MATERIAŁY Z INNYCH KONFERENCJI:

Copyright by Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie, Warszawa 2004 ISBN 83-916772-9-X Redakcja naukowa: dr Adam Grzegorczyk Korekta: Agata Szoplik, Mirosława Żurawska Projekt graficzny i skład: Piotr Chodorowski Wydawca: Wyższa Szkoła Promocji Al. Jerozolimskie 44 00-024 Warszawa tel. +22 4337615, 4337730 e-mail: sekretariat@wsp.pl http://www.wsp.pl W dniu 18 grudnia 2003 r. Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie zorganizowała konferencję Absolwent w okresie akcesji wybory zawodowe. Uczestnikami konferencji byli dyrektorzy i pedagodzy szkół ponadgimnazjalnych, psycholodzy poradni psychologiczno-pedagogicznych, doradcy zawodowi oraz przedstawiciele Kuratorium Oświaty w Warszawie. Inicjatywa zorganizowania konferencji zrodziła się z potrzeby dostarczenia aktualnej wiedzy dotyczącej zmian na rynku pracy i w edukacji oraz wymagań wobec absolwentów w okresie akcesji do Unii Europejskiej. Rynek pracy w Polsce ulega dynamicznym zmianom - zmieniają się wymagania wobec absolwentów, dlatego tak ważne staje się przygotowanie młodzieży do sprostania nowym wyzwaniom. Konferencja była adresowana do osób zajmujących się przygotowaniem młodzieży do wyboru dalszej drogi kształcenia. Mamy nadzieję, że cel konferencji został osiągnięty, a zagadnienia poruszane w ramach konferencji będą przydatne przy prowadzeniu działań związanych z preorientacją zawodową dla młodzieży. Konferencja stanowiła kontynuację akcji Preorientacja realizowanej od wielu lat przez Wyższą Szkołę Promocji. Niniejsza publikacja zawiera zbiór opracowań przygotowanych na podstawie wystąpień i prezentacji specjalistów zaproszonych do udziału w konferencji. Mirosława Żurawska Koordynator konferencji SPIS TREŚCI: Wprowadzenie Zawody przyszłości w kontekście integracji z Unią Europejską Absolwent na rynku pracy Planowanie ścieżki kariery młodego Europejczyka Edukacja europejska - wspólnotowe programy edukacyjne, szkolne kluby europejskie Absolwent - szansa na zatrudnienie czy bezrobocie Program Leonardo da Vinci Preorientacja zawodowa MATERIAŁY Z INNYCH KONFERENCJI: Kontrowersje wokół kosztów pracy i ich implikacje dla systemu edukacji Nowe wyzwania dla edukacji w okresie akcesji do Unii Europejskiej Myślenie twórcze jako cel współczesnej edukacji prof. dr hab. Kazimierz Makowski.......... 2 mgr Dariusz Damilewicz................. 3 mgr Lidia Orzelska-Wiech............... 12 dr Sylwester Gregorczyk................ 14 mgr Monika Karpuk................... 17 mgr Beata Malinowska................. 19 mgr Tadeusz Łuniewski................. 36 mgr Agata Szoplik..................... 38 prof. dr hab. Kazimierz Makowski........ 41 mgr Mirosława Żurawska............... 45 mgr Agnieszka Wojtczuk................ 50

Wprowadzenie 3 prof. dr hab. Kazimierz Makowski Na konferencji szerzej zajmiemy się kwestią szans zawodowych absolwentów, konfrontacją ich oczekiwań z realiami życia społecznego. Jest to kwestia żywo interesująca władze WSP, które wiele czynią, by start absolwentów w życie zawodowe był pomyślny, a ich dalsza droga zawodowa łączyła się z rozwojem osobistym i realnymi szansami kariery. Służy temu program nauczania uczelni, stosowane metody dydaktyczne, dobór kadry dydaktycznej, wyposażenie studentów w pomoce naukowe, tematyka prac dyplomowych, promowanie absolwentów itd. Decyzja młodzieży o kontynuacji nauki jest nie tylko jej naturalnym marzeniem, charakterystycznym dla wieku, lecz również kontraktem społecznym. Społeczeństwo ma nie tylko moralny, ale też ekonomiczny i organizacyjny obowiązek promowania rozwoju osobistego swych członków (w tym absolwentów), rozpoznawania oraz realizowania ich życiowych i zawodowych aspiracji, działania na rzecz wszechstronnej pomyślności osobistej. Sytuacja na rynku pracy jest trudna, szczególnie dla młodzieży, co dodatkowo komplikuje fakt, że wiedza (nawet najbardziej gruntowna i nowoczesna) nie jest uzupełniona doświadczeniem zawodowym, tak bardzo pożądanym przez potencjalnych pracodawców. Przed młodzieżą staje dylemat - sukces zawodowy czy marginalizacja społeczna? Jako ekonomista uważam, że absolwenci zasługują na sukces zawodowy i życiowy, że stworzenie warunków ku temu jest imperatywem społecznym. Chodzi nie tylko o spełnienie młodzieńczych, romantycznych marzeń, ale też docenienie wysiłku włożonego w naukę, efektywne wykorzystanie poniesionych kosztów społecznych. Kapitał ludzki jest zbyt cenną wartością, aby marginalizować jego nosicieli i skazywać ich na bezrobocie. Przyszłość gospodarki, przewaga konkurencyjna organizacji, zakodowana jest w decydującym stopniu w jakości kapitału ludzkiego. A jakość tę tworzą w znacznej mierze kolejne roczniki absolwentów, wkraczających na rynek pracy i szukających na nim szans zawodowych i życiowych. Tytuły proponowanych referatów wskazują autentyczną troskę ich autorów losami absolwentów. Autorzy, a w ślad za nimi, jak sądzę, podążą uczestnicy konferencji, stawiają na sukces młodzieży, nie godzą się z jej marginalizacją społeczną. Jeżeli konferencja choć w części przyczyni się do poprawy szans absolwentów w życiu zawodowym, jej cel zostanie spełniony. prof. dr hab. Kazimierz Makowski Autor jest profesorem SGH oraz Wyższej Szkoły Promocji w Warszawie i specjalistą w zakresie gospodarowania zasobami pracy

