r. trochę ponad 14 tys. euro na osobę. Od 2008 r. zaobserwowano wzrost wydatków na konsumpcję w Japonii. Podobne tendencje na początku XXI w. zaobserwowano w Stanach Zjednoczonych, w 2001 r. średnie wydatki na 1 Amerykanina wynosiły prawie 28 tys. euro a w 2008 r. ponad 22,4 tys. euro. W 2011 r. średnie wydatki konsumpcyjne wyniosły 24,7 tys. euro na osobę. Na Ukrainie zaobserwowano systematyczny wzrost wydatków na konsumpcję, największy w 2008 r., o 50% w stosunku do roku 2007, a najmniejszy w 2009 o 6% w stosunku do roku poprzedniego. Konsumenci ukraińscy w omawianym okresie przeznaczali na konsumpcję od 607 UAH w 2001 r. do prawie 3,5 tys. UAH w 2011 r. [9, http]. Ze względu na różnice metodologiczne przy wyliczaniu wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w analizie skupień nie uwzględniono Ukrainy. Analizie poddano tylko te kraje, których dane zawarte były w opracowaniu pochodzącym ze Statistisches Bundesamt. Analiza skupień posłużyła do pogrupowanie krajów o podobnym poziomie wydatków konsumpcyjnych i podobnych tendencjach w tych wydatkach. W analizie uwzględniono poziom wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych wyrażony w euro w latach 2001-2011 z 35 krajów europejskich oraz średni poziom wydatków konsumpcyjnych w Unii Europejskiej (27 krajów). W wyniku przeprowadzenia analizy uzyskano sześć skupień, które liczyły od 3 do 12 państw. W I skupieniu odnotowano Grecję, Hiszpanię i Cypr oraz UE (27 krajów). Wymienione kraje na początku pierwszej dekady XXI w. posiadały niższe wydatki na konsumpcję w gospodarstwach domowych niż średnia dla Unii Europejskiej. Do 2008 r. we wszystkich krajach wydatki bieżące na konsumpcję ulegały zwiększaniu, a w przypadku Grecji i Cypru w 2008 r. średnie wydatki konsumpcyjne przekroczyły średnią unijną. W 2009 roku zaobserwowano spadek wydatków na konsumpcję, największy na Cyprze (w porównaniu do roku poprzedniego o 9%) oraz w Hiszpanii (o 6%). Średnie wydatki konsumpcyjne na osobę w 2011 r. kształtowały się od ponad 13,4 tys. euro w Hiszpanii do prawie 14,4 tys. euro w Grecji, średnia dla UE (27) wyniosła 14,6 tys. euro. 4
Skupienie II obejmowało Maltę, Portugalię i Słowenię. Kraje te charakteryzowały się niższymi wydatkami gospodarstw domowych niż średnia dla UE, wydatki konsumpcyjne stanowiły około 2/3 średnich wydatków gospodarstw domowych w Unii Europejskiej. Malta wykazała w omawianym okresie względną stabilizację lub wzrost wydatków na konsumpcję. Natomiast w Portugalii i Słowenii, po okresie wzrostu wydatków na konsumpcję, zaobserwowano ich spadek w 2009 r., odpowiednio o 5% i 2%. W 2011 r. wydatki na konsumpcję na osobę wynosiły od ponad 9,4 tys. euro na Malcie do ponad 10,6 tys. euro w Portugalii. Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 I skupienie Cypr 2 3 7 6 6 10 9-9 1 1 EU 27 3 1 4 4 4 4 0-5 4 3 Grecja 7 6 6 3 7 7 8-1 0-4 Hiszpania 4 4 6 6 6 5 1-6 2 2 II skupienie Malta - 0 1 4 3 4 2 8 1 1 4 Portugalia 3 2 5 4 5 5 4-5 4-1 Słowenia 6 5 4 4 5 10 9-2 0 2 III skupienie Austria 1 2 3 4 3 3 3 1 3 4 Belgia 1 2 4 3 4 4 4-1 4 2 Finlandia 4 4 4 4 5 5 5-2 5 6 Francja 2 3 3 4 4 4 3-1 2 2 Niderlandy 3 2 2 3 2 3 2-3 1 1 Niemcy 0 2 2 2 3 1 3 0 3 4 Szwecja 5 4 3 2 4 4-2 - 9 16 8 Włochy 3 3 2 3 3 3 2-2 2 2 IV skupienie Dania 3 2 6 5 5 4 2-3 4 1 Irlandia 7 5 4 6 7 7-0 - 12-3 Islandia 4 6 8 26-3 8-38 - 19 10 8 Japonia - 8-10 - 2-1 - 6-9 5 13 13 4 Wielka Brytania 3-5 7 4 4 4-13 - 13 8 2 V skupienie Luksemburg 5-4 3 4 4 4 5 0 2 3 Norwegia 11-1 1 10 5 6 1-5 14 5 Stany Zjednoczone - 2-13 - 4 5 4-5 - 5 3 8-1 Szwajcaria 3-3 0 1 1-1 7 5 12 12 VI skupienie Bułgaria 9 8 12 15 11 19 11-6 3 4 Chorwacja 12 4 7 9 8 10 9-6 1 4 Estonia 14 11 12 14 20 18 2-16 1 9 Litwa 10 10 12 14 16 19 16-13 - 2 13 Łotwa 6 1 14 17 29 26 9-20 7 12 Polska 2-10 5 17 10 11 19-15 14 4 Republika Czeska 16 2 7 11 11 9 19-6 5 4 5
