NAUCZANIE OSÓB SŁABOWIDZĄCYCH I NIEWIDOMYCH UPRAWIANIA ŻEGLARSTWA I KAJAKARSTWA

NAUCZANIE OSÓB SŁABOWIDZĄCYCH I NIEWIDOMYCH UPRAWIANIA ŻEGLARSTWA I KAJAKARSTWA

Praca z osobami z dysfunkcją wzroku jest wyzwaniem a zarazem wspaniałym doświadczeniem dla każdego instruktora sportów wodnych. Sporty wodne wymagają sprawnego analizatora wzroku do oceny zmieniającego się otoczenia. Przy odpowiedniej modyfikacji i dostosowaniu środowiska (łodzi żaglowej, kajaku), przestrzegania pewnych zasad oraz zachowań mogą zapewnić dużą dozę samodzielności i w przyszłości mogą być źródłem zainteresowania, pasji wśród osób z dysfunkcją wzroku a nawet korzyści ekonomicznych w postaci stworzenia nowych miejsc pracy. Instruktor sportów wodnych rozpoczynający swoją pracę z osobami z dysfunkcją wzroku powinien być świadomy ograniczeń wynikających z niepełnosprawności układu wzroku. Do najważniejszych czynników utrudniających nauczanie żeglarstwa i kajakarstwa jest brak możliwości oceny otoczenia. W żeglarstwie ten problem będzie szczególnie istotny w ocenie panującego ruchu na wodzie, ustawienia żagli, zmieniającej się locji na zbiornikach wodnych, warunków pogodowych i nagłych zdarzeń. W kajakarstwie indywidualnym problemy dotyczą głownie orientacji przestrzennej. Zarówno w żeglarstwie jak i kajakarstwie pomoc osoby widzącej jest wskazana, jednak powinna ograniczać się do niezbędnego minimum zapewniającego możliwie największą samodzielność działania osobie z dysfunkcją wzroku. Broszura podzielona jest na dwa główne działy żeglarstwo i kajakarstwo, oraz poprzedzające je wstęp. Żeglarstwo ze względu na techniczne aspekty zostało bardziej szczegółowo rozpisane. Wspomniano o żaglach oraz linach, a także zamieszczono krótki słownik z opisem dostosowanym do osób niewidomych. Jeśli chodzi zaś o kajakarstwo, to znajdziesz tutaj podstawowe informacje dotyczące potrzebnego sprzętu, rozpisane etapy nauki pływania, jak również kilka praktycznych ćwiczeń. Rozpoczynając swoją przygodę zarówno z żeglarstwem jak i kajakarstwem, zaczynamy od przypomnienia kilku podstawowych kwestii dla naszego bezpieczeństwa: na jachcie żaglowym obowiązuje podział: jedna ręka dla jachtu, druga ręka do pracy, jeśli coś jest niezrozumiałe to należy to zakomunikować skipperowi jak najszyb- ciej, nikt nie wykonuje żadnej czynności bez komendy skippera, 2 3

Zanim wejdziesz z uczestnikami na jacht czy do kajaku sprawdź ubiór załogantów. Odzież powinna zapewnić komfort cieplny, powinna być nieprzemakalna. Ubranie powinno być luźne, wygodne i dostosowane do pogody. Drugim ważnym elementem są buty najlepiej żeby były wiązane, kryte, z gumową podeszwą, która pozwoli bezpiecznie poruszać się po łódce czy kajaku. Żadne klapki czy buty na obcasie nie wchodzą w grę. Warto mieć również coś do jedzenia i do picia. Osoby, które utraciły wzrok w późniejszym czasie zazwyczaj pamiętają jeszcze kształty, kolory oraz mają wyobrażenie przestrzenne. Im dużo łatwiej wyobrazić sobie np. łódkę z masztem. Osoby niewidome od urodzenia mogą mieć większy problem z wyobraźnią i z tego powodu będą potrzebowały więcej czasu na naukę. Możesz ułatwić ten proces jeśli wykorzystasz do tego mniejszy model jachtu żaglowego, który Twój uczeń będzie mógł swobodnie poznać. Pamiętajcie, że osoby niewidome chcą być traktowane na równi z osobami pełnosprawnymi. Dlatego też nie można wyręczać ich w czynnościach, a należy ich wspierać i umożliwiać wykonanie zadania. Pierwszą podstawową zasadą jest obrazowe i zwięzłe przedstawienie działania danego przedmiotu. Unikaj słowotoku. Krok po kroku należy wytłumaczyć daną czynność. Współpracując z osobami z dysfunkcją wzroku musisz zapomnieć o używaniu nazw kolorów, a także słów tu, tam, ej ty, uważaj tam masz gałąź, weź linę w czarne kropki, żółty kajak jest twój. Osoby niewidome w niektórych sytuacjach potrzebują trochę więcej czasu. Ty, jako nauczyciel musisz o tym pamiętać i wziąć to pod uwagę. W nocy natomiast robią wszystko znacznie szybciej niż osoby widzące. Drugą podstawową zasadą jest sprawdzenie samodzielności uczestników. Możesz spotkać się z sytuacją, że jeden z Twoich kursantów będzie potrzebował znacznie więcej uwagi od drugiego. Nie jest to nic złego. Każdy z nich chce pokazać się od najlepszej strony. Dlatego też przed wejściem na jacht czy kajak zrób krótkie spotkanie, podczas którego opowiesz, co będziecie robić. Zadaj również kilka podstawowych pytań dotyczących np. zasad bezpieczeństwa, dzięki czemu zorientujesz się, czy ktoś jest chętny do wypowiedzi. Na samym początku określ zasady działania i współpracy. Zaczynamy od wizyty na pomoście. Musisz wytłumaczyć osobom uczestniczącym w rejsie, co to jest pomost i do czego służy. Przykładowo: Pomost, czyli keja, jest zwykle zbudowany z desek, a jego powierzchnia może być śliska. Zwróć uwagę, że niektóre pomosty mogą być bardziej chybotliwe i można odczuwać delikatne bujanie, kiedy ktoś będzie energicznie szedł. 4 5

