PROGRAM PROFILAKTYKI I TERAPII LOGOPEDYCZNEJ. W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie

PROGRAM PROFILAKTYKI I TERAPII LOGOPEDYCZNEJ W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie ZESPÓŁ SZKOLNO-PRZEDSZKOLNY W BĄDKOWIE Opracowanie: Katarzyna Moraczewska-Nowak, logopeda

SPIS TREŚCI: 1. Wstęp 3 2. Założenia programowe i cele pracy logopedycznej. 4 3. Procedury osiągania celów etapy realizacji programu.. 7 4. Ramowy program terapii logopedycznej - korekcja wybranych wad wymowy. Sygmatyzm... Rotacyzm. Kappacyzm, gammacyzm Mowa bezdźwięczna... 6. Ewaluacja... 7. Literatura... 8. Załączniki do programu. 9. Scenariusze zajęć. 2

1. Wstęp Mowa w dużej mierze wpływa na ogólny rozwój dziecka i jego osiągnięcia w nauce. Stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie swoich myśli, opinii, odczuć. Obecnie coraz więcej dzieci w wieku przedszkolnym trafia do logopedy, choć problemy logopedyczne mają swe źródło często już w okresie niemowlęcym, mają wiele głębszych przyczyn. Rodzice często nie zdają sobie sprawy jak ogromną rolę w procesie kształtowania mowy dziecka odgrywają oni oraz najbliższe otoczenie - są przecież pierwszymi nauczycielami mowy poprzez wspólne zabawy, czytanie książeczek, opowiadanie i śpiewanie piosenek. Istotne znaczenie w zakresie wspomagania i rozwoju mowy ma także działanie nauczyciela pracującego z dzieckiem w przedszkolu, gdzie zabawa stanowi dominujący sposób nauki. Jest ona kluczem do poznawania nowych słów, ćwiczy oddech, głos, słuch i wymowę. Dziecko poprzez zabawę doskonali formy gramatyczne, tym akcent, melodię i rytm mowy. Poprzez zabawę możemy stymulować rozwój wszystkich funkcji, od których zależy prawidłowy rozwój mowy. Wyniki badań pedagogicznych, a także moja własna obserwacja dowodzą, że rozwój mowy dzieci w wieku przedszkolnym jest bardzo zróżnicowany, u wielu dzieci występuje oprócz wad wymowy, opóźniony rozwój wymowy lub niechęć do mówienia, zaburzenia słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej. Występowanie tych zaburzeń ma istotny wpływ na przebieg procesu nauczania w okresie wczesnoszkolnym, za słuszne więc uważam, aby położyć szczególny nacisk na profilaktykę oraz terapię logopedyczną od najwcześniejszych lat dziecka. Prawidłowe określenie rozwoju mowy, istniejących problemów, nieprawidłowości przez rodzica, a dalej nauczyciela w przedszkolu czy w końcu logopedę, a następnie zaoferowanie odpowiedniej pomocy dziecku, wprowadzenie dodatkowych zabaw, ćwiczeń stymulujących rozwój mowy dziecka, wpłyną w kluczowym stopniu na lepszy start w okresie podjęcia nauki szkolnej. 3

2. Założenia programowe i cele pracy logopedycznej Zajęcia logopedyczne organizuję dla dzieci z zaburzeniami mowy, które powodują zaburzenia komunikacji językowej oraz utrudniają naukę, prowadzę w naszej szkole indywidualnie lub grupowo. Natomiast profilaktyka logopedyczna wpisana jest również w pracę nauczycieli przedszkola, oddziałów przedszkolnych, których działania staram się wspierać na bieżąco jako logopeda. Do zadań logopedy należy więc w szczególności: 1) przeprowadzanie badań wstępnych, w celu ustalenia stanu mowy uczniów; 2) diagnozowanie logopedyczne oraz organizowanie pomocy logopedycznej: 3) prowadzenie terapii logopedycznej indywidualnej i w grupach dzieci, u których stwierdzono nieprawidłowości w rozwoju mowy głośnej: 4) organizowanie pomocy logopedycznej dla dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu przy ścisłej współpracy z nauczycielami, 5) organizowanie i prowadzenie różnych form pomocy psychologiczno pedagogicznej dla dzieci, rodziców i nauczycieli; 6) wspieranie działań wychowawczych i profilaktycznych nauczycieli. Program niniejszy jest zgodny z podstawą programową wychowania przedszkolnego, która w zakresie wspomagania rozwoju mowy zakłada, że dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej:,,1) zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym, fleksyjnym i składniowym; 2) mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji; 3) uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi o ważnych sprawach; 4) w zrozumiały sposób mówi o swoich potrzebach i decyzjach. Program ten skierowany jest do dzieci w wieku 3-4 lat z Przedszkola Samorządowego oraz 5-6 letnich z oddziałów przedszkolnych w Zespole Szkolno-Przedszkolnym w Bądkowie. Zakłada on współpracę z nauczycielami, rodzicami, laryngologiem, ortodontą, lekarzami innych specjalności (porady dla nauczycieli i rodziców, konsultacje, zgłaszanie problemów logopedycznych), poradnią psychologiczno-pedagogiczną. Materiały zawarte w programie powinny być wprowadzone na zajęciach logopedycznych oraz częściowo wykorzystane podczas zajęć w przedszkolu i pracy dziecka w domu celem rozszerzenia i 4

