Warszawa 2011 1
1. Wojna rosyjsko - turecka W drugiej połowie XVIII w. Imperium Rosyjskie uwikłane było w serie konfliktów z Turcją, która caryca Katarzyna usiłowała odepchnąć od Krymu i Kaukazu. Wojny, jakie wybuchały o te rejony kończyły się sukcesem rosyjskim. W sierpniu 1787 r. Imperium Osmańskie wypowiedziało Rosji wojnę z zamiarem odzyskania utraconego wcześniej Krymu. Pomoc Turcji obiecały Prusy a w lutym 1788 r. Rosję zaatakowała także Szwecja. Katarzyna zażądała wówczas pomocy wojskowej od Rzeczypospolitej, nad którą od kilkunastu lat rozciągała protektorat. Zgodziła się tym samym na zwołanie do Warszawy sejmu pod węzłem konfederacji, spodziewając się uchwalenia na nim wsparcia militarnego dla Rosji. Walki rosyjsko tureckie trwały do początków 1792 r., Turcy, nie doczekawszy się wsparcia Prus ponieśli klęskę. Wojsko rosyjskie wiosną 1792 r. wkroczyło z kolei do Polski by zdusić uchwaloną przez Sejm Wielki Konstytucję 3 Maja i wszelkie próby reform w Rzeczypospolitej. 2
2. Zwołanie Sejmu 6 października 1788 r. na Zamku Królewskim w Warszawie zebrał się, pod węzłem konfederacji sejm, nazwany później Sejmem Wielkim lub Czteroletnim. Obradował on pod egidą króla Stanisława Augusta. Sejmowi temu przewodniczyli Stanisław Małachowski, jako marszałek konfederacji koronnej i Kazimierz Nestora Sapieha, marszałek konfederacji litewskiej. Uchwalenie pomocy wojskowej dla Rosji stało się dla posłów szybko sprawą drugorzędną, natomiast pojawił się projekt zwiększenia liczby wojska do 100 tys. żołnierzy. Okazało się to wstępem do szeregu kolejnych reform, posuwających się coraz dalej. Efektem tychże reform miało być usprawnienie funkcjonowania państwa, wzmocnienie jego siły militarnej i pozycji politycznej oraz wyrwanie Rzeczypospolitej spod rosyjskiej kontroli. Projekty reform wysuwało Stronnictwo Patriotyczne. Częściowo je popierało je także skupione przy królu Stronnictwo Dworskie. Większość konserwatywnej szlachty była jednak przeciwna wprowadzaniu jakichkolwiek zmian w dawnych i zagwarantowanych przez króla (i carycę Katarzynę II) prawach i przywilejach stanu szlacheckiego. Przeciwnicy reform skupili się w Stronnictwie Hetmańskim. 3
3. Podniesienie liczby wojska 20 października 1788 r., na obradach pojawił się, wysunięty przez wojewodę sieradzkiego, projekt podniesienia liczby wojska do 100 tysięcy żołnierzy. Został przyjęty przez wszystkich sejmujących. 4
4. Zniesienie Rady Nieustającej 19 stycznia 1789 r. zniesiona została ostatecznie Rada Nieustającą, której poszczególne Departamenty likwidowano już od listopada 1788 r. W ten sposób usunięto istotny element kontroli rosyjskiej. Radę Nieustającą utworzono w 1775 r. po pierwszym rozbiorze Polski. Była to pierwsza próba stworzenia w Polsce silnej władzy centralnej, skupionej przy królu. Działalność Rady usprawniła funkcjonowanie administracji w kraju oraz przyniosła korzyści dla rozwoju gospodarczego Polski. Z drugiej strony jednak, Rada była instytucją kontroli króla Stanisława Augusta przez rosyjskiego ambasadora i jej rolą był także nadzór nad prowadzeniem lojalnej i uległej polityki wobec Rosji. Członkowie Rady byli w wiekszości agentami na usługach rosyjskich. 5
5. Deputacja do nowej formy rządu 7 września 1789 r. powołana została deputacja, czyli komisja, pod przewodnictwem biskupa kamienieckiego Adama Krasińskiego. Zadaniem komisji było opracowanie projektu formy rządu i zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Od stycznia 1790 r. obóz reformatorski w sejmie, pod przewodnictwem króla powołał szereg komisji do prac nad sprawami wojskowości, finansów i gospodarki. Były to już przygotowania do reform o znaczącym charakterze. 6
6. Czarna procesja 2 grudnia 1789 r. odbyła się pod Zamkiem Królewskim słynna manifestacja pod przewodnictwem prezydenta starej Warszawy Jana Dekerta. Wzięli w niej udział przebrani na czarno przedstawiciele 141 miast królewskich. Mieszczanie domagali się dopuszczenie do prawa publicznych, udziału w przyszłych sejmach, dostępu do urzędów i stopni oficerskich. Jan Dekert osobiście wręczył petycję w tych kwestiach królowi Stanisławowi Augustowi. Manifestacje mieszczan odbywały się także w następnych latach aż do kwietnia 1791 r. 7
