Dekolonizacja model portugalski dr Konrad Pędziwiatr 1
Portugalia jako jedno z państw o najdłuższej historii kolonialnej (od 1415 podbój Ceuty do1999 zwrot Makau Chinom) Portugalia i jej polityka wobec Afryki w okresie dyktatury Salazara Problem Angoli Powody stworzenia Nowego Państwa (Estado Novo) 1910-1926 okres tzw. I Republiki chaos polityczny, ciągłe zmiany rządów, brak większości parlamentarnej 1920-1926 łącznie 23 gabinety rządowe Republikanie niespójne ugrupowanie polityczne (cechy wspólne: antyrojalizm i antyklerykalizm) 28 maja 1926 wojskowy zamach stanu, władzę obejmują kręgi militarne i nacjonalistyczne 2
1928 generał Óscar Carmona wybrany na prezydenta Republiki (jedyny kandydat, od 1926 i tak sprawował to stanowisko) Wojskowi, nie potrafiąc sobie poradzić z finansami publicznymi, mianują ministrem finansów młodego profesora finansów z Universytetu Coimbra, António de Oliveira Salazara Salazar otrzymał szeroki zakres kompetencji, który wykorzystał nie tylko do uporządkowania finansów, ale także reformy państwa 1933 nowa konstytucja, przyjęta w referendum jedna partia Unia Narodowa (União Nacional), Salazar premierem i szefem Nowego Państwa (Estado Novo) 3
Estado Novo (1933-1974) Okres rządów autorytarnych w Portugalii, z czego do 1968 rządów Salazara Ideologia Estado Novo nacjonalizm, konserwatyzm (katolicyzm), antyliberalizm, korporacjonizm (porozumienie społeczne wszystkich grup, realizacja wspólnego celu) Eliminacja opozycji zdelegalizowanie partii lewicowych Działalność PIDE policji o bardzo szerokich kompetencjach (de facto służba bezpieczeństwa + agencja wywiadu wewnętrznego w jednym) Kult szefa Salazara (Chefe), zbawcy ojczyzny ("salvador da Pátria ) 4
Bardzo wyraźna niechęć do komunizmu i wpływ etyki katolickiej Nacjonalizm kwestia misji cywilizacyjnej w koloniach Utrzymanie kolonii kwestią dumy narodowej i formą zwalczania komunizmu Obowiązywało hasło "do Minho a Timor, czyli od historycznej prowincji Minho (pnzach. Portugalia, z dawną stolicą Guimarães) do Timoru w Pd-Wsch Azji A więc obrona istniejącego stanu posiadania, bez nowych podbojów 5
Polityka zagraniczna Portugalii 1945-1975 Główny cel: obrona tzw. províncias ultramarinas (prowincji zamorskich, stąd nazwa: Ultramar) Prowincje zamorskie integralną częścią terytorium Portugalii, a ludność zamieszkująca te terytorium - Portugalczycy Kwestia kolonialna była m.in. powodem tego, że Portugalia wstąpiła do ONZ dopiero pod koniec 1955 roku Po wstąpieniu zaś argumentowała, że nie obejmuje swoim zwierzchnictwem terytoriów wymienionych w artykule 73 Karty NZ 6
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych, ponoszący lub biorący na siebie odpowiedzialność za administrację obszarów, których ludność jeszcze nie osiągnęła pełnego samorządu, uznają zasadę, że interesy mieszkańców tych obszarów stoją na pierwszym miejscu, i jako święte posłannictwo przyjmują obowiązek popierania w najwyższym stopniu dobrobytu mieszkańców tych obszarów w ramach systemu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, ustalonego przez niniejszą Kartę ( ) art. 73 Niepodległe państwo Portugalia nie powinno być utożsamiane z terytorium europejskim Od XVII wieku każdy, kto urodził się w Goa czy Angoli był formalnie takim samym Portugalczykiem jak ktoś kto urodził się w Lizbonie (koncepcja narodu wielorasowego i multikontynentalnego) 7
14 XII 1960 roku ZO ONZ wydało deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym klęska dyplomacji portugalskiej W następnym roku zaczyna się wojna kolonialna w Angoli (II 1961), a później także w Gwinei-Bissau (VI 1961) i Mozambiku (IX 1964) Dekolonizacja Gwinei-Bissau, Mozambiku i Wysp Zielonego Przylądka Sierpień 1974 rząd portugalski w porozumieniu algierskim uznaje proklamowaną przez rząd Gwinei-Bissau we wrześniu 1973 niepodległość. Wrzesień 1974 - przerwanie wojny w Mozambiku i czerwiec 1975 proklamowanie Ludowej Republiki Mozambiku Lipiec 1975 proklamowanie Republiki Wysp Zielonego Przylądka 8