Republika Macedonii 16 5 7 6 10 12 17-5 2 7 Rumunia 9 5 21 32 22 24 9-19 8 7 Słowacja 10 12 16 13 15 21 20 4 0 3 Turcja 10 14 16 22 5 12 2-11 24-1 Węgry 21 9 8 8-1 14 5-13 4 3 Zmiany na Ukrainie Ukraina 8 12 23 36 17 19 50 6 12 12 Tab. 1. Procentowe zmiany wydatków na konsumpcję w gospodarstwach domowych wybranych krajów w latach 2002-2011, rok poprzedni stanowi 100% w stosunku do roku następnego Źródło: obliczenia własne na podstawie danych [7, s. 56] III skupienie objęło Belgię, Niemcy, Francję, Włochy, Niderlandy, Austrię, Finlandię i Szwecję. W krajach tych odnotowano wyższy poziom wydatków na konsumpcję niż średnia dla UE. Do 2008 r. prawie we wszystkich krajach odnotowano wzrost wydatków na konsumpcję w gospodarstwach domowych. Natomiast do 2011 r. tendencję wzrostową zachowały tylko Niemcy i Austria, w pozostałych krajach wydatki na konsumpcję uległy zmniejszeniu, w 2009 r. w porównaniu do 2008 r. od -1% w Belgii i Francji do -9% w Szwecji. W 2011 r. wydatki na konsumpcję wynosiły od prawie 15,6 euro na osobę we Włoszech do około 18,7 tys. euro na osobę w Austrii. IV skupienie utworzyły Dania, Wielka Brytania, Irlandia, Islandia i Japonia. W gospodarstwach domowych tych krajów przeznaczano na konsumpcję więcej niż średnio w gospodarstwie domowym UE-27. Na podstawie danych dotyczących wydatków na konsumpcję zauważa się, że w Wielkiej Brytanii i Islandii najwcześniej objawiły się skutki kryzysu, wydatki na konsumpcje obniżyły się rok wcześniej niż w pozostałych skupieniach, tj. w 2008 r. nastąpił spadek rzeczonych wydatków o 38% w Islandii i 13% w Wielkiej Brytanii. Natomiast w Japonii odnotowano sukcesywne spadki wydatków na konsumpcję od 2002 r. do 2007 r., największe w 2003 i 2007 r. Koniec I dekady XXI wieku przyniósł wzrosty w wydatkach konsumpcyjnych we wszystkich wymienionych krajach. W V skupieniu znalazły się Luksemburg, Norwegia, Szwajcaria oraz Stany Zjednoczone. W skupieniu tym odnotowano najwyższe wydatki na konsumpcję w gospodarstwach domowych. W porównaniu do średniej dla Unii Europejskiej wydatki te były nawet ponad dwukrotnie większe. We wszystkich krajach na początku omawianej dekady odnotowano spadek wydatków na konsumpcję, natomiast w 2008 roku, czyli w roku, w którym w większości krajów europejskich odnotowano spadki w omawianym skupieniu jedynie w Norwegii obniżyły się wydatki na konsumpcję o 5%. 6
Do VI skupienia zakwalifikowano kraje, których poziom wydatków na konsumpcję był najniższy wśród wszystkich skupień. Do skupienia tego zakwalifikowały się: Bułgaria, Republika Czeska, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Polska, Rumunia, Słowacja, Republika Macedonii i Turcja. W 2009 r. w porównaniu do 2008 r. zauważono spadek wydatków na konsumpcję z wyjątkiem Słowacji. Największe spadki odnotowano na Łotwie o 20% i w Rumunii o 19%. Powyższe dane obrazują tendencje w wydatkach konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w poszczególnych państwach. Sytuację gospodarstw domowych obrazuje też struktura wydatków konsumpcyjnych wskazująca poszczególne grupy kosztów ponoszonych w związku z funkcjonowaniem gospodarstw domowych. Struktura wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych to ważny miernik oceny funkcjonowania rynku. Analiza struktury wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych pozwala na przyjrzenie się podobieństwom i różnicom w poziomie życia poszczególnych gospodarstw domowych, pozwala również ocenić poziom życia całego społeczeństwa [10, s. 479]. Gospodarstwa domowe podejmując decyzję, które potrzeby mają być zaspokojone dzielą swój budżet w zależności od możliwości finansowych. Zgodnie z prawem Engla w miarę wzrostu dochodów w gospodarstwach domowych maleje udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Żywność jest potrzebą podstawową więc musi być zaspokajana w pierwszej kolejności. W krajach UE udział wydatków na żywność kształtował się od około 9% w Luksemburgu i Wielkiej Brytanii do 20% na Łotwie, średnio dla UE wyniósł 13% wydatków ogółem (tab. 2). Wydatki na