Instytut Inżynierii i Gospodarki Wodnej POLITECHNIKA KRAKOWSKA MATERIAŁY POMOCNICZE DO PRZEDMIOTU RYSUNEK TECHNICZNY Barbara Kopczyńska-Bożek Stanisław Mazoń Andrzej Wolak Kraków, 2000
1. WSTĘP Rysunek techniczny jest językiem porozumiewania się między projektantem i wykonawcą. Musi być jednoznacznie zrozumiały, czyli musi być jasny, prosty i wykonany według konkretnych zasad i przepisów. Zagadnienie ujednolicenia zasad i przepisów dotyczących rysunku technicznego zostało rozwiązane przez Polski Komitet Normalizacji i Miar w postaci szeregu norm, zawierających szczegółowe przepisy dotyczące wykonywania rysunków maszynowych, elektrotechnicznych, budowlanych itd. Przy czym wiele z tych przepisów jest znormalizowanych w skali międzynarodowej. Literatura : Tadeusz Dobrzański Hanna i Jerzy Samujłło - Rysunek techniczny maszynowy - Rysunek techniczny i odręczny w budownictwie 2
2. RODZAJE RYSUNKÓW W literaturze wyróżnia się wiele podziałów rysunku technicznego według różnych kryteriów. 1. Ze względu na sposób wykonywania rysunku : rysunki szkicowe - wykonywane odręcznie, rysunki techniczne (właściwe) wykonywane za pomocą przyrządów kreślarskich. 2. Ze względu na przeznaczenie rysunku : rysunki poglądowe odtwarzające w sposób obrazowy tylko najistotniejsze cechy przedmiotu, rysunki schematyczne czyli bardzo uproszczone, przedstawiające tylko samą zasadę działania mechanizmu lub urządzenia, rysunki konstrukcyjne odtwarzające dokładnie kształty i wymiary przedmiotu, rysunki złożeniowe przedstawiające całość mechanizmu, maszyny, aparatu lub innego urządzenia, rysunki wykonawcze poszczególnych części zawierające wszystkie dane potrzebne do wykonania narysowanego przedmiotu, (rysunek złożeniowy + rysunek wykonawczy = rysunek zestawieniowy) wykres przedstawiający zależność między dowolnymi wielkościami zmiennymi. 3. Według metody rzutowania : rysunek rzutowy - rysunek przedstawiający przedmiot w rzutach prostokątnych na wzajemnie prostopadłe płaszczyzny, rysunek aksonometryczny rysunek przedstawiający przedmiot w rzutach aksonometrycznych (izometria, dimetria prostokątna, dimetria ukośna), rysunek perspektywiczny - rysunek przedstawiający przedmiot w rzucie perspektywicznym. 4. W zależności od realizowanego tematu : rysunek maszynowy, rysunek elektrotechniczny, rysunek budowlany. 3
3. PISMO TECHNICZNE Wszystkie napisy na rysunkach technicznych powinny być wykonywane w standardowej, znormalizowanej formie. Pismo techniczne dzieli się na pismo pochyłe (stosowane w rysunku maszynowym) i pismo proste (stosowane przede wszystkim w rysunku budowlanym). Inne podziały związane są z szerokością i wysokością cyfr i liter (pismo zwykłe, wąskie, szerokie oraz pismo techniczne specjalne). UWAGA : poniższy akapit odnosi się do rysunków ( i napisów ) wykonywanych ręcznie. Pismo pochyłe zwykłe oparte jest na siatce rombowej o wysokości rombu s, równych grubości liter, cyfr i znaków. Kąt nachylenia siatki względem pionu wynosi 15 o. Wysokość h pisma i równocześnie wielkich liter i cyfr pisma zwykłego wynosi 14 s, zaś małych liter (bez lasek w górę i w dół) 10 s. Odstępy między literami i cyframi powinny być równe 2 s dla liter i cyfr, których sąsiednie linie są do siebie równoległe, gdy zaś linie nie są do siebie równoległe, odstęp można zmniejszyć o połowę, tj. do 1s. Minimalny odstęp między wyrazami lub liczbami powinien wynosić 6s, gdy zaś wyrazy oddziela znak interpunkcji to minimalny odstęp jest odstępem między znakiem interpunkcji i następnym wyrazem. Minimalna podziałka wierszy pisma wynosi 20 s. Pismo proste oparte jest na siatce kwadratowej o boku s. Pozostałe zasady dotyczące pisma pochyłego obowiązują też dla pisma prostego. 4