przedłużenia procesu terapii i profilaktyki logopedycznej. Każdy nauczyciel w przedszkolu otrzyma zestaw materiałów logopedycznych przeznaczony do codziennych ćwiczeń. Zajęcia odbywają się terenie przedszkola lub szkoły w gabinecie logopedycznym ( za zgodą rodziców). W zajęciach uczestniczą dzieci 3-6 letnie, trwają 60 minut w tygodniu w podzielonych, krótszych cyklach- w zależności od wieku i możliwości dziecka. Program realizowany jest w formie zajęć indywidualnych lub grupowych do 4 dzieci. Każde z dzieci będzie prowadzić teczkę, w której będą gromadzone materiały do ćwiczeń w domu. Codzienne ćwiczenia z rodzicem są niezbędne do uzyskania pożądanego efektu logopedycznego. Cele główne terapii logopedycznej: 1. Wykrywanie i usuwanie wad wymowy. 2. Kształtowanie prawidłowej mowy poprzez korygowanie zaburzeń. 3. Stymulowanie opóźnionego rozwoju mowy. 4. Doskonalenie mowy już ukształtowanej. 5. Wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy przyswojonej w toku ćwiczeń. Cele szczegółowe: - wykształcenie i utrwalanie umiejętności dojrzałego sposobu połykania, - nauczenie i utrwalenie właściwego toru oddechowego, - usprawnianie motoryki narządów mowy, - rozwijanie percepcji słuchowej przez kształcenie wrażliwości słuchowej, różnicowania dźwięków otoczenia, - wyrabianie poczucia rytmu, - bogacenie słownictwa związanego z najbliższym otoczeniem dziecka, - rozwijanie mowy zdaniowej i opowieściowej, - kształcenie umiejętności słuchania, - rozwijanie i doskonalenie artykulacji, - podnoszenie sprawności w zakresie motorki dużej i małej. Treść, formy, metody zajęć logopedycznych muszą być maksymalnie dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka i skierowane na wyeliminowanie wykrytych w mowie nieprawidłowości. Zajęcia te organizowane są w atmosferze życzliwości, zaufania, zrozumienia i konsekwencji. W pracy z dzieckiem wychodzi się od treści znanych i łatwych. Podstawową pracy są ćwiczenia w formie zabaw i gier. 5

Na jakość i skuteczność działań terapeutycznych wpływają: - odpowiedni dobór metod i środków, - systematyczność wykonywania ćwiczeń, - indywidualne podejście do problemu, - atmosfera zajęć, - sprawna organizacja zajęć, - stopniowanie trudności, - rozpoczynanie od czynności łatwych, - kompleksowe podejście do problemu logopedycznego. Program zakłada ścisłą współpracę z wychowawcą grupy, pedagogiem, rodzicem polegającą głównie na instruowaniu o sposobie korekcji mowy, pokazie ćwiczeń, informowanie o postępach dzieci. Przewidywane osiągnięcia dzieci: Po zakończonym cyklu zajęć dziecko potrafi: prawidłowo gospodarować oddechem, stosować prawidłowy tor oddechowy; wykonywać precyzyjnie wskazane ruchy językiem, ustami, policzkami, żuchwą i podniebieniem; prawidłowo połykać; reagować na bodźce słuchowe, różnicować dźwięki otoczenia, wykazywać wrażliwość słuchową, wykazywać poczucie rytmu; poprawnie artykułować głoski z zasobu fonologicznego zgodnego z wiekiem; nazywać przedmioty, zjawiska i czynności znajdujące się lub dziejące się w najbliższym otoczeniu oraz rozumieć ich znaczenie; budować zdania proste i rozwijać je; wypowiadać się na bliskie dziecku tematy; rozumieć i pamiętać treści słuchanych opowiadań, itp. 3. Procedury osiągania celów: Etapy realizacji programu W programie wyróżniono trzy etapy jego realizacji. 6

I etap Przeprowadzenie diagnozy logopedycznej dzieci uczęszczających do oddziałów przedszkolnych i przedszkola. Celem diagnozy logopedycznej jest ustalenie: - nieprawidłowo realizowanych głosek oraz sposobu ich wymowy, - przyczyn wadliwej artykulacji, - wpływu wady na przebieg procesu porozumiewania się, - rodzaju wady i jej wpływu na funkcjonowanie dziecka. Proces diagnozy logopedycznej przebiega według określonego schematu i ulega modyfikacjom w zależności od rodzaju zaburzenia: 1.Badania wstępne - wywiad - obserwacja - orientacyjne badanie mowy 2. Badania podstawowe - badanie rozumienia - badanie mówienia - badanie czytania i pisania 3. Badania uzupełniające - badanie stanu i sprawności narządów mowy w obrębie jamy ustnej (budowa języka, podniebienia, stan uzębienia i zgryz), jamy gardłowej i nosowej - badanie stanu i funkcjonowania narządu słuchu: badanie słuchu fonematycznego orientacyjne badanie słuchu badanie pamięci słuchowej 4. Badania specjalistyczne (wg potrzeb) - laryngologiczne - ortodontyczne - psychologiczne - pedagogiczne - audiologiczne - neurologiczne Badania wstępne i podstawowe mają na celu wyodrębnienie problemu. Badania uzupełniające pozwalają na ustalenie przyczyny wady wymowy. Z kolei badania specjalistyczne służą uzupełnieniu danych zebranych w badaniu podstawowym i 7