dobra wyższego rzędu wzrastają zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i względnym przy relatywnie większych dochodach w gospodarstwach domowych. W gospodarstwach domowych z Danii, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Niderlandów oraz Szwecji zaobserwowano największe udziały wydatków na rekreację i kulturę. Najniższe udziały wydatków na dobra wyższego rzędu zauważono w Grecji około 6%. Analiza skupień posłużyła do pogrupowania krajów podobnych pod względem struktury wydatków w gospodarstwach domowych w 2011 r. Uzyskano pięć skupień państw ze względu na strukturę wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych. W skupieniach znajdowało się od 3 do 7 krajów. W I skupieniu znalazły się Portugalia, Malta, Cypr i Grecja. Cechą charakterystyczną były najwyższe udziały w wydatkach ogółem wydatków na usługi hotelarsko-restauracyjne, od ponad 11% w Portugalii do ponad 15% na Cyprze i Malcie. 7
Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Utrzymanie mieszkania Wyposażenie wnętrz Łączność Opieka zdrowotna Komunikacja Rekreacja i kultura Edukacja Usługi hotelarskorestauracyjne Inne towary i usługi Do skupienia II zakwalifikowano Estonię, Łotwę, Słowenię i Węgry. W skupieniu tym spostrzeżono względnie wysoki udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe - około 17-20% oraz na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 7-9%, z wyjątkiem Słowenii, gdzie odsetki te były niższe niż w pozostałych krajach. Wyszczególnienie I skupienie Grecja 16,2 4,4 3,7 23,8 4,0 2,9 6,4 11,8 5,6 2,4 11,7 7,0 Cypr 12,6 4,4 6,0 18,6 5,0 3,4 5,0 11,5 7,9 2,7 15,3 7,8 Malta 15,0 3,0 4,4 13,2 7,0 3,5 4,4 12,5 10,7 1,1 15,1 10,2 Portugalia 16,8 3,1 6,0 15,3 5,8 3,1 5,9 12,6 7,2 1,3 11,2 11,6 II skupienie Estonia 19,8 9,1 6,3 20,0 4,0 3,3 2,6 13,2 6,4 0,6 7,5 7,1 Łotwa 19,9 7,4 4,9 24,8 3,5 3,3 3,8 13,6 7,3 1,8 4,8 5,0 Węgry 17,1 7,4 2,8 21,9 4,3 3,7 4,3 13,0 7,5 1,4 6,7 9,9 Słowenia 14,8 5,4 5,5 19,4 6,1 3,2 3,7 15,1 8,7 1,2 6,9 10,0 III skupienie Republika Czeska 14,5 9,2 3,1 26,5 5,4 3,1 2,4 9,4 9,8 0,7 7,4 8,6 Polska 18,9 6,5 4,2 24,3 4,5 2,9 4,4 10,0 7,7 1,2 2,8 12,6 Słowacja 17,4 5,0 4,0 25,5 6,1 3,7 4,0 7,3 9,5 1,5 5,5 10,6 IV skupienie Belgia 13,4 3,5 5,0 23,9 5,7 2,1 5,6 12,4 9,0 0,5 6,1 12,8 Dania 11,4 3,5 4,6 29,1 5,0 1,7 2,8 12,3 10,9 0,8 5,2 12,6 Niemcy 11,5 3,2 4,9 24,4 6,2 2,6 4,8 14,0 8,9 1,0 5,9 12,6 Francja 13,5 3,2 4,3 25,1 5,8 2,6 3,9 14,4 8,4 0,8 7,1 11,1 Niderlandy 11,8 3,1 5,4 23,8 6,0 4,1 2,7 12,5 10,0 0,6 5,1 14,8 Finlandia 12,2 4,9 4,9 26,9 5,3 2,2 4,7 11,2 11,3 0,4 6,4 9,5 Szwecja 12,2 3,6 4,8 26,9 5,0 3,3 3,2 13,3 11,1 0,3 5,6 10,7 V skupienie UE - 27 12,9 3,6 5,3 23,6 5,7 2,6 3,6 13,2 8,8 1,1 8,6 10,9 UE - 15 12,3 3,3 5,4 23,6 5,8 2,6 3,6 13,4 8,9 1,1 8,9 11,0 Włochy 14,2 2,8 7,4 22,4 7,2 2,4 2,9 12,8 7,3 1,0 10,2 9,6 Luksemburg 8,5 8,4 4,6 23,9 6,4 1,7 2,0 19,1 6,9 0,8 7,0 10,5 Austria 9,9 3,4 5,7 21,5 6,5 2,1 3,5 13,4 10,4 0,7 12,1 10,7 Wielka Brytania 9,1 3,7 6,0 24,0 5,0 2,2 1,8 14,3 10,7 1,5 10,1 11,5 Struktura na Ukrainie Ukraina 51,3 3,4 5,8 9,6 2,2 2,6 3,1 4,0 2,0 1,3 2,5 12,2 Tab. 2. Struktura wydatków w gospodarstwach domowych w 2011 r. w wybranych krajach, w % wydatków ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie danych [7, s. 61] 8
W III skupieniu odnotowano Polskę, Słowację i Republikę Czeską. W krajach tych zaobserwowano względnie wysokie udziały wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, od 5% do ponad 9% wydatków konsumpcyjnych ogółem. Wydatki podstawowe, związane z zakupem żywności i utrzymaniem mieszkania, pochłaniały w omawianych gospodarstwach domowych od 41% w Republice Czeskiej do 43% wydatków ogółem w Polsce i Słowacji, co świadczy o niekorzystnej sytuacji materialnej społeczeństw tych krajów. Skupienie IV objęło Belgię, Danię, Niemcy, Francję, Niderlandy, Finlandię i Szwecję. W grupie tej zaobserwowano względnie najwyższe udziały wydatków na utrzymanie mieszkania