4 Zawody przyszłości w kontekście integracji z Unią Europejską mgr Dariusz Danilewicz 1. Wstęp W okresie znacznej nierównowagi na rynku pracy w zakresie występującego popytu i podaży istotne znaczenie ma uświadomienie młodym ludziom, jakie branże gospodarki oraz jakie grupy zawodów będą się rozwijały w najbliższych latach. Daje to szansę młodym ludziom na wybór odpowiedniej ścieżki kształcenia, dzięki którym posiądą kompetencje niezbędne do aktywnego funkcjonowania na rynku pracy. Analizy takie powinny stanowić również bazę dla decydentów do kształtowania systemu edukacji na poziomie ponadgimnazjalnym, szczególnie w odniesieniu do szkolnictwa zawodowego. Jednym z najistotniejszych źródeł bezrobotnych w naszym kraju jest bowiem populacja absolwentów szkół (głównie zasadniczych szkół zawodowych, którzy stanowią w niektórych województwach blisko połowę pozostających bez pracy). Istotne wydaje się także uświadomienie, na posiadanie jakich kompetencji będą zwracali uwagę menedżerowie personalni - zwykle ich decyzja jest kluczowa w procesie doboru kadr niezbędnych do utworzenia odpowiedniego zasobu ludzkiego w przedsiębiorstwie, zasobu, który będzie decydował o uzyskaniu przewagi konkurencyjnej firmy. 2. Megatrendy w gospodarce światowej Dzisiejsze otoczenie organizacji bywa określone jako otoczenie burzliwe nieustanne zmiany, jakie zachodzą na rynku, w zasadzie w każdej dziedzinie biznesu, determinują zachowania tak zarządzających przedsiębiorstwami, jak i pracowników szeregowych. Można jednak określić pewne globalne tendencje, które zachodzić będą w gospodarkach przyszłości w XXI wieku. Będą one wpływały między innymi na kompetencje, jakie będą poszukiwane na rynku pracy. Innymi słowy, na tych założeniach można oprzeć rozważania dotyczące zawodów przyszłości. Tendencje te określone są przez badaczy jako megatrendy 1. Wśród nich wymienia się 2 : silne impulsy wzrostu i zjawiska recesyjne; przyspieszona internalizacja i globalizacja; liberalizacja gospodarek; coraz większa konkurencja; coraz krótsze cykle życia produktów; ogromne przyspieszenie technologiczne; nowe procesy informatyczne;

nowe wartości w społeczeństwie; wzrost świadomości i znaczenia ekologii; znaczne zmiany demograficzne. Ostatnie 30 lat XX wieku pokazuje, że kryzysy i okresy prosperity gospodarczej, które pojawiały się w gospodarkach krajowych oraz w całej gospodarce światowej, występowały rzadziej, lecz zwykle trwały dłużej. Impulsy prowzrostowe, bądź hamujące rozwój, które decydowały o obliczu gospodarek, miały silniejszy charakter. Liczbę firm globalnych, które funkcjonują w gospodarce, szacuje się na około 37 tys., zaś produkcja przez nie wytworzona stanowi 22% produkcji światowej. Jak pisze guru w dziedzinie zarządzania, Peter F. Drucker, żadna z organizacji (czy to komercyjnych, czy nie nastawionych na zysk) nie będzie w stanie osiągnąć sukcesu, jeśli nie będzie dążyć w swojej działalności do standardów ustanowionych przez liderów rynkowych w danej dziedzinie. W przyszłości nie będzie możliwe opieranie działalności przedsiębiorstwa lub rozwoju ekonomicznego kraju jedynie na taniej sile roboczej 3. O sukcesie w głównej mierze decydować będzie umiejętność funkcjonowania w gospodarkach opartych na wiedzy, co będzie wymuszało inwestowanie w zasób ludzki. Globalizacja wymusza liberalizację gospodarek krajowych. Ograniczenie barier wejścia na dany rynek przyczynia się do wykorzystywania przejęć i fuzji jako drogi ekspansji. Powoduje to w związku z tym wzrost konkurencji wśród przedsiębiorstw. Jednakże menedżerowie dążą do tego, aby w zakresie, w jakim jest to możliwe, ograniczać siłę konkurencji i tworzyć alianse strategiczne. W ostatnich latach upowszechnia się pojęcie co-opetition (cooperation + competition) oznaczające współdziałanie konkurentów i zamianę stosunków rywalizacji na więzi współdziałania 4. Również rozwój nowoczesnych technologii, w tym wykorzystanie technologii informatycznych, przyczynia się niewątpliwie do zmian popytu o charakterze ilościowym i jakościowym na rynkach pracy. Już dziś brak umiejętności obsługi komputera (i to nie tylko w zakresie podstawowym) może być barierą uniemożliwiającą zdobycie zatrudnienia w pewnych zawodach. Zmiany te, co istotne, nie dotyczą tylko branż o najwyższym stopniu rozwoju technologicznego. Przykładem może być Stocznia Szczecińska, gdzie w okresie prosperity (połowa lat 90-tych) konieczne było zatrudnienie spawaczy z Republiki Federalnej Niemiec oraz krajów powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. Okazało się bowiem, iż w naszym kraju zabrakło wysokokwalifikowanych pracowników o wymaganych przez firmę umiejętnościach. Ogólnodostępne dane pokazują, że w niektórych branżach (m. in.: telekomunikacja, informatyka, elektronika, farmacja) poziom inwestycji na badania i rozwój sięga 20% przychodów. Kolejnym megatrendem, o którym należy wspomnieć w kontekście zmian na rynku pracy, są zmiany wartości wyznawanych przez społeczności. Przemiany te dotyczą nie tylko kwestii ekologii, ale również religii, obyczajowości (np. wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn), kultury (np. sposobów spędzania wolnego czasu) itd. Więcej miejsca autor poświęci przemianom demograficznym. Niektóre analizy 5, wykonywane na zlecenie Eurostatu (Urząd Statystyczny Unii Europejskiej), mówią, że w przypadku braku rozszerze- 5