UWAGA: komputerowo. poniższy akapit odnosi się do rysunków (i napisów) wykonywanych W rysunkach technicznych stosuje się w zasadzie czcionkę o nazwie Arial. Należy stosować zestaw czcionek zawierający polskie znaki (ARIAL CE). Warunkowo (gdy rysunki stanowią część większego opracowania i autorowi zależy na podobnym wyglądzie dokumentów i rysunków) można stosować czcionki z ozdobnymi zakończeniami Times New Roman CE (powinny być stosowane wyjątkowo). Zwykłe czcionki te dostępne są jako tzw. True Type ( niezależnie od aplikacji ). W starszych programach graficznych (np. AutoCAD w wersjach <12) dostępne są wyłącznie czcionki wbudowane. W takim przypadku należy stosować czcionkę TXT.SHX. Zalecane wysokości pisma w mm, w zależności od rysunku podano w tabeli. (Tabela odnosi się zarówno do rysunków wykonywanych ręcznie jak i komputerowo). Format arkusza Wysokość pisma h w napisach Głównych Pomocniczych Podrzędnych Wysokość pisma h w wymiarowaniu i uwagach A0 i większe 14 i 10 10 i 7 7 i 5 5 i 3,5 A1 i A2 10 i 7 7 i 5 5 i 3,5 3,5 i 2,5 A3 i A4 7 i 5 5 i 3,5 3,5 i 2,5 3,5 i 2,5 5
4. FORMATY RYSUNKÓW Formaty arkuszy rysunkowych zostały znormalizowane (tzn. mają ściśle określone wymiary) w tym celu, aby można je było dogodnie porządkować, składać i przechowywać jako dokumentację rysunkową. FORMATY ZWYKŁE oznaczone literą A i cyfrą określają wielkość arkusza podstawowy arkusz A4 posiada wymiary 210 x 297 mm Oznaczenie formatu A0 A1 A2 A3 A4 A5 Wymiary formatu w mm 841 x 1189 594 x 841 420 x 594 297 x 420 210 x 297 148 x 210 6
FORMATY POCHODNE oznaczone symbolem m x A4 x n m podaje wartość zwielokrotnioną dłuższego boku, n podaje wartość zwielokrotnioną krótszego boku. 7
5. TABLICZKA RYSUNKOWA Każdy arkusz powinien mieć obramowanie w odległości 5 do 10 mm (w zależności od wielkości arkusza) oraz tabliczkę rysunkową umieszczoną w prawym dolnym rogu. Wymiary tabliczki są bardzo różne zwykle o długości 180 mm, ale o wysokości uwarunkowanej ilością zamieszczonych informacji. Tabliczka zawiera zwykle nazwę instytucji, temat projektu, temat rysunku, numer rysunku, podziałkę, nazwiska projektantów, nazwisko weryfikatora. Po złożeniu rysunku do formatu podstawowego, tabliczka powinna znaleźć się na pierwszej stronie. 8
6. SPOSOBY SKŁADANIA ARKUSZY 9
7. RODZAJE LINII RYSUNKOWYCH Rozróżniamy trzy rodzaje linii rysunkowych : dotyczy kształtu : proste, łamane, faliste, krzywe kołowe, krzywe niekołowe, dotyczy sposobu wykreślania : ciągłe, kombinacje linii kreskowych i punktowych (jak w tablicy) 1. Linia ciągła 2. Linia ciągła zygzakowa lub falista 3. Linia kreskowa 4. Linia punktowa 5. Linia dwupunktowa 6. Linia wielopunktowa dotyczy grubości : grube, średnie, cienkie (zarówno dla rysunku w ołówku i w tuszu). Grubości linii : grubość powinna być niezmienna na całej długości, stosunek wzajemnej grubości poszczególnych odmian linii wykonywanych na określonym arkuszu rysunkowym w przybliżeniu powinien wynosić : 1:3:6 dla rysunku budowlanego, 1:2:4 dla rysunku maszynowego, stosuje się następujące grubości linii rysunkowych : 10