w wydatkach ogółem - od 24% w Niderlandach, Belgii i Niemczech do 19% w Danii oraz relatywnie niskie udziały wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe, od 11% w Danii do blisko 14% we Francji. W V skupieniu znalazły się takie kraje, jak Wielka Brytania, Austria, Luksemburg i Włochy oraz UE (15) i UE (27). Cechą charakterystyczną trzech pierwszych państw były relatywnie małe udziały wydatków na żywność około 9-10%, natomiast we Włoszech udział wydatków na żywność kształtował się na poziomie około 14%. Brytyjczycy i Luksemburczycy, to także społeczności, w których znaczącą część dochodów pochłaniały opłaty związane z komunikacją, tj. ponad 14% w Wielkiej Brytanii i ponad 19% w Luksemburgu. O ile w Wielkiej Brytanii ceny paliw są jedne z najwyższych w Europie, to w Luksemburgu wręcz odwrotnie - ceny paliw są jednymi z niższych. W skupieniu tym zaobserwowano też względnie wysokie wydatki na usługi hotelarsko-restauracyjne, od ponad 7% we Włoszech do prawie 11% w Wielkiej Brytanii. W gospodarstwach domowych omawianego skupienia wydatki związane z potrzebami podstawowymi, tj. zakup żywności oraz opłaty związane z mieszkaniem były najniższe i wynosiły od 31% w Austrii do 37% we Włoszech. Według danych Державна служба статистики України [9, http] na Ukrainie w 2001 r. wydatki na żywność i opłaty za mieszkanie, czyli dobra podstawowe pochłaniały prawie 70% wydatków ogółem. Udział wydatków na żywność z każdym rokiem obniżał się i w 2011 r. osiągnął wartość 51%, natomiast wydatki na utrzymanie mieszkania pozostały na stałym poziomie pochłaniając około 10% budżetu gospodarstw domowych. Dobra wyższego rzędu, takie jak usługi rekreacyjno-kulturalne pochłaniały w omawianych latach od 1,8% do 2,6% wydatków ogółem, natomiast udział wydatków na usługi hotelarsko-restauracyjne zwiększyły się z 1,1% w 2001 r. do 2,5% w 2011 r. Z przeprowadzonej analizy wynika, że struktura wydatków w gospodarstwach domowych z krajów o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, dysponujących relatywnie 9
wyższym poziomem dochodów na osobę cechuje nowocześniejsza struktura konsumpcji, tj. mniejszy udział wydatków na żywność, wyższy na usługi. Wśród analizowanych krajów europejskich korzystniejszą strukturą wydatków cechują się: Wielka Brytania, Luksemburg, Dania, Austria, Finlandia, Szwecja, Belgia, Francja, Norwegia, Niemcy, Niderlandy. Przy relatywnie niskim obciążeniu budżetów domowych wydatkami na żywność, w gospodarstwach tych można więcej przeznaczać na potrzeby wyższego rzędu - rekreację, kulturę i inne usługi. W gospodarstwach domowych z Ukrainy, Polski, Słowacji, Czech, Łotwy i Estonii względnie wysokie wydatki na potrzeby podstawowe uniemożliwiają niejednokrotnie zaspokajanie potrzeb wyżej postawionych w hierarchii Maslowa. Przeprowadzone analizy poziomu oraz struktury wydatków w europejskich gospodarstwach domowych wskazują na polaryzację konsumpcji. Kraje o wyższych wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych i korzystniejszej strukturze konsumpcji zlokalizowane są na północy i zachodzie Europy, natomiast kraje z niższymi wydatkami i względnie niekorzystną strukturą konsumpcji w gospodarstwach domowych zajmują tereny Europy Wschodniej. Dwubiegunowość konsumpcji w gospodarstwach domowych występuje też wewnątrz krajów. Część gospodarstw domowych żyje w biedzie, drugą część gospodarstw domowych dotyka problem konsumpcjonizmu [11]. Nadmierna konsumpcja obserwowana jest zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i o niższym poziomie rozwoju [12, s. 55]. Bylok [13, s. 317] wskazuje, że polaryzacja dochodów stanowi barierę utrudniającą rozwój społeczny i gospodarczy Polski, znaczące różnice w poziomie konsumpcji między gospodarstwami domowymi są determinantą poszerzającą obszar niekorzystnych zjawisk społecznych, w tym także patologicznych w społeczeństwie. 