6 nia Wspólnot w roku bieżącym, pojawiłoby się ryzyko wystąpienia w skali europejskiej niedomiaru siły roboczej. W teoriach tych przyjmowane są następujące założenia upraszczające: wielkość siły roboczej osiągnie maksimum w 2011 roku, po czym nastąpi jej powolny spadek; stopa zatrudnienia będzie stała i osiągnie 75% średnio dla kobiet i mężczyzn; średniorocznie tworzone będzie netto 0,6% nowych miejsc pracy. Przy tych założeniach od 2017 roku wystąpiłby brak chętnych do pracy, który stale by się powiększał (gdyby nie przyjcie nowych członków; patrz wykres 1). Rozwiązaniami, które należałoby zastosować, byłoby dążenie do wzrostu średniej stopy zatrudnienia, ograniczenie tworzenia nowych miejsc pracy (by ograniczyć możliwość wystąpienia wspomnianego niedomiaru siły roboczej) - a to może spowolnić skalę rozwoju gospodarczego - lub wykorzystanie w większym stopniu emigrantów (lub w momencie akcesji obywateli nowych państw UE). Malejący przyrost naturalny w krajach Wspólnot (ale też w innych krajach wysokorozwiniętych) oraz krajach starających się o akcesję do UE sprawia, że skala przyrostu naturalnego zmalała poniżej poziomu koniecznego do rozwoju populacji, tzn. poniżej 2,1 urodzeń wśród kobiet w wieku rozrodczym. Wspomniane zmiany demograficzne w dużym stopniu będą oddziaływać na sytuację na rynkach pracy. W literaturze przedmiotu określany jest niekiedy wskaźnik pokrycia finansowania ochrony socjalnej ludzi starszych przez pracujących, który oblicza się jako iloraz wielkości populacji powyżej 65 roku życia i wielkości populacji w wieku produkcyjnym. Wskaźnik ten określa więc, ile osób starszych przypada na tych w wieku produkcyjnym. W skali UE dla krajów piętnastki w 1995 roku wyniósł on 0,20, w 2000 roku równał się 0,24, w 2010 roku osiągnie według prognoz 0,27, a w 2020 roku - 0,32 6. Wykres 1. Relacje między trendami demograficznymi, wielkością zatrudnienia i bezrobocia w Unii Europejskiej do 2025 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Towards a Europe for All Ages - Promoting Prosperity and Integrational Solidarity, European Commission, Luxembourg 1999, s. 23.

Przedstawiona tendencja jest jednoznaczna: środki wykorzystywane w systemie ochrony socjalnej będą wypracowywane przez proporcjonalnie coraz mniejszą liczbę zatrudnionych (w 1995 roku jedna osoba starsza była utrzymywana ze środków wytworzonych średnio przez 4 osoby, w 2020 roku będą to już tylko 3 osoby). Wobec tego sytuacja materialna starszych będzie coraz bardziej uzależniona od młodszych i efektywności ich pracy. 3. Branże przyszłości w Polsce Rynek pracy podlega ciągłym zmianom. Jeszcze w latach 90-tych ubiegłego wieku, wystarczyło ukończyć studia, znać język obcy, by było łatwiej zdobyć pracę. Sytuacja w tym zakresie zmieniła się w Polsce radykalnie. Postęp techniczny sprawia, że przestają być atrakcyjne zawody, które dotychczas cieszyły się popularnością - w ich miejsce powstają nowe. Kilka lat temu nie przewidywano aż takich zmian na rynku pracy. Specjaliści nie mówili o roli zawodów, które w dzisiejszych czasach są powszechne np. o pracownikach ds. public relations, menedżerach kultury. W związku z powstawaniem nowych zawodów zanikają zawody tradycyjne - stają się nieopłacalne 7. Międzyresortowy Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę działający przy Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, dokonał analizy, jakie branże będą głównym akceleratorem przemian wpływających na wzrost popytu na pracę. Zespół przedstawił 9 obszarów, w których według prognoz do 2010 roku zwiększy się liczba miejsc pracy: obszar informatyki, telekomunikacji, internetu i technologii informacyjnych; obszar biotechnologii; obszar ochrony środowiska; obszar nowoczesnych operacji finansowych oraz elektronicznej bankowości i handlu elektronicznego; obszar ochrony zdrowia i opieki społecznej; obszar informacji, kultury popularnej i przemysłu rozrywkowego; obszar edukacji; obszar eksploatacji morza i dna morskiego; obszar obsugi procesów integracji regionalnej. Z raportu wspomnianego Zespołu, który został opracowany w 2002 roku 8, wynikają dane bardziej szczegółowe w odniesieniu do zmian liczby miejsc pracy do roku 2005. Największego przyrostu zatrudnienia w roku 2005 w stosunku do roku 2000, można się spodziewać jeżeli wystąpią trendy podobne do tych, które obserwuje się w UE - w dziedzinach, które prezentuje poniższa tabela. Należy zauważyć, że zmiany, jakie będą zachodzić, nie będą dotyczyć jedynie branż o najwyższym rozwoju technologicznym. 7