uzupełniającym oraz rozpoczęciu leczenia, gdy zachodzi taka konieczność. Brak leczenia często uniemożliwia terapię logopedyczną. Podczas badania wskazana jest obecność rodzica, która zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, a jednocześnie pozwala na bezpośrednie przekazanie rodzicowi informacji o rozwoju mowy dziecka, wskazówek do pracy z dzieckiem w domu i ewentualnym zakwalifikowaniu do terapii logopedycznej. Kwalifikowanie dzieci do zajęć logopedycznych odbywa się po konsultacji z wychowawcą i zapoznaniu się z orzeczeniami psychologiczno pedagogicznymi oraz wynikami badań specjalistycznych. II etap Kolejnym elementem programu jest szkolenie dla rodziców. W czasie spotkania rodzice poznają ogólne zagadnienia profilaktyki logopedycznej i konsekwencje zaniedbań ze szczególnym uwzględnieniem sposobu połykania i oddychania. Następnie należy zapoznać rodziców z ogólnymi wynikami badań dzieci w przedszkolu, omówić najczęściej występujące zaburzenia i utrudnienia rozwoju mowy oraz wskazać właściwe drogi postępowania. Zainteresowanym rodzicom udzielane są indywidualne konsultacje. III etap Jednocześnie realizowany jest następny etap programu, czyli cykl zajęć, w czasie których rozwija się poszczególne funkcje związane z mówieniem, a także stymuluje się prawidłowy rozwój mowy i koryguje istniejące nieprawidłowości wymowy. W czasie zajęć rozwijane i kształcone będą m.in. umiejętności prawidłowego oddychania i połykania oraz umiejętności motoryczne w zakresie motoryki dużej i małej, artykulacyjnej, funkcje słuchowe, umiejętności językowe w zakresie wymowy, systemu leksykalnego, fleksyjnego i składniowego. IV etap Ostatnim elementem programu jest dokonanie ewaluacji. Po zakończeniu cyklu zajęć z dziećmi, osoba prowadząca przeprowadza powtórne badanie logopedyczne wśród dzieci, u których stwierdzono niewłaściwe funkcje związane z mówieniem oraz zburzenia lub opóźnienia mowy (badanie dotyczy tylko nieprawidłowo funkcjonującej sfery). Analizowane są też ankiety wypełnione rodziców po spotkaniach z logopedą i po zakończeniu zajęć, w których rodzice wypowiadają się na temat zasadności prowadzenia profilaktyki i terapii logopedycznej w przedszkolu, oddziałach przedszkolnych oraz oceniają jej efekty. 8

Ramowy program terapii lgopedycznej Cele ogólne: - kształcenie, rozwijanie i doskonalenie umiejętności komunikowania się z otoczeniem; - stymulacja rozwoju językowego uczniów z uwzględnieniem wszystkich aspektów mowy (wymowa, słownictwo, strona gramatyczna i stylistyczna). Cele szczegółowe: - kształtowanie prawidłowej mowy poprzez korygowanie zaburzeń w zakresie strony fonetycznej, leksykalnej, gramatycznej; - stymulowanie opóźnionego rozwoju mow; - doskonalenie wymowy już ukształtowanej; - wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy przyswojonej w toku ćwiczeń; - wdrażanie dzieci do obcowania z literaturą i sztuką oraz twórczej aktywności słownej. 1. Diagnoza logopedyczna. 2. Ćwiczenia przygotowujące artykulatory do wywoływania zaburzonych głosek: - Ćwiczenia oddechowe; - Ćwiczenia narządów artykulacyjnych; - Ćwiczenia emisyjno głosowe; - Ćwiczenia stymulujące rozwój słuchu fonemowego. 4. Ćwiczenia wspomagające terapię logopedyczną: - Ćwiczenia ortofoniczne; - Ćwiczenia i zabawy z muzyką - logorytmika; - Ćwiczenia stymulujące ogólny rozwój dziecka (rozwijanie słownictwa czynnego i biernego; koordynacji wzrokowo- słuchowo- ruchowej, pamięci, myślenia, orientacji przestrzennej); - Kształtowanie twórczej aktywności słownej dziecka poprzez tworzenie swobodnych tekstów, rymowanek; - Wyrabianie u dzieci umiejętności posługiwania się poprawną polszczyzną. 3. Ćwiczenia właściwe z zakresu korekcji wad wymowy w przypadku zaburzeń artykulacji: -Wywołanie w izolacji prawidłowej artykulacji zaburzonej głoski; -Utrwalenie wywołanego dźwięku w izolacji, w sylabach i wyrazach we wszystkich pozycjach (w nagłosie, śródgłosie, wygłosie) i sąsiedztwach fonetycznych, a także 9