4. Ogólnoświatowe trendy w konsumpcji w gospodarstwach domowych We współczesnym świecie konsumpcja dóbr oraz usług podlega intensywnym przemianom. Pojawiają się nowe zjawiska w zachowaniach konsumentów nie tylko w gospodarstwach domowych z krajów bogatszych ale również w krajach o mniej korzystnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. W związku z rozwojem interaktywnych środków przekazu informacji, rozwojem mediów, powszechnym dostępem do radia, telewizji, globalizacją, wzajemnym przenikaniem doświadczeń różnych kultur następuje globalne przenoszenie i unifikacja zachowań konsumpcyjnych. Identyczne lub podobne wzorce konsumpcji rozprzestrzeniają się w skali ponadnarodowej [14, s. 136-137]. Procesom tym sprzyja zwiększająca się z każdym rokiem zasobność gospodarstw domowych w dostęp do Internetu. 10
Bułgaria Grecja Rumunia Portugalia Cypr Litwa Włochy Republika Czeska Hiszpania Łotwa Węgry Polska Słowenia Estonia Słowacja UE (27) Malta Belgia Austria Francja Irlandia Niemcy Finlandia Wielka Brytania Dania Szwecja Luksemburg Norwegia Niderlandy Islandia W 2012 r. największą dostępność do Internetu w gospodarstwach domowych zadeklarowali Islandczycy, Holendrzy, Norwegowie, Luksemburczycy, Szwedzi oraz Duńczycy, 92% i więcej gospodarstwa domowych posiadało połączenie z Internetem. Średnio w Unii Europejskiej (27) 76% gospodarstw domowych posiadało Internet. Najmniejszy odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu odnotowano w Bułgarii 51%, Grecji oraz Rumunii po 54%. Od 2008 r. do 2012 r. odsetek gospodarstw posiadających dostęp do Internetu zwiększył się od 7 punktów procentowych w Islandii i 8 punktów procentowych w Niderlandach i Szwecji do 24 punktów procentowych w Rumunii i 26 punktów procentowych w Bułgarii. Dostęp do Internetu zwiększono przede wszystkim w gospodarstwach domowych tych państw, w których dostęp ten był relatywnie niski na początku omawianego okresu. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 % 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 51 54 54 61 62 62 63 65 68 69 69 70 74 75 75 76 77 78 79 80 81 85 87 87 92 92 93 93 94 95 Wykres 1. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w łącze internetowe w wybranych krajach europejskich w latach 2002-2012, w % Komentarz: na wykres naniesiono dane za rok 2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, isoc_ci_in_h-1, dostęp 18.05.2013 r. [15, http] Warto zauważyć, że w dobie kryzysu konsumenci stają się coraz bardziej ostrożni w podejmowaniu decyzji o zakupie towarów i korzystaniu z usług. Wyniki badań ConsumerLab 2012 [16, http] dowodzą jednak, że kryzys nie wpływa na korzystanie z elektronicznych usług. Wśród najbardziej widocznych trendów konsumenckich okazuje się, że dostęp do Internetu jest podstawą, konsumenci nie wyobrażają sobie zrezygnować z niego. Obserwuje się także proces wirtualizacji konsumpcji, czyli w coraz większym stopniu korzystania z zakupów w Internecie. Kluczową okolicznością, która przygotowała konsumenta na przyjęcie 11
Rumunia Bułgaria Włochy Portugalia Litwa Węgry Grecja Cypr Estonia Republika Czeska Łotwa Polska Słowenia Hiszpania Słowacja Belgia UE (27) Islandia Irlandia Malta Austria Francja Finlandia Niemcy Niderlandy Luksemburg Szwecja Dania Norwegia Wielka Brytania Internetu była coraz większa presja czasu oraz rosnące koszty utrzymania zmuszające do podjęcia pracy przez kobiety. Zadania i obowiązki narzucone na konsumentów są niekiedy tak liczne, że nie sposób ich wykonać w ciągu dnia, brak czasu zmusza ich do wykorzystania innych form sprzedaży [17, s. 22-23]. Dodatkowo media społecznościowe ułatwiają konsumentom podejmowanie decyzji przy zakupie wielu produktów i usług. Żaden sprzedawca nie jest w stanie przez dłuższy czas prowadzić nieuczciwej sprzedaży elektronicznej. Konsumenci na bieżąco oceniają oferentów dóbr i usług poprzez fora internetowe. Największy udział gospodarstw domowych dokonujących zakupów on-line odnotowano w Wielkiej Brytanii, Norwegii i Danii, przynajmniej 60% gospodarstw domowych dokonywało zakupów elektronicznie. Najmniejszy odsetek gospodarstw domowych, których odnotowano zakupy przez Internet dotyczył Rumunii 3%, Bułgarii 6% oraz Włoch 11%. 