Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 OCENA RYZYKA ZAGROŻENIA ZDROWIA LUDZI POZOSTAŁOŚCIAMI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W POLSKICH PŁODACH ROLNYCH W ROKU 2005 ANNA NOWACKA, BOGUSŁAW GNUSOWSKI Instytut Ochrony Roślin Zakład Badania Pozostałości Środków Ochrony Roślin Miczurina 20, 60-318 Poznań a.nowacka@ior.poznan.pl b.gnusowski@ior.poznan.pl I. WSTĘP Jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na rozwój człowieka i stan jego zdrowia jest sposób żywienia, a istotną rolę odgrywa w nim jakość produktów spożywczych. Jakość żywności obejmuje przede wszystkim bezpieczeństwo zdrowotne, ale i również cechy użytkowe produktów, często decydujące o ich wyborze przez konsumenta. Żywność bezpieczna powinna charakteryzować się zarówno odpowiednią wartością odżywczą, jak i możliwie niską zawartością substancji, których obecność może stanowić ryzyko dla zdrowia, na przykład pozostałości środków ochrony roślin. Jednym z głównych zadań urzędowej kontroli pozostałości środków ochrony roślin na etapie produkcji pierwotnej jest zapewnienie, że pobranie pozostałości poprzez dietę ludzi będzie na poziomach akceptowalnych, nie powodujących negatywnych skutków zdrowotnych. Istnieją dwa typy akceptowalnych poziomów pobrania pozostałości środków ochrony roślin w żywności. Dopuszczalne dzienne pobranie (Acceptable Daily Intake ADI) jest to ilość pozostałości, którą możemy spożywać codziennie przez całe życie bez najmniejszej szkody dla zdrowia, natomiast ostra dawka referencyjna (Acute Reference Dose ARfD) jest to ilość, którą możemy spożyć w jednym posiłku lub jednego dnia bez obawy szkodliwego wpływu na nasze zdrowie. Pobranie pozostałości środków ochrony roślin poprzez dietę zależy od obecnych w niej poziomów pozostałości oraz jakości produktów żywnościowych, zawierających pozostałości. Dla oceny ryzyka narażenia zdrowia ludzi pozostałościami środków ochrony roślin musi być znane przede wszystkim spożycie owoców i warzyw, produktów mających największy udział w diecie, z podziałem na grupy wiekowe (np. niemowlęta, małe dzieci, młodzież szkolna, dorośli, itd.), gdyż odnosi się je do masy ciała (Guidelines 1997). Informacje dotyczące pobrania pozostałości poprzez dietę są łączone z bazami danych znalezionych pozostałości w celu oszacowania zarówno długoterminowego (to jest
528 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 całożyciowego), jak i krótkoterminowego (to jest w jednym posiłku lub dniu) pobrania pozostałości środków ochrony roślin poprzez dietę. Realne poziomy pozostałości środków ochrony roślin w tych uprawach uzyskujemy zarówno z kontrolowanych doświadczeń poletkowych, jak i z prowadzonej kontroli roślinnych produktów spożywczych (Hamilton i wsp. 1997). Oszacowane pobranie pozostałości w diecie jest następnie porównywane z akceptowalnymi bezpiecznymi poziomami (to jest ADI i ARfD). Ryzyko jest szacowane przede wszystkim dla pozostałości przekraczających dopuszczalne poziomy (NDP) (Rozporządzenie 2004), jak również dla tych, które znalazły się w żywności w wyniku stosowania środków ochrony roślin niezgodnie z warunkami ich rejestracji. II. MATERIAŁY I METODY Dane dotyczące pozostałości dla oszacowania ryzyka otrzymano z prowadzonej w 2005 roku przez laboratoria Instytutu Ochrony Roślin urzędowej kontroli pozostałości środków ochrony roślin na etapie produkcji pierwotnej w żywności pochodzenia roślinnego, obejmującej oznaczenia 98 związków w 1 110 próbkach owoców i warzyw (Nowacka i wsp. 2006). Wyniki leżące poniżej granicy oznaczalności zastosowanej metody analitycznej (Limit of determination LOD) dla potrzeb obliczeń pobrania uwzględniano na jako wartości LOD. Wartości ADI i ARfD opracowywane są przez Joint FAO/WHO Meeting on Pesticides Residues (Inventory 2003) lub niemiecki Federalny Instytut Oceny Ryzyka (Grenzwerte 2006). Do oszacowania pobrania pozostałości przez konsumentów wykorzystano nowe modele brytyjskiego Urzędu Bezpieczeństwa Pestycydów Ministerstwa ds. Środowiska, Żywności i Rolnictwa. Obliczeń dokonywano wykorzystując oprogramowanie Chronic_ and Acute_Consumer_ver1.1 z wbudowanymi bazami danych spożycia dla 10 grup ludności (New 2006). Narażenie długoterminowe obliczano według wzoru: NEDI = F RL i i Pi średnia masa ciała gdzie: NEDI narodowe oszacowane dzienne pobranie F i dane spożycia produktu RL i odpowiedni poziom pozostałości w produkcie P i współczynnik korekcyjny związany z obniżeniem lub podwyższeniem poziomów pozostałości w wyniku ich przechowywania lub przetwarzania. Narażenie krótkoterminowe obliczano dla dwóch przypadków. Przypadek 1 występował, gdy dostępne dane pozostałości złożonych odzwierciedlały poziom pozostałości w spożywanym produkcie i dzienne pobranie obliczano według wzoru: (F HR.P) NESTI = średnia masa ciała
Ocena ryzyka zagrożenia zdrowia ludzi... 529 gdzie: NESTI narodowe oszacowane krótkoterminowe pobranie F dane spożycia pełnej porcji dla jednostki produktu HR.P najwyższy wykryty poziom pozostałości z wbudowanym współczynnikiem związanym z przetwarzaniem lub porcją jadalną. Jeżeli są dostępne dane związane z przetwarzaniem lub porcją jadalną należy stosować HR.P zamiast prostej najwyższej pozostałości. Przypadek 2 występował, gdy dostępne dane pozostałości złożonych nie odzwierciedlały poziomów pozostałości w produkcie ze względu na niejednorodny rozkład pozostałości w spożywanym produkcie i dzienne pobranie obliczano według wzoru: { } (U HR.P v)+( F U HR.P) NESTI = średnia masa ciała gdzie: U masa pierwszej jednostki produktu. Jeżeli U jest większe od pełnej porcji (F), wtedy należy użyć poziomu spożycia nie wyższego od wartości F i zastosować tylko pierwszą część równania, a w nim F zamiast U ν współczynnik niejednorodności. III. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE W tabeli 1. przedstawiono oszacowane długoterminowego narażenie zdrowia ludzi poprzez spożywanie pozostałości wszystkich wykrytych pozostałości środków ochrony roślin w ciągu całego roku w 137 próbkach jabłek, owocu o najwyższym spożyciu w Polsce, a w tabeli 2 w 55 próbkach czarnej porzeczki, w której najczęściej wykrywane są przekroczenia NDP, jak również niedozwolone stosowanie preparatów ochrony roślin. Jak wynika z przedstawionych danych narażenie długoterminowe jest niewielkie. W przypadku ludzi dorosłych nie przekracza ono 10%, ale dla małych dzieci 50% dopuszczalnego poziomu ADI i to pomimo prostego zsumowania wszystkich poszczególnych narażeń, co zazwyczaj powoduje zawyżanie uzyskanych wyników. Oszacowane narażenie długoterminowe dla dalszych 28 produktów było znacząco niższe od przedstawionych w tabelach 1. i 2. Narażenie krótkoterminowe dla produktów, w których wykryte pozostałości odzwierciedlały poziom pozostałości w spożywanym produkcie, przedstawiono w tabeli 3, a dla produktów w których wykryte pozostałości nie odzwierciedlały poziomów pozostałości w spożywanym produkcie, w tabeli 4. Obliczono je tylko dla związków, które znaleziono w ilościach znacznie przekraczających NDP. Maksymalne narażenie w roku 2005 dla dorosłych nieznacznie przekraczało 70%, a dla małych dzieci wynosiło 86% dopuszczalnej wartości ARfD. Oszacowane ryzyko narażenia długoterminowego zdrowia ludzi poprzez pobieranie pozostałości środków ochrony roślin płodach rolnych w 2005 roku było nieznacznie wyższe niż w roku 2004 (Gnusowski i Nowacka 2005), natomiast ryzyko narażenia krótkoterminowego było znacząco wyższe, jednak obydwa rodzaje narażeń mieściły się w akceptowalnych bezpiecznych granicach. Przedstawione dane wykazują, że polskie owoce i pozostałe płody rolne są bezpieczne zarówno w długim okresie, jak i jednorazowo dla dorosłych i małych dzieci.