8 Tabela 1. Dziedziny o największym przyroście zatrudnienia w Polsce w latach 2000-2005 projekcja /w tys. osób i w %/ Nazwa dziedziny w tys. osób Usługi osobiste i pozostała działalność usługow 108 87,5 Budownictwo mieszkaniowe 92 44,9 Domy towarowe 78 91,8 Szkolnictwo wyższe 73 48,2 w % Wykonywanie robót budowlanych i drogowych 61 125,2 Działalność rachunkowo-księgowa, doradztwo, działalność pomocnic 54 67,3 Usługi informatyczne 40 78,2 Handel detaliczny (łącznie z naprawą artykułów użytku osobistego i domowego) 40 2,7 Sprzedaż detaliczna paliw (stacje benzynowe) 37 7,3 Przemysł wyrobów z tworzyw sztucznych 34 36,3 Służby ochroniarskie 28 13,6 Pozostała działalność komercyjn 26 98,5 Pozostała działalność artystyczna i rozrywkow 22 41,5 Restauracje i inne placówki gastronomiczne 17 27,8 Działalność w zakresie architektury i inżynieri 17 13,7 Opracowanie własne na podstawie: Karpiński A., Paradysz S., Penconek B., Projekcja zatrudnienia i zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2005 w świetle aktualnej sytuacji na rynku pracy, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, ss. 18-19. Z kolei największe spadki zatrudnienia do 2005 wystąpią w dziedzinach, które zawiera tabela 2. Zaobserwować można, że popyt na pracę będzie malał w rolnictwie, ale też m.in. w tradycyjnych dziedzinach przemysłu ciężkiego i w przemyśle wydobywczym, w administracji publicznej i obronie narodowej (jeżeli zostaną zrealizowane założenia redukcji obsady i likwidacji szeregu resortów i agend rządowych), w transporcie kolejowym itd. Autor pragnie zwrócić uwagę na jedną niepokojącą tendencję. którą zaobserwowano w naszym kraju: przedstawianie informacji o ograniczeniu zapotrzebowania na pracę w niektórych gałęziach gospodarki powoduje odwrót od edukacji młodych ludzi w określonych dziedzinach, a to sprawia pojawienie się niedostatku rąk do pracy w danej dziedzinie. Przykładem może być tu górnictwo, gdzie w niektórych specjalnościach zaczęło brakować specjalistów o wysokich kwalifikacjach.

Tabela 2. Dziedziny o największym spadku zatrudnienia w Polsce w latach 2000-2005 projekcja /w tys. osób i w %/ Nazwa dziedziny w tys. osób w % Rolnictwo i łowiectwo 232 5,5 Administracja publiczna 58 18,4 Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne 58 11,4 Jednostki budżetowe obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego 57 17,3 Budownictwo ogólne i inżynieria lądowa 50 10,3 Szpitale 49 12,4 Górnictwo węgla kamiennego 48 18,7 Transport kolejowy 43 24,6 Elektrownie 33 32,0 Przemysł odzieżowy 32 14,0 Ciepłownictwo 23 43,0 Przemysł okrętowy 18 43,6 Hutnictwo żelaza 17 42,5 Przemysł pozostałych wyrobów metalowych 16 22,3 Przemysł pozostałych maszyn specjalnego przeznaczenia 15 17,6 Opracowanie własne na podstawie: Karpiński A., Paradysz S., Penconek B., Projekcja zatrudnienia i zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2005 w świetle aktualnej sytuacji na rynku pracy, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, s. 20. 4. Zawody o największym wzroście zapotrzebowania w Polsce (2001-2010) Informacją mogącą wpływać na wybory zawodowe młodych ludzi w zakresie edukacji oraz branży, w jakiej zechcą oni znaleźć zatrudnienie w momencie wejścia na rynek pracy jest analiza konkretnych zawodów (lub ich grup), na które rosło będzie zapotrzebowanie do końca obecnego dziesięciolecia. Stosunkowo najbardziej wzrośnie popyt na informatyków (ponad dwukrotnie w odniesieniu do 2001 roku), techniczny personel obsługi komputerów (blisko dwukrotnie), w nieco mniejszym stopniu na specjalistów z dziedziny finansów, handlu i biznesu (tu dominować będzie zapotrzebowanie na specjalistów zarządzania i marketingu). Szczegółowe dane prezentuje tabela 3. Tabela 3. Zawody o największym wzroście zapotrzebowania w Polsce w latach 2001-2010 projekcja /w tys. osób i w %/ Nazwa zawodu w tys. osób w % Informatycy 165 228 Pracownicy ds. finansowych i handlowych 146 79 Specjaliści ds. biznesu 144 56 9

10 Techniczny personel obsługi komputerów 113 195 Sprzedawcy i demonstratorzy 112 11 Kierownicy małych i średnich zakładów pracy 92 18 Pracownicy usług ochrony 87 40 Kierowcy pojazdów silnikowych 83 14 Nauczyciele nauczania ponadelementarnego 64 17 Średni personel biurowy 63 14 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Karpiński A. /red./, Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 1999. Ogólnie oceniając listę zawodów rokujących wzrost zapotrzebowania można stwierdzić, że wykazuje ona dość dużą zbieżność z wynikami odpowiednich badań np. w USA. Ilustruje to zestawienie zawarte w tabeli 4. Tabela 4. Zawody o największym wzroście zapotrzebowania w USA w latach 1999-2080 projekcja /średniorocznie w %/ Nazwa zawodu Przeciętne roczne tempo wzrostu zapotrzebowania na zawody w USA w latach 1999-2008 w % Obecność zawodu w analizie Zespół do Prognozowania Popytu na Pracę (T-tak, N-nie) Służby komputerowego przetwarzania 8,1 T danych Usługi zdrowotne osobno niewymienione 5,3 T Opieka nad mieszkaniami 4,6 T Zarządzanie i public relations 3,8 T Służby rekrutacyjne 3,7 T Różne usługi wypożyczalni mieszkań i 3,6 T sprzętu (leasing) Pracownicy muzeów, ogrodów botanicznych 3,6 N i zoo Prace badawczo-rozwojowe i próby 3,4 N Różne usługi transportowe 3,4 N Usługi ubezpieczeniowe i brokerskie 3,4 T Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Statistical Abstract of the United States 2001, s. 385 /za:/ Karpiński A., Paradysz S., Penconek B., Projekcja zatrudnienia i zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2005 w świetle aktualnej sytuacji na rynku pracy, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002, ss. 31-32.