wykorzystując zdania, krótkie teksty i różnorodny materiał językowy (wiersze, piosenki, wyliczanki, powiedzenia); -Automatyzacja wywołanego dźwięku w mowie spontanicznej wypracowanie umiejętności autokontroli i autokorekcji. Metody stosowane w procesie oddziaływań profilaktycznych, terapeutycznych: słuchowe; wzrokowe; dotyku i czucia skórnego; wyjaśniania; mechaniczne; fonetyczne; językowe; naśladownictwa. Formy pracy na zajęciach logopedycznych: I. Ćwiczenia logopedyczne: 1. Ćwiczenia oddechowe: - wdech przez nos, wydech ustami, - unoszenie rąk w górę podczas wdechu, spokojne opuszczanie rąk przy wydechu, - wykonywanie wdechu i zdmuchiwanie świeczki (powoli, szybko) na wydechu, - wykonanie wdechu wymawiając s z jednakową głośnością, - wykonanie wdechu wymawiając s raz ciszej, raz głośniej, - wykonanie wdechu dmuchając na skrawek papieru (odchylenie papieru musi być cały czas jednakowe), - wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę, - zdmuchiwanie płomyka świecy przy zwiększanej stopniowo odległości, - dmuchanie na kłębuszki waty, papierowe kulki, piłeczki, - nadmuchiwanie balonów, - gra na organkach, trąbce, gwizdku. 2. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych usprawnianie właściwego funkcjonowania narządów mowy, wywoływanie głosek w izolacji, utrwalanie ich poprawnej realizacji w sylabach, logotomach, wyrazach, zdaniach z nasileniem głoski ćwiczonej. ~ ćwiczenia języka: - gwałtowne wysuwanie i wsuwanie języka w głąb jamy ustnej, zlizywanie z talerzyka miodu, 10

- kląskanie językiem o podniebienie twarde, - dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej żuchwie, - unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego, - wysuwanie języka na górną wargę, - odklejanie chrupki od wałka dziąsłowego, - głośne wymawianie głoski,,a z jednoczesnym unoszeniem języka do wałka dziąsłowego, - kilkakrotne uderzanie czubkiem języka o wałek dziąsłowy, - lizanie podniebienia przy otwartych ustach, - wypychanie językiem policzków. ~ćwiczenia warg: - szybkie zmienianie układu ust uśmiech - ryjek, - utrzymywanie na wargach zwiniętych w ryjek kółeczka z cienkiego drucika, podczas wykonywania ćwiczeń manualnych (chodzi o odwrócenie uwago od wykonywanego ruchu warg, by ćwiczona czynność wykonywana była automatycznie), - wykonywanie ruchów imitujących gwizdanie i cmokanie, - zakładanie wargi dolnej na górną i odwrotnie, - dmuchanie przez wargi ułożone w kształt dziobka i z zębami górnymi na dolnej wardze, - parskanie, - półuśmiech-odciąganie na przemian kącików warg, - nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ustami lub nosem. ~ćwiczenia podniebienia miękkiego: - wdychanie i wydychanie powietrza przez nos, - wypowiadanie sylaby apa z przedłużeniem momentu zwarcia warg, - wypowiadanie sylab ap, op, ep, yp, up z przedłużeniem zwarcia warg, - ćwiczenia z rurką (przenoszenie kawałków papieru), - ziewanie. ~ćwiczenia żuchwy: - opuszczanie i unoszenie żuchwy ku górze, - wykonywanie ruchów poziomych, raz z wargami rozchylonymi, raz z zamkniętymi, - ruchy do przodu i do tyłu. 3. Ćwiczenia emisyjno głosowe: Wyrabianie właściwej tonacji, kierowanie głosu na maskę, ćwiczenia umiejętności modulowania siły głosu i prawidłowego brzmienia głosek w sylabach, wyrazach, zdaniach, naśladowanie głosów: 11

- próby wymowy poszczególnych bądź niektórych samogłosek na różnej tonacji, - ćwiczenia na wyrazach dźwiękonaśladowczych ( muuu..., chał chał..., pi pi..., itp.), 4. Ćwiczenia słuchu fonematycznego (usprawnianie odbioru bodźców akustycznych, rozpoznawanie wrażeń słuchowych, ćwiczenia poczucia rytmu, rozróżnianie głosek dobrze i źle wypowiedzianych): - wyróżnianie wyrazów w zdaniu; - wyróżnianie sylab w wyrazie, np. za pomocą klaskania (jedna sylaba- jedno klaśnięcie), - dzielenie wyrazów na sylaby; - wyróżnianie głosek w wyrazach- najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku; - wymyślanie rymujących się wyrazów; - układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego; - rysowanie przedmiotów zaczynających się (kończących, lub mających w środku) na daną głoskę; - słuchanie (czytanie) wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. (np. Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek ); - dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza- kosa, mama- dama, tata- data, pije- bije, Ala- Ola); - podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które "syczą", a niebieską, tych, które "szumią" (sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser); -rozpoznawanie głosów zwierząt zarejestrowanych na płycie CD; - słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie; - graficzne odtwarzanie wysłuchanego rytmu (rysowanie kropek lub linii); - rytmiczne wypowiadanie treści krótkich wierszy (z wyklaskiwaniem); - rozpoznawanie obrazków zaczynających się od tej samej sylaby; -rozpoznawanie obrazków kończących się tą samą sylabą; 4. Ćwiczenia wspomagające terapię logopedyczną: -ćwiczenia ortofoniczne; -ćwiczenia i zabawy z muzyką logo rytmika; -ćwiczenia rozwijające słownik czynny i bierny; -ćwiczenia w zakresie koordynacji wzrokowo słuchowo ruchowej. II) Lingwistyczne: - metoda fonetycznych przekształceń (Seemana); - metoda słów kluczowych i rozpoczynania od nich terapii; - ćwiczenia dykcyjne; III) Pedagogiczne: 12