Problem Angoli W czasach imperium portugalskiego Angola była centrum eksportowym niewolników do Ameryki Łacińskiej Dopiero początek XX wieku od czasów Republiki (1910) rozwój rolnictwa (bawełna, kawa, cukier) Po II wojnie światowej odkrycie złóż ropy naftowej i rud żelaza rozwój przemysłu Lata 40 i 50 XX w. intensywna emigracja z Portugalii, wspierana przez rząd osadnictwo głównie w Angoli (rozwój plantacji bawełny i trzciny cukrowej) blisko 100 tys. osób 9
1954 powstaje UPA, późniejsze (Frente Nacional de Libertação de Angola - FNLA), walczące o niepodległość w północnej i pn-zach. części kraju, wspierane przez DR Kongo (Przywódca Holdern Roberto) 1956 powstaje MPLA (Movimento Popular de Libertação de Angola) partia komunistyczna, wspierana przez ZSRR i walcząca o niepodległość Angoli (Przywódca - Agostino Neto) 1966 powstaje UNITA (União Nacional para a Independência Total de Angola), również ugrupowanie niepodległościowe reprezentujące Owimbundu, żyjących w środkowo-zachodniej części kraju (Przywódca Jonas Savimbi) Te 3 partie narodowowyzwoleńcze de facto nigdy nie zjednoczyły się (nawet walcząc z Portugalczykami krótkotrwała ograniczona współpraca w ramach Rady Najwyższej Wyzwolenia Angoli CSLA od XII 1972 do VII 1975), a po 1974 roku rozpoczęły wojnę domową. Przewagę uzyska MPLA nie tylko ze względu na wsparcie ZSRR i Kuby, ale również dlatego, że jako jedyna partia nie odwoływała się do konkretnej grupy etnicznej i miała potencjał jednoczący. 10
4 luty 1961 oddziały MPLA atakują więzienie w Luandzie początek wojny partyzanckiej 15 marca 1961 oddziały UPA atakują plantacje bawełny na północy kraju (blisko granicy z DR Kongo) ginie 7 tys. osób, zarówno Europejczyków jak i tubylców 1961 Salazar wysyła wojska portugalskie do Angoli W połowie lat 1960 tych sytuacja wydaje się stabilna Portugalczycy kontrolują miasta, jedynie na terenach wiejskich działa partyzantka MPLA i FNLA 11
1966 UNITA rozpoczyna rebelię na południu kraju. Pomocy Portugalii udziela RPA, zaangażowana w konflikt w Namibii Dzięki wsparciu RPA, a także rywalizacji między ugrupowaniami niepodległościowymi Portugalczycy w od końcówki lat 60tych ustabilizowali sytuację w Angoli 1968 rozpoczyna się rozwój przemysłu naftowego w prowincji Cabinda 1973 30% eksportu Angoli stanowi ropa naftowa Mimo wojny, w latach 1960-1973 PNB Angoli rósł średnio 7% rocznie 12
-Kabinda - region oddzielony od Angoli terytorium DR Konga. - Bogaty jest w surowce naturalne, szczególnie w ropę naftową. - francuskojęzyczna - Od 1975 - działania ruch wyzwoleńczego - Front Wyzwolenia Enklawy Kabindy (FLEC) 1968 - António de Oliveira Salazar z powodu stanu zdrowia usunięty ze stanowiska. Premierem zostaje Marcello Caetano. Reżim Estado Novo w fazie schyłkowej 25 kwietnia 1974 grupa oficerów będących w opozycji do dyktatury organizuje zamach stanu tzw. Rewolucja goździków. Rozpoczyna się proces demokratyzacji Portugalii. 13
Jednym z głównych postulatów opozycji w czasach dyktatury było zakończenie wojny kolonialnej Obowiązkowa służba wojskowa trwała 3 lata, najczęściej wiązała się z co najmniej rocznym pobycie w koloniach Mimo sukcesów wojskowych, dalsze militarne zaangażowanie w Angoli czy Mozambiku przekraczało możliwości Portugalii ze względu na opór społeczeństwa Nowy (jeszcze rewolucyjny) rząd rozpoczyna rokowania z MPLA, FNLA i UNITA w sprawie niepodległości Angoli Porozumienie z Alvor styczeń 1975, ustalało podział władzy między MPLA, FNLA i UNITA. W listopadzie przedstawiciele administracji portugalskiej i wojsko mieli opuścić kolonię 14
Ponad milion Portugalczyków opuszcza dawne kolonie i emigruje do Europy 11 listopada 1975 premier Agostinho Neto (MPLA) ogłasza niepodległość Angoli. Rozpoczyna się wojna domowa MPLA (rząd w Luandzie) wspierany przez ZSRR i Kubę, która wysyła kontyngent wojskowy USA, Zair i Chiny wspierają FNLA RPA wspiera UNITA Później koalicja FNLA-UNITA (antykomunistyczna) przeciwko komunistycznemu rządowi MPLA Wojna trwa (z przerwami) de facto do 2002 roku, gdy 22 lutego Jonas Savimbi (szef UNITA) ginie w walce z armią Angoli (FAA) 15