70 60 50 40 30 20 10 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 55 55 57 58 60 62 64 47 30 33 35 35 35 37 39 42 3 6 11 13 14 15 16 17 17 18 18 21 22 22 % Wykres 2. Udział gospodarstw domowych, w których dokonano zakupów elektronicznych w ciągu ostatnich 3 miesięcy w wybranych krajach, w latach 2002-2012, w % Komentarz: na wykres naniesiono dane za rok 2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, isoc_ec_ibuy, dostęp 18.05.2013 r. [15, http] Do trendów konsumpcyjnych można także zaliczyć wzrost udziału usług w konsumpcji ogółem, czyli rozwój serwicyzacji. Od 2002 r. do 2011 r. udział wydatków na usługi kulturalne, rekreacyjne oraz hotelarsko-gastronomiczne zwiększyły się w Polsce o ponad 2 punkty procentowe, tj. z 8,1% do 10,5%, a na Ukrainie o 1,5 punkta procentowego, tj. z 3% do 4,5%. 12
Polska Ukraina 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 % 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wykres 3. Udział wydatków na usługi rekreacyjne, kulturalne i hotelarsko-gastronomiczne w wydatkach ogółem w Polskich i ukraińskich gospodarstwach domowych w latach 2000-2011 Innym obserwowanym zjawiskiem jest domocentralizacja, czyli przeniesienie aktywności do domów, wyposażanie ich w sprzęt przekazu informacji i kultury. To co kiedyś odbywało się w przestrzeni publicznej teraz znajduje miejsce w zaciszu domowym, np. wyjście do kina zastępuje zakup kina domowe. Z każdym rokiem gospodarstwa domowe stają się zasobniejsze w dobra trwałego użytku. Poziom wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe jest wskaźnikiem poziomu zamożności oraz pozycji konsumpcyjnej gospodarstwa domowego. Z badań [18, s. 101] wynika, że najsilniejszą zależność z występowaniem dóbr trwałych w gospodarstwie domowym odnotowuje się względem dochodu rozporządzalnego, a najmniejszą z lokalizacją gospodarstwa domowego. W pierwszej dekadzie XXI w. ogromne znaczenie zaczęła odgrywać informacja, dlatego też zasobność gospodarstw domowych w sprzęt elektroniczny znacznie się poprawiła. W Polsce udział gospodarstw domowych posiadających komputer osobisty uległ zwiększeniu ponad trzykrotnie, w 2001 r. 18% gospodarstw domowych wyposażonych było w komputer, podczas gdy w 2011 r. 67%. Natomiast na Ukrainie w 2001 r. komputer posiadły 2 na 100 gospodarstw domowych, a w 2012 r. 33 na 100 gospodarstw domowych. Ważną rolę w przekazywaniu informacji i łączności potwierdza także rosnąca liczba użytkowników telefonów komórkowych. Rejestracja zasobności gospodarstw domowych w telefony komórkowe prowadzona jest w Polsce od 2003 r. a na Ukrainie od 2003 r. W Polsce w ciągu siedmiu lat (2003-2011) liczba gospodarstw domowych posiadających telefon komórkowy wzrosła z ponad 37% do ponad 90%. Na Ukrainie w 2004 r. liczba telefonów komórkowych na 100 gospodarstw domowych wynosiła 15, podczas gdy w 2012 r. 187. 13
Jeśli poziom życia mierzono by wskaźnikiem wyposażenia gospodarstw w dobra trwałe to w ostatnich latach poprawa jest widoczna, gospodarstwa domowe stają się coraz bardziej zasobne w wiele sprzętów. Na obraz ten wpływa zapewne fakt, że wiele dóbr tanieje i tym samym staje się bardziej dostępne dla coraz szerszego grona odbiorców. Niektóre dobra tracą na popularności (np. telefony stacjonarne, magnetofony), ale przyczyną tego jest wypieranie ich przez sprzęty nowsze technologicznie (telefon komórkowy, MP3). Jednak należy pamiętać, że sam stan posiadania dóbr trwałego użytkowania nie jest dobrym wskaźnikiem poziomu życia. Dane statystyczne obrazują ilościowy stan posiadania, nie uwzględniając chociażby stopnia zużycia sprzętów, czy ich nowoczesności. Zalega [19, s. 17] wskazuje jednak, że wzrost wyposażenia w dobra teleinformatyczne świadczy o unowocześnieniu modeli konsumpcji i jest o wiele