- metoda dobrego startu; - ćwiczenia rytmizujące; - mówienie rytmiczne; - ćwiczenia słuchu muzycznego; IV) Psychologiczne - techniki relaksacyjne; - psychodrama; V) Medyczne (różne środki i zabiegi medyczne). Najczęściej spotykane wady wymowy u dzieci: 1.Sygmatyzm, czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych: (Ś, Ź, Ć, DŹ, S, Z, C, DZ, SZ, Ż, CZ, DŻ) 2.Rotacyzm, czyli nieprawidłowa realizacja głoski R 3.Kappacyzm, czyli nieprawidłowa realizacja głoski K 4.Gammacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski G 5.Mowa bezdźwięczna, czyli wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki. Korekcja poszczególnych wad wymowy: 1. Sygmatyzm: Terapia głosek (sz,ż,cz,dż) W praktyce głoski sz, ż, cz, dż najczęściej są zamieniane na ich łatwiejsze odpowiedniki z pozostałych dwóch szeregów, realizowane prawidłowo bądź deformowane (np. sz jest zastępowane przez s przedniojęzykowo-zębowe, ewentualnie prze s realizowane międzyzębowo bądź bocznie; może też być zastępowane przez ś prawidłowo realizowane, przez ś międzyzębowe lub boczne). Najczęstszą przyczyną substytucji głosek szumiących na głoski syczące jest niska sprawność języka. Dziecko ma dużą trudność w uniesieniu czubka języka do wałka dziąsłowego. Może to być związane z małą elastycznością wędzidełka językowego. Dlatego też terapię rozpoczyna się od ćwiczeń w uelastycznianiu wędzidełka i pionizacji języka (tj. od oblizywania językiem podniebienia, górnych zębów i wargi, ostrzenia czubka języka o górne 13

siekacze, masowania czubkiem języka wałka dziąsłowego, przy czym należy zwracać uwagę, by ćwiczenia te były wykonywane dokładnie i przy szeroko otwartych ustach). Przykłady ćwiczeń pionizujących język: -ćwiczenia w szybkim powtarzaniu głoski l-l-i-l..., przy szeroko otwartych ustach, -ćwiczenia w szybkim powtarzaniu głosek: t-t-t-t..., d-d-d-d..., n-n-n-n..., z instrukcją, że czubek języka ma uderzać o wałek dziąsłowy (można w tym celu wykorzystać metodę uczulania miejsc artykulacji). Jeżeli dziecko ma z kolei problemy z szerokim ułożeniem języka na podniebieniu (np. nadmierne napięcie mięśniowe), wykonuje się wstępnie ćwiczenia: -żucia brzegów języka włożonych między zęby trzonowe, -unoszenia i opuszczania przedniej i środkowej części języka, podczas gdy jego brzegi ujęte są między zęby trzonowe, -zakładania tzw. szerokiego języka na górną wargę, -sięgania tzw. szerokim językiem do nosa i oblizywania płaszczyzny powyżej górnej wargi. Po wyćwiczeniu umiejętności szerokiego ułożenia języka prosi się dziecko o to, by w trakcie dmuchania przesuwało tzw. szeroki język w głąb jamy ustnej, z jednoczesnym oblizywaniem: wargi, potem zębów aż do wałka dziąsłowego (w tym miejscu powinna się pojawić głoska sz, gdyż jest to właściwe miejsce jej artykulacji). Po wykształceniu umiejętności precyzyjnego wykonania powyższych ćwiczeń przechodzi się do prób wywołania głoski. Zdarza się, że po zastosowaniu tych ćwiczeń wystarczy pokazać dziecku prawidłowy układ artykulacyjny i poinformować je o sposobie tworzenia głosek sz, ż, cz, dż, by ono samo spontanicznie je wypowiedziało. Po uzyskaniu głoski sz pozostałe trzy głoski wywołuje się metodą pokazu prawidłowego układu artykulacyjnego. Po wywołaniu głosek i ustabilizowaniu ich prawidłowej wymowy w izolacji, prowadzi się - zgodnie z podanymi wcześniej zasadami - ćwiczenia utrwalające te głoski w sylabach, wyrazach i zdaniach. Jeżeli zachodzi taka potrzeba należy pracować nad grupą spółgłoskową szcz, a następnie przejść do utrwalania ćwiczonych głosek w mowie spontanicznej (tj. do automatyzacji prawidłowej wymowy). Wywołanie pozostałych głosek dentalizowanych z tego szeregu rozpoczyna się od głoski cz metodą fonetycznych przekształceń, czyli z t dziąsłowego. Dziecku poleca się podnieść czubek języka w okolice wałka dziąsłowego, znacznie zbliżyć zęby do siebie, zaokrąglić usta (jak przy o) i powiedzieć t dziąsłowe. Przy prawidłowym wykonaniu tych poleceń zawsze uzyskuje się głoskę cz. Pozostałe głoski szeregu wywołuje się następująco: -przedłużanie głoski cz pozwala uzyskać sz, 14