530 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006
Ocena ryzyka zagrożenia zdrowia ludzi... 531
532 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006
Ocena ryzyka zagrożenia zdrowia ludzi... 533
534 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 Badania pozostałości środków ochrony roślin powinny być stale poszerzane i obejmować możliwie jak najwięcej substancji aktywnych oraz różnorodne gatunki warzyw, owoców, zbóż i przetworzonych produktów pochodzenia roślinnego. Kontrolą będą musiały być objęte również warzywa i owoce importowane, bowiem ich spożycie w Polsce stale wzrasta, a co najważniejsze powstanie możliwość oszacowania w Polsce narażenia zdrowia ludzi pozostałościami środków ochrony roślin poprzez pełną dietę, a nie tylko spożywane krajowe płody rolne. IV. WNIOSKI 1. Narażenie przewlekłe zdrowia konsumentów na pozostałości środków ochrony roślin w polskich płodach rolnych, oszacowane w oparciu o krajowe badania w 2005 roku, jest niewielkie i wynosi maksymalnie dla małych dzieci mniej niż 50%, a dla dorosłych 10% bezpiecznego ADI. 2. Narażenie jednorazowe zdrowia konsumentów poprzez pozostałości środków ochrony roślin przekraczające NDP w polskich płodach rolnych maksymalnie wynosi dla małych dzieci 86%, a dla dorosłych 70% bezpiecznego ARfD. 3. Polskie owoce, warzywa i inne płody rolne są bezpieczne dla małych i dorosłych konsumentów zarówno jednorazowo, jak i w długim okresie. V. LITERATURA Gnusowski B., Nowacka A. 2005. Ocena ryzyka zagrożenia zdrowia ludzi pozostałościami środków ochrony roślin w polskich płodach rolnych w roku 2004. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 45: 140 145. Grenzwerte für die gesundheitliche Bewertung von Pflanzenschutzmittelrückständen, 2006. Information Nr. 002/2006 des BfR vom 4. Januar 2006. Guidelines for predicting dietary intake (revised). 1997. World Health Organization, WHO/FSF/- FOS/97.7. Hamilton D.J., Holland P.T., Ohlin B., Murray W.J., Ambrus A., Baptista De G.C., Kovacicova J. 1997. Optimum use of available residue data in the estimation of dietary intake of pesticides. Pure and Appl. Chem. 69: 1373 1410. Inventory of ICPS and other WHO pesticide evaluations and summary of toxicological evaluations performed by the Joint Meeting on Pesticide Residues (JMPR). 2003. World Health Organization, WHO/PCS/02.3, http://www.who.int/pcs/ New intake calculation models for consumer intake assessments 2006. Pesticides Safety Directorate,http://psd08.pesticides.gov.uk/print.asp?id=1687&link=%2Fuploadedfiles%2FChronic%5 Fintake%5Fguidance%5Fver1%2Epdf Nowacka A., Gnusowski B., Malec M., Dąbrowski J., Walorczyk S., Drożdżyński D., Wójcik A., Barylska E., Ziółkowski A., Chmielewska E., Giza I., Sztwiertnia U., Morzycka B., Łozowicka B., Sadło S., Rupar J., Rogozińska K., Szpyrka E., Michel M., Kuźmenko A. 2006. Kontrola pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych w roku 2005. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 46 (1): 484 494. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości chemicznych środków ochrony roślin, które mogą znajdować się w środkach spożywczych lub na ich powierzchni. 2004. Dz. U. nr 85, poz. 801 (z późn. zm.).
Ocena ryzyka zagrożenia zdrowia ludzi... 535 ANNA NOWACKA, BOGUSŁAW GNUSOWSKI ESTIMATION OF THE DIETARY EXPOSURE TO PESTICIDE RESIDUES IN POLISH CROPS IN 2005 SUMMARY One of the most important factors influencing the human development and health condition are nutrition habits. The quality of food including first of all health safety as well as usable attributes of products, often decide about the consumer s choice. Safe food should be characterized by both adequate nutritive value and the tolerably low content of the substances that presence could be a risk and threat for health, e.g. pesticide residues. The research carried out has shown that the chronic dietary exposure of consumers to the residues of all determined pesticides in 2005 in Polish crops was not essential in both apples as well as black currant for toddlers (less than 50%) and adults (less than 10% of safe ADI). Acute dietary exposure did not exceed for toddlers and for adults of safe ARfD. The presented data show that Polish fruits and vegetables are safe in long and short term nutrition of adults and toddlers. Key words: pesticide residues, dietary exposure, crops