bardziej widoczny w gospodarstwach domowych dysponujących większymi dochodami. w 100 gospodarstwach domowych Odtwarzacze, nagrywarki DVD, Video, aparaty cyfrowe Komputery Lodówki i zamrażalki Kuchenka mikrofalowa Pralki Anteny satelitarne Telefony komórkowe 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2008 2010 2012 Wykres 4. Zasobność w dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych na Ukrainie w latach 2000-2012,liczba danych dóbr w 100 gospodarstwach domowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Наявність У Домогосподарствах Товарів Тривалого Користування, 2013 14
120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 % Wykres 5. Zasobność w dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2000-2011, w % Źródło: opracowanie własne na podstawie Budżety Gospodarstw Domowych 2012, GUS [20] W sferze konsumpcji obserwuje się jeszcze wiele innych trendów, na przykład: ekologizacją konsumpcji, czyli dążenie do racjonalniejszego wykorzystania dóbr konsumpcyjnych, nabywania dóbr pozostawiających mniejszą ilość odpadów oraz konsumowania dóbr ekologicznych [14]; Antena satelitarna Odtwarzacz DVD Odtwarzacz DVD Cyfrowy aparat fotograficzny Komputer osobisty Telefon komórkowy Pralka i wirówka elektryczna lub automat pralniczy Chłodziarka lub zamrażarka Kuchenka mikrofalowa 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 etnocentryzm konsumencki, czyli nabywanie dóbr rodzimych, w szczególności widoczna w przypadku osób starszych, zamieszkujących na wsiach; dekonsumpcja, czyli ograniczenie konsumpcji do racjonalniejszych rozmiarów [14, s. 142-143], trend ten wychodzi naprzeciw konsumpcjonizmowi elitaryzacja konsumpcji, czyli wzrost znaczenia produktów unikatowych, drogich, o niepowtarzalnych walorach estetycznych i użytkowych. Produkty te dostępne są jedynie dla konsumentów dysponujących bardzo wysokimi dochodami [21, s. 136]. rytualizacja konsumpcji, czyli wykształcenie się pewnych ceremoniałów zaspokojenia potrzeb, które często przyjmują charakter widowisk o imponującej oprawie wizualnej i muzycznej, szczególnie uwidaczniających się w okresie Świąt Bożego Narodzenia, karnawału, Świąt Wielkiej Nocy, czy Walentynek [21, s. 136]. 15
efemeryzacja konsumpcji polegająca na nieustannej pogoni za nowymi produktami, a w sferze konsumpcji żywności wzrost znaczenie produktów gotowych do natychmiastowej konsumpcji (zupy i napoje typu instant, kawa 3 w 1) [21, s. 136]. Zauważa się, że współczesny konsument posiada większą świadomość swoich praw i bardziej krytycznie podchodzi do oferty rynkowej. W coraz większym stopniu przejawia także strategiczne umiejętności zarządzania budżetem. Cechuje go wielokulturowość, wynikająca z powszechnej globalizacji. Z jednej strony poddaje się globalnym strategiom, z drugiej zaś dąży do zachowania tożsamości i specyfiki kulturowej. Zauważa się większą mobilność konsumenta w przestrzeni i w życiu społecznym. Następuje docenianie kultury i dążenie do nabywania produktów ekologicznych [22, s. 28-29]. Wzrasta innowacyjność konsumentów, zwłaszcza młodych, legitymujących się wyższym poziomem wykształcenia oraz korzystna sytuacja materialną. 5. Wnioski Nowy wiek XXI w wielu krajach dokonał przeobrażeń w wielu dziedzinach życia społecznego. Te przeobrażanie rysują się także w gospodarstwach domowych. Dyfuzja wzorów z Zachodu, motywacja do podnoszenia jakości życia rodzinnego poprzez chociażby zakup nowoczesnego wyposażenia i sprzętu w gospodarstwach domowych, większe wydatki na usługi hotelarsko-restauracyjne. W I dekadzie XXI w. wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych zwiększały się, a różnica w poziomie wydatków pomiędzy poszczególnymi krajami europejskimi zmniejszała się. W okresie kryzysu nastąpiło obniżenie się, a w niektórych krajach stabilizacja poziomu wydatków konsumpcyjnych. Od roku 2010 obserwuje się wzrost wydatków na konsumpcję w większości krajów. Generalnie