-głośne wymawianie sz pozwala uzyskać ż, a głośne wymawianie cz pozwala uzyskać dż (wcześniej należy dziecku uświadomić różnicę pomiędzy głoską dźwięczną i bezdźwięczną poprzez przyłożenie jego palców do krtani). Można też etap rozpocząć od wywołania głoski dż. Prosimy dziecko, aby w trakcie wymawiania d dziąsłowego wykonywało ustami następujące ruchy: rozciągania ust w szerokim uśmiechu i ściąganie ich w tzw. ryjek, aż do momentu osiągnięcia głoski dż, potem wywołuje się pozostałe głoski: -przedłużanie głoski dż pozwala uzyskać ż, -z kolei ciche wymawianie głoski ż pozwala uzyskać głoskę sz, -ciche wymawianie głoski dż pozwala uzyskać cz, itd. Terapia wymowy głosek (s,z, c, dz) Najczęściej spotyka się międzyzębową i boczną realizację głosek s, z, c, dz. Dość często przyczyną nieprawidłowej realizacji głosek s, z, c, dz jest niezdolność do wytwarzania rowka w linii środkowej języka, co powoduje, że powietrze wydostaje się z jamy ustnej szerokim strumieniem. W takich sytuacjach ćwiczenia wstępne należy rozpocząć od wytworzenia rowka na języku, co można uzyskać poprzez ćwiczenia dmuchania przez rurkę i do rurki, naukę gwizdania, bądź ćwiczenie dmuchania. Podobnie postępuje się przy sygmatyzmie bocznym, z tą różnicą, że główny nacisk kładzie się na właściwy kierunek strumienia powietrza (tj. w linii środkowej języka, a nie w kierunku bocznych zębów), poprzez wykonywanie ćwiczeń dmuchania na wprost. Pomocą może być też buteleczka po lekarstwie. Podczas wymawiania przedłużonego s przesuwamy wylot buteleczki wzdłuż warg dziecka. Ustalamy w ten sposób miejsce wychodzenia powietrza (słychać głośniejszy szum). Jeśli jest ono zlokalizowane nie na środku, zaczynamy od dmuchania do buteleczki umieszczonej przed środkowymi siekaczami i stopniowo przekształcamy to dmuchanie w sss. Jest to tylko pomoc dodatkowa. Po wykształceniu umiejętności symetrycznego układania języka i prawidłowego kierowania strumienia powietrza, głoski syczące można wywołać w następujący sposób: -s: instruuje się dziecko, by w czasie dmuchania zbliżyło zęby do siebie, rozciągnęło usta w uśmiechu i stopniowo wycofywało język za zęby (logopeda może pomóc dziecku cofnąć język za pomocą sondy lub szpatułki). -poleca się dziecku, aby czubek języka włożyło między zęby, następnie prosi się je, żeby dmuchało przeciągle w linii środkowej (np. na wskazujący palec ustawiony przed ustami),- s; 15

-przedłużanie głoski c pozwala uzyskać s, -przedłużone dz pozwala uzyskać z, -ciche wymawianie z w efekcie daje s, więc głośne wymawianie s pozwala uzyskać z. -ciche wymawianie dz daje w efekcie c, a głośne wymawianie c pozwala uzyskać dz, -głoska t wymawiana mocno, przeciągle i z dentalizacją może przekształcić się w głoskę c. Terapia wymowy głosek (ś,ź, ć, dź) Wady głosek środkowojęzykowych (ś, ż, ć, dź) są rzadko spotykane. Mogą one mieć substytuty w postaci s, z, c, dz lub sz,ż, cz, dż, czasem przez t, d, ch. Bywają one też deformowane; wówczas obserwujemy niepełną miękkość, artykulacje boczne lub międzyzębowe. Najważniejszym ćwiczeniem przygotowującym do wywołania tego szeregu jest kształtowanie umiejętności głośnego ssania cukierka, z tym że należy pilnować, by środek grzbietu języka ćwiczącego dziecka całkowicie przylegał do podniebienia twardego. Po wykształceniu umiejętności wznoszenia środka grzbietu języka do podniebienia twardego prosi się dziecko o szybkie powtarzanie ti-ti-ti-ti... (w razie trudności poleca się mu zbliżyć czubek języka do dolnych zębów), z jednoczesnym lekkim przesunięciem czubka języka w kierunku wałka dziąsłowego, aż do uzyskania głoski ć. Pozostałe głoski uzyskuje się następująco: -przedłużenie głoski ć pozwala na uzyskanie ś, -wymawianie głośne głoski ś doprowadza do artykulacji ź, -wymawianie ć z jednoczesnym uruchomieniem wiązadeł głosowych pozwala na uzyskanie głoski dź. -wymawianie szeptem przedłużonego chi i powolne zamykanie ust aż do uzyskania ś. 2. Rotacyzm W obrębie tej wady wymowy wyodrębniamy: Mogirotacyzm - opuszczanie głoski [r]. Pararotacyzm - wymawianie zamiast [r] jakiegoś innego dźwięku, np. [l], [u], [i]. Zniekształcone formy [r] określane są mianem rotacyzmu właściwego. W obrębie rotacyzmu właściwego najczęściej pojawiają się następujące formy wadliwe: -rotacyzm uwularny, inaczej języczkowy (tzw. [r] francuskie) -rotacyzm lateralny (boczny), -labialny (wargowy), 16