7. Sojusz z Prusami 29 marca 1790 podpisany został sojusz wojskowy z Prusami. Zawarcie takiego sojuszu proponował pruski poseł w Warszawie, Ludwik Heinrich Buchholtz. Prusacy obawiali się wzmocnienia Polski i Rosji w przymierzu przeciw Turcji. Poseł pruski namawiał posłów Sejmu Wielkiego i króla, by zerwali sojusze z Rosją a sprzymierzyli się z Prusami. Minister spraw zagranicznych Prus, Ewald Friedrich von Hertzberg proponował Polsce pomoc w negocjacjach z Austrią w sprawie odzyskania zabranej Polsce w pierwszym rozbiorze przez Austrię, Galicji. W zamian chciał zgody polskiej na zajęcie Gdańska i Torunia. Sejm w Warszawie uchwalił jednak 6 września 1790 r. niepodzielność ziem Rzeczypospolitej. Sojusz z Prusami obowiązywał jednak od wiosny 1790 r. Był to pierwszy od kilkudziesięciu lat akt samodzielnej polityki prowadzonej przez Polaków i jednocześnie symbol uniezależnienia się od Rosji. Rzeczpospolita stawała się na nowo podmiotem polityki międzynarodowej. 8
8. Prawo o miastach 18 kwietnia 1791 r. posłowie Sejmu Wielkiego uchwalili Prawo o Miastach. Był to znamienny akt prawny. Dawał on mieszczanom prawa publiczne, dostęp do urzędów i stopni oficerskich w wojsku, możliwość nobilitacji do stanu szlacheckiego i nabywania majątków ziemskich. Otrzymali również nietykalność osobistą, do tej pory przywilej wyłącznie dla szlachty. Tak liczne prawa były m. in. echem demonstracji mieszczan i wręczonej, przez Jana Dekerta królowi, petycji. Nie wszyscy posłowie na sejm byli skłonni dopuścić mieszczan do dawnych szlacheckich przywilejów i nie obyło się bez burzliwych sporów podczas obrad. Prawo zostało jednak uchwalone. Mieszczanom przyznano także prawo wysyłania swoich przedstawicieli na sejm i zabierania głosu w sprawach dotyczących miast. Nie mogli natomiast nadal podejmować decyzji razem ze szlachtą ani też ani też brać udziału w samym głosowaniu nad uchwałami. 9
9. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja Prace komisji sejmowych nad projektami reform, prowadzone od 1790 r. przyniosły w efekcie plan nowej ustawy rządowej, regulującej szereg dziedzin życia politycznego a nawet społecznego w Rzeczypospolitej. Wcielenie w życie tej ustawy i uchwalenie jednocześnie pierwszej w Polsce konstytucji popierali posłowie ze stronnictwa Patriotycznego i częściowo Dworskiego. Ogół konserwatywnej szlachty był przeciwny tak rewolucyjnej dla dotychczasowego ustroju Rzeczypospolitej, reformie. Po przerwie w pracy sejmu, zarządzonej na czas Świąt Wielkanocnych, zwolennicy uchwalenia konstytucji zebrali się na Zamku Królewskim w przyśpieszonym terminie, zanim większość przeciwników reformy powróciła do Warszawy. Zamku strzegła podczas posiedzenia sejmu Gwardia Królewska. Mimo, iż zebrani w Sali Senatorskiej posłowie byli w większości gorącymi zwolennikami przyjęcia uchwały, nie obyło się bez ostrych i dramatycznych protestów obecnych na sali członków Stronnictwa Hetmańskiego. Po długich sporach i poparciu większości obecnych posłów, ostatecznie król zaprzysiągł nową konstytucję na ręce biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego. Konstytucja 3 Maja stała się faktem. Po zaprzysiężeniu konstytucji w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego, król i posłowie ruszyli z Zamku do kolegiaty św. Jana na nabożeństwo dziękczynne. Posłów i króla otaczał podczas przemarszu wiwatujący tłum mieszkańców miasta. Już ten pierwszy dzień z nową konstytucją miał charakter święta obchodzonego do późnych godzin nocnych w całej Warszawie. 7 maja, uniwersałem sejmowym Konstytucja została ogłoszona oficjalnie. 10
10. Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów 20 października 1791 r. sejm uchwalił przepisy szczegółowe do nowej konstytucji. Nosiły one nazwę Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów. Dotyczyły wspólnego zarządzania nad tworzoną w tym czasie armią oraz nad skarbem Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednocześnie nadal, szereg komisji sejmowych pracował nad regulacjami związanymi z konstytucją oraz wprowadzeniem jej postanowień w życie. Obrady Sejmu Wielkiego zakończyły się dopiero 29 maja 1792 r. Rzeczpospolita stanęła wobec konieczności obrony Konstytucji 3 Maja, której reformy zdławić zamierzała, wezwana przez przeciwników konstytucji a wysłana przez carycę Katarzynę II, armia rosyjska. 11