w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w Europie Zachodniej i Północnej oraz w Japonii i Stanach Zjednoczonych obserwuje się wyższe wydatki na konsumpcję oraz korzystniejszą jej strukturę, mniejszy udział wydatków na dobra podstawowe a większy na usługi. W gospodarstwach domowych byłego Bloku Wschodniego znaczącą część budżetów domowych pochłaniają wydatki na zaspokojenie potrzeb żywnościowych oraz związanych z utrzymaniem mieszkania. Mimo kryzysu gospodarczego w gospodarstwach domowych obserwuje się wzrost wyposażenie w dobra trwałego użytku, wzrasta też ilość gospodarstw domowych posiadający dostęp do Internetu. Wyzwaniem współczesnym przedsiębiorców jest podążanie za zmieniającym się konsumentem, odkrywanie nowych nisz rynkowych i zaspokajanie pojawiających się potrzeb. 16
Szybkie przystosowywanie się do zmian, elastyczność w działaniu, kreatywność i innowacyjność to podstawowe priorytety dla świata biznesu. Bibliografia 1. Ward J. H. 1963. Hierarchical grouping to optimize an objective function, Journal of the American Statistical Association, 58, 301, s. 236-244 DOI: http://dx.doi.org/10.2307/2282967 2. Sztucki T. 1998 Encyklopedia Marketingu. Definicje, zasady, metody. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 3. Gospodarstwa domowe i rodziny. 2003: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa 4. Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W. 2001. Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Warszawa: Wydawnictwo SGGW 5. Żelazna K. 1993: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania pracy kobiet w wiejskim gospodarstwie domowym. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 6. Gutkowska K. 1997: Rodzinne gospodarstwa domowe na wsi w warunkach gospodarki rynkowej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 7. Volkswirtschaftliche Gesamtrechnungen. Private Konsumasugaben unf Verfugbares Einkommen. 2012. Wiesbaden: Statistiches Bundesamt 8. Kołodko G. 2010. Neoliberalizm i światowy kryzys gospodarczy. Ekonomista, 1, s. 117-125 9. Державна служба статистики України http://www.ukrstat.gov.ua/ dostęp 19.05.2013 10. Zalega T. 2011. Wpływ kryzysu na postawy i zachowania gospodarstw domowych wysokodochodowych. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Zeszyt Nr 18, s. 468-485 11. Piekut M. 2013 Konsumpcja w polskich gospodarstwach domowych na tle krajów europejskich. Problemy Zarządzania, vol. 11, 1 (40), t.1: 23-39. DOI 10.7172/1644-9684.40.2 12. Piekut M. 2009. Polaryzacja konsumpcji w gospodarstwach domowych. Wiadomości Statystyczne, 7, s. 55-68 13. Bylok F. 2004. Nierówności w dochodach i wydatkach w gospodarstwach domowych jako bariera rozwoju społecznego w Polsce. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Zeszyt Nr 5, 318-329 14. Bywalec Cz., Rudnicki L. 2002: Konsumpcja. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 15. Eurostat. Database 2012. Źródło elektroniczne dostęp 23.10.2012, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_society/data/database 16. Internetowe trendy konsumenckie. Źródło elektroniczne dostęp 29.11.2012: http://www.mt.com.pl/internetowe-trendy 17. Windham L., Orton K. 2001: Dusza nowego konsumenta. Wydawca CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 18. Piekut M. 2008. Polskie gospodarstwa domowe dochody, wydatki i wyposażenie w dobra trwałego użytkowania. Warszawa: Wydawnictwo SGGW 19. Zalega T. 2012. Konsumpcja dóbr trwałego uzytku i zachowania przystosowawcze wśród plskich elit ekonomicznych w warunkach kryzysu. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Zeszyt Nr 24, s. 329-343 20. Budżety Gospodarstw Domowych 2001 2011, 2002 2012. Warszawa: GUS 21. Mróz B. 2004: Nowe zjawiska i tendencje w zachowaniach konsumentów w krajach rozwiniętych gospodarczo. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów. Zeszyt Naukowy 42, SGH, Warszawa 22. Mazurek-Łopacińska K. 2003: Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 17