5. Zawody o największym spadku zapotrzebowania w Polsce (2001-2010) Zawody, na które zapotrzebowanie będzie spadać najbardziej w latach 2001-2010 zawiera tabela 5. Dane te są analogiczne do informacji o branżach ze znaczną regresją zapotrzebowania na pracę. Największy spadek w tym zakresie odnotowuje się wśród zawodów związanych z rolnictwem, hodowlą, rybołówstwem, a także niektórymi zawodami przemysłu lekkiego i ciężkiego. Tabela 5. Zawody o największym spadku zapotrzebowania w Polsce w latach 2001-2010 projekcja /w tys. osób i w %/ Nazwa zawodu w tys. osób w % Rolnicy upraw polowych i produkcji zwierzęcej 418 13 Rolnicy i rybacy pracujący na własne potrzeby 158 46 Pomoce domowe, sprzątaczki i praczki 51 13 Rolnicy produkcji roślinnej i ogrodnicy 48 11 Hodowcy zwierząt i pokrewni 34 42 Robotnicy produkcji wyrobów włókienniczych, odzieży i pokrewni 30 10 Formierze, odlewnicy, spawacze, blacharze, monterzy konstrukcji metalowych i pokrewni 24 17 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Karpiński A. /red./, Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 1999. 6. Profil kompetencyjny absolwenta Jako podsumowanie analiz dotyczących zawodów przyszłości w naszym kraju autor pragnie zaprezentować wyniki badania przeprowadzonego wśród menedżerów personalnych skupionych w jednym ze stowarzyszeń na temat profilu kompetencyjnego, jaki powinien posiadać absolwent wkraczający na rynek pracy 9. Najistotniejsze kompetencje, dzięki którym młody człowiek może zyskiwać przewagę w momencie wyborów zawodowych zaprezentowano poniżej. Nastawienie na potrzeby klientów - umiejętność realizowania wszelkich działań w trosce o korzyści klientów zewnętrznych w celu zapewnienia długookresowej, obustronnie korzystnej współpracy; Umiejętność współpracy - umiejętność budowania i utrzymania efektywnej współpracy z innymi pracownikami firmy; Nastawienie na jakość - umiejętność spełnienia i przekraczania oczekiwań klientów w zakresie standardów jakości dóbr i usług; Otwartość na zmiany - umiejętność aktywnego przyczyniania się do wprowadzania korzystnych dla firmy i jej klientów zmian; 11

12 Komunikowanie się - umiejętność przekazywania i pozyskiwania informacji w mowie i piśmie (w tym także w języku obcym) w sposób dający pewność właściwego zrozumienia ich treści; Etyka działania - umiejętność etycznego prowadzenia wszelkich działań; Przedsiębiorczość - umiejętność skutecznego podejmowania działań nakierowanych na pozytywną zmianę obecnej sytuacji i wykorzystanie szans na rozwój biznesu firmy; Nastawienie na rozwój - umiejętność zdobywania, stałego aktualizowania i skutecznego wykorzystania wiedzy teoretycznej i praktycznej umiejętności związanych z pracą na konkretnym stanowisku. mgr Dariusz Danilewicz Autor jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym SGH oraz Wyższej Szkoły Promocji w Warszawie Przypisy: 1 Po raz pierwszy pojęcia takiego użyli J. Naisbitt i P. Aburdene. Więcej: Naisbitt J., Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997, passim. 2 Więcej: Romanowska M. /red./, Podstawy organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2002, ss. 21-24. 3 Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Muza SA, Warszawa 2000, s. 62. 4 Romanowska M. /red./, Podstawy..., op. cit., s. 23. 5 Patrz: Towards a Europe for All Ages - Promoting Prosperity and Integrational Solidarity, European Commission, Luxembourg 1999, ss. 21-24. 6 Flynn P. /red./, Employment in Europe 1999, European Commission, Luxembourg 1999, s. 110. 7 Wiecej: http://praca.onet.pl/1543,1556,1129069,sponsor.html z dn. 08.01.2004. 8 Karpiński A., Paradysz S., Penconek B., Projekcja zatrudnienia i zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2005 w świetle aktualnej sytuacji na rynku pracy, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2002. 9 Rostkowski T. - Profil kompetencyjny absolwenta, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2003 /maszynopis powielony/, passim. Bibliografia: - Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Muza SA, Warszawa 2000 - Flynn P. /red./, Employment in Europe 1999, European Commission, Luxembourg 1999 - Karpiński A. /red./, Szacunek zapotrzebowania na główne grupy zawodów do roku 2010, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 1999 - Naisbitt J., Megatrendy. Dziesięć nowych kierunków zmieniających nasze życie, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997 - Romanowska M. /red./, Podstawy organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa 2002 - Rostkowski T. - Profil kompetencyjny absolwenta, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2003 /maszynopis powielony/ - Towards a Europe for All Ages - Promoting Prosperity and Integrational Solidarity, European Commission, Luxembourg 1999 - http://praca.onet.pl/1543,1556,1129069,sponsor.html z dn. 08.01.2004

Absolwent na rynku pracy 13 mgr Lidia Orzelska-Wiech Sytuacja ludzi młodych na rynku pracy jest szczególnie trudna. W strukturze bezrobotnych przeważają kobiety (ponad 180 tys. osób) nad mężczyznami (ponad 150 tys. osób), wśród nich największą grupę stanowi młodzież w wieku 18 24 lata (prawie 90 tys.), tu zaś najliczniejszą grupą są absolwenci (prawie 15 tys. osób). Najbardziej niepokojącym jest fakt, że na Mazowszu 41,2% ogółu bezrobotnej młodzieży w wieku do 24 lat (37.072 osoby) pozostawało bez pracy przez rok. Trudności ze znalezieniem pracy mają przede wszystkim osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych lub nie posiadający ich w ogóle. We wrześniu 2003 r. wykształcenie niższe od średniego posiadało 233.407 osób (65,4% ogółu bezrobotnych), z tego 121.495 osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym a 111.912 osób z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej. W odniesieniu do września 2002 roku, przy spadku liczby ogółu bezrobotnych: zdecydowanie największy wzrost bezrobocia, zarówno liczby bezrobotnych, jak i procentowy, odnotowano w grupie bezrobotnych legitymujących się wykształceniem wyższym o 13,1% (251 osób); największy natomiast spadek liczby bezrobotnych zanotowano wśród osób legitymujących się wykształceniem zasadniczym zawodowym o 3,2 % (3.973 osoby). BEZROBOTNI ABSOLWENCI Na koniec września 2003 roku status absolwenta posiadało prawie 15 tys. bezrobotnych (4,2% ogółu bezrobotnych). Absolwentów spośród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych wyróżnia odrębna specyfika tej populacji. Zgodnie z obowiązującym prawem status absolwenta zarejestrowanego w urzędzie pracy trwa przez okres 12 miesięcy od daty zakończenia szkoły lub nauki, określonej w dyplomie, świadectwie lub innym dokumencie potwierdzającym ukończenie szkoły lub zaświadczeniu ukończenia kursu. Oznacza to, że po upływie roku osoby objęte tym statusem znajdują się już poza kategorią absolwentów, zasilając szeregi ogółu bezrobotnych. Bezrobotni absolwenci we wrześniu 2003 roku to grupa licząca 14.883 osoby, w tym 8.262 to kobiety. Legitymowali się wykształceniem: wyższym 3.386 osób, policealnym i średnim zawodowym 5.670 osób, ogólnokształcącym 2.526 osób,