grupy linii należy wybierać w zależności od wielkości i złożoności przedstawionego przedmiotu oraz zagęszczenia linii, uwzględniając przy tym przeznaczenie i treść rysunku, wybrana grupa linii powinna być jednakowa dla wszystkich rysunków wykonanych w tej samej podziałce i przedstawionych na jednym arkuszu rysunkowym. Odstępy między elementami linii : odstępy między kreskami : nie mniejsze niż 4s dla linii o grubości do 0.35 mm, nie mniejsze niż 2 mm dla linii o grubości od 0.5 mm, odstępy między punktami linii : nie mniej niż 2s dla linii o grubości do 0.35 mm, nie mniej niż 1 mm dla linii o grubości od 0.5 mm. Linie przerywane i przerywane złożone sposób rysowania długości kresek, wymiary punktów (lub krótkich kresek) i odstępy między nimi w określonej linii powinny być jednakowe, sposób kreślenia pokazano na rysunku (początek i koniec kreska, zwrócić uwagę na miejsca przecięcia). 11
Linie nakładające się W przypadku nakładania się kilku linii różnego rodzaju (lub występowania ich w bliskim sąsiedztwie) należy przestrzegać następującej kolejności ich przedstawiania : widoczne zarysy przedmiotu (linia ciągła średnia), niewidoczne zarysy przedmiotu (linia ciągła cienka), ślad płaszczyzny przekroju (linia kreskowa gruba), osie i ślady płaszczyzn (linia punktowa cienka), linie środka ciężkości (linia dwupunktowa cienka), linie pomocnicze (linia ciągła cienka). 12
Zastosowanie linii : linia ciągła cienka : linie wymiarowe, pomocnicze linie wymiarowe, inne linie pomocnicze, np. linie odniesienia, linie ograniczające powiększany szczegół przedmiotu, kreskowanie przedmiotów, linia ciągła średnia : widoczne krawędzie i zarysy przedmiotów, ramka rysunku, tabelka rysunku, linia ciągła gruba: linie przekrojowe, linia kreskowa cienka : niewidoczne krawędzie i zarysy przedmiotów, linia kreskowa gruba : ślady płaszczyzn przekrojów, linia punktowa cienka : osie symetrii i ślady płaszczyzn symetrii, linia punktowa gruba : płaszczyzny przekroju ( w rysunku budowlanym), linia dwupunktowa cienka : skrajne położenie części ruchomych, linia osi ciężkości, linia falista lub zygzakowa cienka : urwania i przerwania przedmiotów. 13
8. OZNACZANIE I KRESKOWANIE PRZEKROJÓW Położenie płaszczyzny przekroju zaznacza się w rzucie na płaszczyznę prostopadłą do niej (w rysunku maszynowym) dwoma grubymi, krótkimi kreskami nie przecinającymi zewnętrznego zarysu przedmiotu oraz strzałkami przedstawiającymi kierunek rzutowania przekroju, umieszczonymi w odległości 2 3 mm od zewnętrznych końców grubych kresek. W rysunku budowlanym zaznacza się całą linię płaszczyzny przekroju (linia punktowa gruba) wychodzącą poza obszar zarysu przedmiotu i zakończoną strzałkami wskazującymi kierunek rzutowania przekroju. Przekroje opisuje się dużymi literami alfabetu, np. A A, B B itd. Pola przekroju kreskuje się liniami cienkimi o nachyleniu 45 o do linii zarysu przedmiotu, a dla przekrojów zgiętych pod kątem 30 o lub 60 o. Odległość linii kreskowania 0.5 mm do 5 mm w zależności od wielkości pola. Jeżeli wykonujemy przekrój tego samego elementu w różnych miejscach, to odległości między liniami powinny być jednakowe i dopasowane do największego pola. Dla dwóch przekrojów stykających się ze sobą należy zastosować kreskowanie w dwóch różnych kierunkach. Zamiast kreskowania można pola zaczerniać lub stosować różne oznaczenia w zależności od rodzaju materiału. 14
15
9. PODZIAŁKA (SKALA) RYSUNKU Podziałka rysunku jest to stosunek liczbowy wymiarów liniowych przedstawionych na rysunku do odpowiednich rzeczywistych wymiarów liniowych rysowanego przedmiotu. RODZAJE PODZIAŁEK : podziałki powiększające : 100:1, 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1, podziałka naturalna : 1:1, podziałki pomniejszające : 1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:50, 1:100, 1:200, 1:500 itd., 100 podziałka skażona : 1 : (gdzie w liczniku podano skalę pionową, a w mianowniku 1000 skalę poziomą ) podziałka główna wykonuje się większość rzutów lub rysunków na arkuszu, podziałka pomocnicza wykonuje się pewne szczegóły rysunku, zwykle w powiększeniu. 16