-welarny (krtaniowy), -faryngealny (gardłowy). Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka lub budowa anatomiczna języka - jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski [r] nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku [r] może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy. W większości przypadków rotacyzmu prowadzi się ćwiczenia wstępne, których celem jest doprowadzenie do wibracji czubka języka. Do podstawowych ćwiczeń języka należą: -Rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka. -Układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonych wargach. -Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego. -Unoszenie szerokiego języka za górne zęby. -Kląskanie językiem. -Liczenie górnych, a następnie dolnych zębów. -Masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby. -Zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka. -Szybkie i delikatne wymawianie dziąsłowych głosek [t] i [d] oraz [t] [d] [n] przy znacznym otwarciu ust. Wywołanie głoski r lub dochodzenie do prawidłowego jej artykułowania osiąga się przez zastosowanie różnych sposobów: Naśladowanie - opiera się na świadomych próbach dziecka dojścia do artykulacji pozwalającej wypowiedzieć głoskę r identycznie brzmiącą z usłyszaną od rodziców lub logopedy. Stosuje się tu wiele kompleksów dźwiękonaśladowczych (np.: kra, kra, kra, wrrr, wrrr, prrr, prrr, frrru, frrru, itp.). Naśladowanie połączone z mechanicznym oddziaływaniem, to kolejny sposób dochodzenia do prawidłowej artykulacji r. Pomoc mechaniczną logopeda stosuje jako uzupełnienie wspomagające. Po objaśnieniu dziecku, co należy zrobić, aby wypowiedzieć potrzebną głoskę, prosi o jej realizację. Gdy 17

zauważymy, że dziecko nie potrafi skierować końca języka do górnych dziąseł, a brak tego ruchu zniekształca głoskę, logopeda pomaga dziecku; stosując szpatułkę lub inne specjalistyczne aparaty mechaniczne. Propozycja Tarkowskiego Z. (1993 r.) uwzględnia równoczesne zastosowanie dwu rodzajów postępowania. Pierwszy, wyjściowy sposób, oparty jest na wykorzystaniu naturalnego odruchu parskania, tj. próbie wywołania r-dwuwargowego (prr furmańskie ) i wprowadzeniu go do wypowiedzi dziecka jako substytutu głoski r np.: - prr (r dwuwargowe) + adio = prr-adio (radio). - prr (r dwuwargowe) + anie = prr-anie (pranie) - prr (r dwuwargowe) + ano = prr-ano (rano) - prr (r dwuwargowe) + aca = prr-aca (praca), itd. Jednocześnie rozpoczynamy ćwiczenia komplikujące odruch parskania przez wprowadzenie między wargi czubka języka, który powinien uczestniczyć w parskaniu: rozpoczynamy próby uzyskania r standardowego w drodze płynnego przeroszenia wibrującego czubka języka z pozycji międzywargowej wibracji do pozycji górnych siekaczy, dziąsła lub podniebienia aż do uzyskania znormalizowanego r. Ćwiczenia mechaniczne. Ta droga okazuje się często konieczna w przypadku złożonego lub utrwalonego przez wiele lat rotacyzmu. Prosimy dziecko o szybkie wypowiadanie serii głosek ddddd, a jednocześnie przeszkadzamy mu w tym, wykonując energiczny ruch wahadłowy pod czubkiem języka osadzoną na szpatułce gumową częścią smoczka (gryzaczka). A oto konkretne, szczegółowe ćwiczenia zmierzające do wywołania głoski r : -Podnosimy rozluźniony język do podniebienia twardego i lekko dotykamy go, po czym nabieramy dużo powietrza przez nos, a wydychamy szybko i mocno przez usta. Silne uderzenie strumienia wydychanego powietrza może spowodować, że czubek języka zacznie drgać porwany niejako siłą strumienia wydychanego powietrza. -Przy dość szeroko otwartych ustach przyciskany przednią część języka do górnych zębów (siekaczy i kłów), co uniemożliwi wypływ powietrza, przy czym logopeda lub samo dziecko dotyka palcem brzegu języka od spodu. Nabieramy powietrza przez nos i silnie wydychamy przez usta. Silny strumień powietrza wydechowego spowoduje, że palec zostanie wypchnięty, a czubek języka ześlizgnie się po wałku dziąsłowym i zacznie wibrować. -Wymawiamy lekko i delikatnie sylaby [te-de], przy czym podczas wymowy głoski [d] (dziąsłowej) czubek języka powinien stykać się z dziąsłami; samogłoski zaś są tworzone bardzo cicho i krótko. Stale pamiętamy o tym, aby język był rozluźniony i szeroki. 18