14 zasadniczym zawodowym 3.074 osób pozostałym 227 osób W ostatnich latach spada udział bezrobotnych absolwentów w liczbie ogółu bezrobotnych z 5,9% (wrzesień 1999) do 4,2% (wrzesień 2003), jednak niekorzystnym zjawiskiem jest rosnąca liczba zarejestrowanych absolwentów posiadających dyplomy wyższych uczelni oraz zwiększający się udział tej grupy w ogólnej liczbie zarejestrowanych absolwentów. Na koniec czerwca 2003 r. (według średnich grup zawodowych) w rejestrze bezrobotnych absolwentów pozostawało najwięcej techników 1.279 absolwentów. Następne liczne grupy bezrobotnych absolwentów stanowili: specjaliści ds. ekonomicznych i zarządzania 780 osób, pracownicy ds. finansowych i handlowych 523 osoby, technicy nauk biologicznych i rolniczych 489 osób, inżynierowie i pokrewni 423 osoby, pracownicy obsługi biurowej 404 osoby sprzedawcy i demonstratorzy 300 osób mechanicy maszyn i urządzeń 279 osób pracownicy nauk społecznych i pokrewnych 255 osób pracownicy usług domowych i gastronomicznych 175 osób, nauczyciele gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych 166 osób. Wobec szerokiej oferty wyższych uczelni oraz zwiększającej się liczby studentów coraz powszechniejsze staje się posiadanie dyplomu wyższej uczelni, które dotychczas zwiększało szansę na rynku pracy. Obserwowana w ostatnim okresie liczba oraz odsetek bezrobotnych absolwentów z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie wszystkich bezrobotnych absolwentów rejestrujących się w urzędach pracy nie napawa optymizmem. Na koniec września 2003 r. spośród 17.746 bezrobotnych posiadających wyższe wykształceniem, 31% (5.498 osób) pozostawało bez pracy ponad rok. mgr Lidia Orzelska-Wiech Autorka jest doradcą zawodowym w Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej w Wojewódzkim Urzędzie Pracy w Warszawie

Planowanie ścieżki kariery młodego Europejczyka Rola szkoły w świadomym planowaniu kariery 15 dr Sylwester Gregorczyk Sytuacja na polskim rynku pracy w ostatnich piętnastu latach zmieniła się diametralnie. Skończyło się pełne zatrudnienie, bezpieczeństwo stałej pracy, a także utraciły znaczenie mniej lub bardziej uprzywilejowane zawody (górnicy, hutnicy, stoczniowcy, kolejarze). Gospodarka rynkowa spowodowała, że także rynek pracy zaczął rządzić się prawami rynku popyt na pracę określa jej podaż. To oznacza stałe dostosowywanie się ludzi (pracowników) do zmieniających się wymagań rynku pracy, głównie w postaci lepszego przygotowania się, przyuczenia się do wykonywania określonej pracy. Dotyczy to zarówno ludzi młodych, rozpoczynających karierę zawodową, jak również ludzi ze znacznym stażem pracy. We współczesnym świecie człowiek musi się uczyć całe życie, jednak kierunki tej nauki, a w konsekwencji rodzaj wykonywanej pracy może w pewnym sensie zaplanować sam. Może wziąć we własne ręce planowanie własnej kariery. Planowanie kariery jest to świadome dążenie człowieka do opanowania niezbędnych umiejętności, pogłębiania wiedzy i doświadczenia w celu zwiększenia szans kariery zawodowej. Pracownik wykształcony, bogaty w odpowiednie umiejętności i doświadczenie, ma większe szanse uzyskać wymarzoną pracę niż każdy inny przypadkowy kandydat. Dlatego w planowaniu kariery najważniejsza jest świadomość tego, co się dzieje w otoczeniu, jakim się jest człowiekiem i jakie prace mogą sprawiać największą satysfakcję. Świadomość otoczenia wiąże się z dostrzeganiem zmian i wymagań, jakie zachodzą w otoczeniu społecznym i zawodowym. Należy być otwartym na te zmiany i rozumieć ich wpływ na przyszłość rynku pracy. Turbulentne, stale zmieniające się otoczenie wymusza na przedsiębiorcach ciągłe zmiany w polityce zatrudnienia. Wzrost specjalizacji działania przedsiębiorstw, ogromne przyspieszenie technologiczne, nowe procesy informatyczne - rewolucja wirtualna, sprawiają, że znacznie szybciej następuje wymiana chodliwych zawodów. Pojawiają się nowe, specyficzne zawody, które osobom odpowiednio przygotowanym dają wielkie szanse na szybką karierę. Postępująca internacjonalizacja i globalizacja konkurencji otwiera nowe możliwości dla rynku pracy, ale również stwarza zagrożenia w postaci nowych pracowników często z odległych krajów. Większa rola jednostki, a co za tym idzie demokratyzacja życia społecznego, powoduje włączanie się coraz większych grup ludzi w kierowanie własnym, najbliższym otoczeniem, co wykształca nowe umiejętności i stwarza szanse do rozwoju zawodowego.