10. WYMIAROWANIE Wymiarowanie rysunku polega na oznaczeniu na rysunku w umowny sposób rzeczywistych wymiarów przedmiotów. Rysunek zwykle przedstawiony jest w pewnej skali, ale przyjęto, że miarodajne są wymiary podane na rysunku. Znormalizowany sposób wymiarowania polega na wpisaniu liczb wymiarowych z zastosowaniem linii wymiarowych i pomocniczych linii wymiarowych. Linia wymiarowa kreśli się równolegle do wymiarowanej wielkości wewnątrz obrysu przedmiotu jeśli to nie zaciemnia rysunku, lub na zewnątrz obrysu. Odległości linii wymiarowych od innych linii na rysunku waha się od 6 do 8 mm, lecz uzależnione jest od podziałki rysunku i posiadanego miejsca. Linie wymiarowe na przecięciu z liniami pomocniczymi zakończone są znakami ograniczającymi w postaci strzałek, kółeczek lub kresek. Pomocnicza linia wymiarowa - ograniczają wielkości wymiarowe poza obrysem elementów, będąc przedłużeniem ich krawędzi lub osi. Liczba wymiarowa wpisana jest nad linią wymiarową lub w jej przerwie (nigdy na niej). Należy przestrzegać zasady, aby na tym samym rysunku zachować jeden system zapisu. Liczby wymiarowe, zwykle oznaczają wielkość podaną w milimetrach. Jeżeli wymiary podano w innych jednostkach należy w uwagach zamieścić napis wymiary podano w cm, m... W rysunkach budowlanych wymiary podaje się w metrach lub centymetrach z dokładnością do 5 cm, w rysunkach orientacyjnych lub sytuacyjnych obiektów w metrach z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku. W rysunkach maszynowych wymiary podaje się w mm. Wymiary kątowe podaje się w stopniach, minutach i sekundach. 17
Przy liczbach wymiarowych umieszcza się niekiedy umowne symbole: średnicy prętów okrągłych ф, prętów prostokątnych, symbole graficzne profilów elementów stalowych jak dwuteownik, ceownik itd. Używane są też litery, które umownie oznaczają r - promień, l - długość, h - wysokość, b - szerokość itd. Przykłady umieszczania linii wymiarowych, pomocniczych linii wymiarowych i liczb wymiarowych : 18
19
20
21
11. RZUTY PROSTOKĄTNE Rzutowanie prostokątne metodą europejską E Polega na wyznaczaniu rzutu przedmiotu na wzajemnie prostopadłych rzutniach, przy założeniu, że przedmiot rzutowany znajduje się między obserwatorem a rzutnią. Jeżeli umieścimy przedmiot w środku wyobrażalnego prostopadłościanu, którego wszystkie ściany są rzutniami i wyznaczymy na tych rzutniach rzuty prostokątne przedmiotu wg. metody E, to po rozwinięciu ścian prostopadłościanu otrzymamy układ rzutów tego przedmiotu. Poszczególne rzuty mają następujące nazwy : rzut w kierunku A rzut z przodu, rzut w kierunku B rzut z góry, rzut w kierunku C rzut od lewej strony, rzut w kierunku D rzut od prawej strony, rzut w kierunku E rzut z dołu, rzut w kierunku F rzut z tyłu. Oznaczenie tej metody to dwa rzuty stożka ściętego stosowane w Polsce i w wielu innych krajach. 22
Rzutowanie z dowolnym rozmieszczeniem rzutów Stosuje się je wtedy, gdy wystąpią trudności z rozmieszczeniem rzutów, lub nawet ze zmieszczeniem ich na jednym arkuszu. Wówczas na rysunku głównym na rzucie z przodu zaznacza się kierunki rzutowania innych widoków lub przekrojów podając numery arkuszy, na których się znajdują, a na arkuszach oznaczenia kierunków widoków. Rzuty prostokątne metodą amerykańską - A Tym różni się od rzutowania metodą E, że rzutnia znajduje się między obserwatorem, a przedmiotem rzutowanym. Stosowane w krajach anglosaskich. Oznaczenie dwa rzuty stożka ściętego. 23