-W czasie tworzenia pomocniczego dźwięku [l] szybko poruszamy palcem wskazującym pod czubkiem języka dziecka: język musi być rozluźniony, policzki przyciśnięte, w czasie przedłużania dźwięku pomocniczego [ź] opuszczamy energicznie szczękę dolną. Innym, trudniejszym sposobem jest potrącanie palcem wędzidełka podjęzykowego w czasie wymawiania [ź]. -Przekształcanie [r] z dziąsłowego [d]: język musi być luźny, szeroki, uniesiony wysoko i napięty w tylnej części. Głoska pomocnicza [d] musi być tworzona lekko i delikatnie, aby mogła być przekształcona w [r],przy czym należy pamiętać o odpowiednim otwarciu ust oraz silnym wydechu z intencją wprawienia w wibrację czubka języka, aby doprowadzić do wytworzenia [r], zbliżonego brzmieniowo do naturalnego r. -Wymawiamy połączenia [teda] najpierw w tempie wolnym, a następnie coraz szybciej, przy czym [e] wymawia się krótko i delikatnie, natomiast [a] z naciskiem i przedłużeniem. Wskutek tego postępowania otrzymamy sylabę [tra] z dźwiękiem [r) zbliżonym do prawidłowego [r]. -Powtarzamy w szybkim tempie połączenia [tdt - tdt]... oraz [dtd - dtd]... z tym, że dźwięk [t] ma być tworzony energicznie i z ekspresją, natomiast [dj bardzo delikatnie. W podobny sposób można również wymawiać połączenia [bda, bdo, bdu] z możliwie najkrótszym i delikatnym [d]. -W połączeniu [deda] [e] wymawiamy krótko i bez ekspresji, natomiast [a] długo i z przyciskiem. Następnie utrwalamy [r] w sylabach [dra, dro, dru, dra, dry] oraz w wyrazach: [drabina, droga-, drut] itp. -W miejscu, gdzie powinna występować głoska [r], wstawiamy podwójne [dd], wymawiając np. [bddat] brat, [bddanie] pranie, [tddawa] trawa, itd -Wymawiamy najpierw szeptem i bardzo swobodnie [t]... [d]..., a następnie [t], [d], [n] z wyraźną pauzą między [t, d] a [n]. Następnie wymawia się takie wyrazy, jak np. [trava], [trepy], w których zamiast [r] będzie wstawiony dźwięk [d], przy czym nagłosowe [t] w tych wyrazach powinno być wyróżnione, a [d] nieco słabsze, jednakże obydwa dźwięki tworzymy przy maksymalnie ograniczonych ruchach języka. Jeśli dziecko umie wymawiać prawidłowo ćwiczone wyrazy w tempie wolnym, przechodzimy do coraz szybszego wymawiania, zbliżając się tym sposobem coraz bardziej do prawidłowego [r]. -W pracy z małymi dziećmi stosuje się często metodę polegającą na wstawianiu przed [d] delikatnego, krótkiego [e]. I tak, ćwicząc [ed, ed, ed]. Powstaje przy tym jednouderzeniowe [r], które można od razu ćwiczyć w nagłosie (na początku słowa) wypowiadanie wyrazów zachowując następującą kolejność samogłosek, występujących po [r): [a, e, y, u, o], a więc [rak, ryk, ruch, rok]. 19

Ważne i zasadnicze znaczenie ma dobór wyrazów do ćwiczeń logopedycznych. Skorygowanego dźwięku [r] nie staramy się wymawiać w izolacji, lecz łączymy go początkowo z głoskami zwartymi bezdźwięcznymi,: -Głoska [r] występuje po spółgłoskach według kolejności: [p, b, t, d, k, g, x, m, f, v, ś, s; z, ś, ź] w nagłosie (na początku) i w śródgłosie (wewnątrz wyrazu); -Głoska [r) występuje w sąsiedztwie samogłosek [a, e, y, u o], które ma znaczenie wówczas, - gdy [r] znajduje się w nagłosie wyrazu; -Oprócz głoski [r] występują jej najczęściej spotykane substytucje: [r] oraz [1], [1'], [r] oraz [i], [r] oraz [1] i [j], [r] oraz [u]. -Głoska [r] występuje dwu- lub trzykrotnie: dwukrotnie [r] oraz [~], dwukrotnie [r] oraz [l], dwukrotnie [r], trzykrotnie [r]. Celem zautomatyzowania artykulacji głoski r stosuje się metodę powtórzenia odtwórczego, samodzielnego nazywania przedmiotów na obrazkach. Wskazane są zadania naprowadzające. dziecko na poszukiwanie wyrazów zawierających utrwalaną głoskę r. Wielce pomocna okazuje się tu również praca nad analizą i syntezą dźwiękową. Końcowym etapem postępowania logopedycznego jest kształtowanie u dziecka umiejętności i nawyku bezbłędnego używania głoski r we wszystkich sytuacjach językowego porozumiewania się. W czasie zajęć należy przechodzić od wyrazów do tekstów, stosować różne formy i rodzaje ćwiczeń słownych, wykorzystywać ćwiczenia twórcze, dobierać materiał bogaty w utrwalaną głoskę, a w końcowym stadium minimalizować tę zasadę na rzecz powrotu do tekstu normalnego i spontanicznie prowadzonego dialogu. 3. Kappacyzm (k) i gammacyzm (g): Wśród nieprawidłowości w wymowie głosek k i g wyróżnia się: Kappacyzm właściwy i gammacyzm właściwy - deformacja głosek k i g, która jest wynikiem zwarcia krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do k, g. Parakappacyzm i paragammacyzm ( występujące najczęściej w mojej praktyce logopedycznej) jest to zamiana zwartych tylnojęzykowych k, ki, g, gi na zwarte zębowe t, ti, d, di lub h zjawisko to występuje jako etap przejściowy w procesie kształtowania i 20