16 Świadomość własnego ja wiąże się z właściwym rozpoznaniem swojego typu osobowości, dominującego charakteru, który będzie sprzyjał lub utrudniał pracę w określonych zawodach. Należy znać swoją hierarchię potrzeb, rozpoznać silne i słabe strony, a następnie przygotowywać się do wymarzonych zawodów. Nieustanne kształcenie, podnoszenie kwalifikacji i zbieranie bagażu doświadczeń ułatwia szanse własnej kariery. Należy jednak pamiętać, że oprócz bardzo dobrego przygotowania pracownika, jego umiejętności i uzdolnień, na ścieżkę kariery wpływa bardzo wiele innych czynników. Polityka przedsiębiorstwa promująca określone dziedziny działalności, a likwidująca inne może załamać nawet najlepsze kariery zawodowe. Ewolucja i rewolucja techniczna, a co za tym idzie potrzeby zawodowe krajów również mogą ułatwiać lub ograniczać planowanie kariery. Polska będąc u progu wejścia do Unii Europejskiej znajduje się w szczególnej sytuacji. Z jednej strony potrzeby własnego rynku pracy, z drugiej ogromne możliwości rynku europejskiego stwarzają wiele szans, jak również zagrożeń dla młodych ludzi, kończących kształcenie na poziomie szkoły średniej. Dokonanie właściwego wyboru już w punkcie startu planowania ścieżki kariery jest niezwykle ważne i wymaga szczególnego przemyślenia i rozważenia wielu opcji. Niezwykle ważną rolę odgrywa tu szkoła, której zadaniem jest zapoznanie uczniów z podstawowymi wiadomościami o świecie społecznym i gospodarczym. To daje im obraz współczesnego świata i jego wymagań. To w szkole uczniowie powinni rozpoznać własne zdolności i stale je doskonalić. Szkoła powinna kształtować niezbędne, praktyczne umiejętności, które będą potrzebne w przyszłym życiu zawodowym. Nauczyciele powinni uświadomić uczniom związek między aktywnością a ich możliwościami osiągnięcia życiowego i zawodowego powodzenia. Wprowadzenie do szkoły średniej przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości przyczyni się zapewne do łagodniejszego wejścia młodych ludzi w życie gospodarki rynkowej. Układ podstawy programowej przedmiotu został tak opracowany, aby zapoznać uczniów nie tylko z zasadami współczesnej gospodarki, ale także z możliwościami kształtowania własnej przyszłości. Jako autorzy podręcznika do przedmiotu pt: Przedsiębiorczość bez tajemnic postawiliśmy sobie za cel pobudzenie w uczniach ducha przedsiębiorczości oraz zachęcenie ich w sposób prosty i zrozumiały do zachowań przedsiębiorczych w praktyce. Według naszej definicji, człowiek przedsiębiorczy to taki, który w każdych warunkach jakie stwarza mu otoczenie potrafi dostrzegać i realizować swoje potrzeby i potrzeby innych. Aby to mógł zrealizować musi poznać psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania przedsiębiorczości, makrouwarunkowania przedsiębiorczości, przejawy przedsiębiorczości w sferze życia zawodowego, w rodzinie i na rzecz środowiska lokalnego. Aby podręcznik osiągnął stawiane przed nim cele musiał być przystosowany do wymagań współczesnej szkoły. Dlatego też powstał cały pakiet Przedsiębiorczości bez tajemnic. W skład pakietu wchodzi oprócz podręcznika, poradnik dla nauczyciela, jako dodatkowa pomoc w organizacji zajęć, program nauczania i najważniejszy element obudowa internetowa. Obudowa stanowi niejako dwie kolejne, wirtualne, ciągle żywe i zmieniające się książki dla nauczyciela i dla ucznia. Wykorzystując

multimedialne techniki staraliśmy się przybliżyć uczniom często trudne zagadnienia ekonomiczne, a atrakcyjna forma podania wiedzy na pewno ułatwi jej przyswajanie. Generalnie zachęcamy wykorzystywanie technik multimedialnych jako narzędzi pracy z uczniami. Można je wykorzystywać jako pomoce do prezentacji wiadomości i ćwiczeń w nauczaniu Przedsiębiorczości. Dzięki dostępowi do Internetu można je traktować jako źródło poszukiwania informacji w nauczaniu Przedsiębiorczości. Duży nacisk został położony także na wykorzystanie technik multimedialnych w nabywaniu umiejętności przewidzianych programem Przedsiębiorczości. W pakiecie można znaleźć moduły Sprawdź to w praktyce, Sprawdź czy już umiesz, a w dołączonym do podręcznika programie Kariera moduły ćwiczeniowe, przygotowujące do poruszania się na rynku pracy. Nie zapominano również o wykorzystaniu technik multimedialnych jako narzędzia sprawdzania wiedzy w nauczaniu Przedsiębiorczości. W obudowie internetowej dostępne są testy, maraton pozwalający na samodzielne przez ucznia sprawdzenie opanowanej wiedzy, a w programie Kariera zawarty jest moduł pt.: Rób karierę, który prowadzi przez wszystkie fazy procesu poszukiwania pracy. Zmieniające się otoczenie rynku pracy wymusza też zmiany w procesie kształcenia młodzieży. Nowe przedmioty, nowe techniki nauczania muszą przygotowywać młodzież do samodzielnego decydowania o własnym losie i planowania własnej kariery. Oczywiste jest, że najlepszym przykładem ścieżek kariery dla młodego człowieka są jego rodzice. Jednak zmiana systemowa w wielu przypadkach nie dała szansy wielu rodzicom zrobienia kariery. Dlatego też zwłaszcza dzisiaj szkoła odgrywa szczególną rolę w świadomym planowaniu kariery zawodowej młodego człowieka. Życzmy sobie, aby tę rolę odgrywała jak najlepiej. 17 dr Sylwester Gregorczyk Autor jest profesorem Wyższej Szkoły Promocji i współautorem podręcznika Przedsiębiorczość bez tajemnic

18 Edukacja europejska wspólnotowe programy edukacyjne, szkolne kluby europejskie mgr Monika Karpuk Celem polityki edukacyjnej Unii Europejskiej jest doskonalenie systemów kształcenia w państwach członkowskich, tworzenie świadomości europejskiej poprzez nauczanie historii i kultury europejskiej, wymiana doświadczeń edukacyjnych realizowana poprzez wymianę młodzieży i nauczycieli, nauczanie języków obcych. Cele te realizowane są dzięki wspólnym działaniom państw poprzez programy, projekty i akcje. Politykę edukacyjną państw piętnastki określają artykuły 126, 127, 149, 150 Traktatu z Maastricht z 7 lutego 1992 roku. Państwa członkowskie UE mają zagwarantowaną swobodę organizacji i prowadzenia systemów edukacyjnych oraz odpowiedzialne są za zawartość programów nauczania i ich zgodność ze wspólnie wytyczonymi celami. Deklaracja Bolońska z 19 czerwca 1999 roku zakłada wprowadzenie systemu czytelnych i porównywalnych stopni (dyplomów), wprowadzenie studiów dwustopniowych, wprowadzenie punktowego rozliczania studentów (ECTS), usuwanie przeszkód ograniczających mobilność studentów i pracowników, współdziałania w zakresie zapewniania jakości kształcenia, propagowanie problematyki europejskiej w kształceniu. Reguły dotyczące uznawania zawodów i kwalifikacji dla celów zawodowych zawarte są w dwóch dyrektywach ogólnych (nr 48/89 i 51/92) dotyczących uznawania dyplomów uzyskanych po ukończeniu co najmniej trzyletnich studiów w szkołach wyższych oraz ogólnego uznania kwalifikacji zawodowych. Dyrektywy sektorowe obejmują uzyskanie kwalifikacji zawodowych oraz dostęp do wykonywania w państwach członkowskich UE m.in. zawodu: prawnika, lekarza, dentysty, aptekarza, weterynarza, pielęgniarki położnej oraz architekta. Europejskie programy edukacyjne: Sokrates służy podnoszeniu jakości kształcenia na wszystkich etapach nauczania (od przedszkola po szkoły wyższe). Głównymi celami programu jest: rozwój nauczania języków krajów UE, rozwój współpracy oraz wyjazdów studentów i kadry akademickiej w celach edukacyjnych, wprowadzanie innowacyjnych metod dydaktycznych, badań problemów polityki edukacyjnej oraz nadanie edukacji europejskiego wymiaru. Młodzież dotyczy pozaszkolnych form edukacji i współpracy europejskiej (adresowany jest do osób od 15 do 25 roku życia). Celem programu jest przezwyciężanie uprzedzeń i stereotypów zakorzenionych w mentalności i kulturze młodych ludzi, przygotowanie młodzieży

do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym państw europejskich, rozwijanie osobowości młodych ludzi, zwiększanie udziału w życiu społecznym młodzieży defaworyzowanej (tj. niepełnosprawnej, pochodzącej ze środowisk ubogich, bezrobotnej). Leonardo da Vinci jego zadaniem jest poprawa jakości systemów szkolenia i kształcenia zawodowego. Przydatne adresy internetowe: www.ukie.gov.pl Centrum Informacji Europejskiej UKIE www.eurodesk.org.pl Informacja na temat programów unijnych, narodowych, regionalnych, organizacji młodzieżowych, praktyczne, porady. www.ploteus.net Portal o studiach w Europie www.youth.org.pl Informacje o programie Młodzież Na podstawie wystąpienia Moniki Karpuk opracowała Mirosława Żurawska mgr Monika Karpuk jest pracownikiem Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej 19

20 Absolwent szansa na zatrudnienie czy bezrobocie mgr Beata Malinowska Obecna sytuacja na rynku pracy nie nastraja do optymizmu. Poziom bezrobocia sięgający prawie dwudziestu procent dla bezrobotnych oznacza coraz mniejsze szanse na znalezienie pracy, a dla osób pracujących niepokój o jej utrzymanie. Z badań przeprowadzonych przez CBOS w lipcu 2002 roku wynika, że prawie połowa Polaków liczy się z utratą zatrudnienia. Niezmiennie niemal wszyscy uważają, że sytuacja na rynku pracy jest zła 1. Zewsząd słychać głosy o panującej recesji. Wszystko to sprawia, że zjawisko narastającego bezrobocia w naszym kraju, zwłaszcza wśród młodych osób, należy do tematów bardzo aktualnych, będących przedmiotem ożywionych dyskusji. W związku z powyższym celem mojego wystąpienia jest prezentacja i ocena obecnej sytuacji młodych Polaków na rynku pracy. Stawiam tezę, że niezmiennie od kilku lat w najgorszej sytuacji na tym rynku znajdują się właśnie ludzie młodzi. Ponad połowa bezrobotnych w naszym kraju ma mniej niż 34 lata. Przy tym nie należy oczekiwać, by najbliższe dwa, trzy lata przyniosły poprawę ich położenia, gdyż na rynek pracy wchodzą kolejne roczniki wyżu demograficznego, a gospodarka nie tworzy nowych miejsc pracy. W celu udowodnienia niniejszej tezy najpierw chciałabym krótko omówić stan polskiego rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem bezrobocia młodzieży i absolwentów, a następnie zaprezentować wyniki badań przeprowadzonych wśród przedsiębiorców przez firmę SMG/KRC dotyczących najczęstszych wad młodych Polaków jako pracowników. Omówię błędy popełniane przez potencjalnych pracobiorców w zestawieniu z oczekiwaniami wobec nich ze strony pracodawców. Na zakończenie zaprezentuję różne stosowane przez młodych ludzi strategie zwiększania ich szans w znalezieniu zatrudnienia, gdyż sukces w poszukiwaniu pracy warunkowany jest już nie tylko przez: wykształcenie, doświadczenie, czy znajomości, ale przede wszystkim przez dużą aktywność na rynku pracy przejawianą przez samego kandydata. Sytuacja na polskim rynku pracy a bezrobocie młodzieży i absolwentów - według stanu na koniec września 2003 r. Wrzesień był siódmym z kolei miesiącem, w którym odnotowano spadek poziomu bezrobocia. W końcu września 2003 r. w ewidencji bezrobotnych zarejestrowane były 3.073.332 (trzy miliony