1. ŻEGLARSTWO Keja służy głównie do cumowania jachtów. Blisko krawędzi zamocowane mogą być polery lub inne elementy służące ułatwieniu cumowania. Zazwyczaj umieszczone są bardzo blisko krawędzi. Na pomoście mogą się również znajdować elementy infrastruktury mające za zadania dostarczenie mediów a także liny, przewody elektrycznej i inne przedmioty. Główną zaletą pomostów jest to, że ułatwiają wejście na jacht suchą stopą. Wadą, że nie mają szczególnych zabezpieczeń na końcu, co może przy odrobinie nieuwagi skończyć się kąpielą. Pamiętajcie, że nie każdy pomost jest taki sam, zawsze warto dopytać o szczegóły, zwracając szczególną uwagę ja miejsce jego zakończenia. P o d s t a w o w ą zasadą jest odpowiednia komunikacja pomiędzy członkami załogi, niezależnie czy jest się osobą widzącą, czy osobą z dysfunkcją wzroku, a kapitanem/skipperem. Przede wszystkim pamiętaj, że musisz wyczulić osoby niewidome, że każdy uczestnik jest częścią załogi i to również od niego zależy prawidłowe funkcjonowanie jachtu. Jeśli ktoś nie rozumie polecenia, lub też nie bardzo wie, co ma zrobić musi to jasno i wyraźnie zakomunikować. Komunikacja, powinna być ujednolicona, krótka, wyraźna i należy używać opisu położenia czy lokalizacji danego przedmiotu umieszczając go w stosunku do jachtu lub osoby przy użyciu zasady ZEGARA. Przez analogię oznacza to, że dziób jachtu wyznacza godzinę dwunastą, natomiast rufa jest na godzinie szóstej, wszelkie pozostałe elementy jachtu (wanty, kabestan, maszt, szot itd.) i otoczenia(boja, jacht żaglowy, port) lokalizuje się zgodnie z tą zasadą. Przykłady: Wiatr wieje z godziny 9. Oznacza, że płyniemy półwia- trem lewego halsu. Na godzinie 9 znajduje się jacht i ma prawy hals, jest na kursie kolizyjnym. 6 7

Jeśli chodzi o położenie przedmiotów na łódce, w dalszym ciągu stosuje się odniesienie do zegara, ale w stosunku do danej osoby, do której kapitan/skipper się zwraca, np. szot foka jest na godzinie 9. Aby każdy z uczestników rozumiał żeglarską nomenklaturę, poniżej znajdziesz opis podstawowych elementów jachtu. W przypadku nauczania osób niewidzących pomocne jest wykorzystanie modeli o mniejszej skali lub fotografik, które ułatwią stworzenie odpowiedniego wyobrażenia wzrokowego. W przypadku nauczanie osób z niedowidzeniem warto zadbać o kontrastujące ze sobą kolory. Dziób przednia część kadłuba jednostki, najczęściej w kształcie trójkąta ostrokątnego skierowanego wierzchołkiem w przód Rufa tylna część jednostki pływającej, zarówno w jej części nawodnej, jak i podwodnej; Śródokręcie część kadłuba łącząca dziób i rufę Burty boczne części śródokręcia występują po prawej i lewej stronie, ich nazewnictwo jest zgodne ze stroną; burta prawa i lewa. Wszystkie komendy dotyczące jachtu, które będą zawierały określenie godzin od 12 do 6 będą dotyczyły prawej burty, a od 6 do 12 lewej; Maszt pionowe stałe drzewce, zazwyczaj w osi jachtu, którego głównym zadaniem jest utrzymanie żagla. W zależności od rodzaju jednostki, można napotkać jachty jedno-, dwu- lub trzymasztowe; Bom drzewiec ruchomy, zamontowany przy pomocy przegubu, prostopadle do masztu, jest do niego przytwierdzony lik dolny żagla Ryc. 1. Budowa Jachtu Kokpit miejsce odkryte w centralnej części jachtu. Na większych jednostkach w kokpicie mogą znajdować się siedzenia i ławki, wejście do pomieszczeń pod pokładem 8 9

(zejściówki), a nawet odpowiednio wyposażone stanowiska dla sternika m.in. z kołem sterowym. Olinowanie stałe składają się na nie sztagi; sztag i achtersztag łączące masz z dziobem (sztag) i rufą (achtersztag), ich zadaniem jest stabilizowanie masztu w osi wzdłużnej jachtu oraz wanty łączące maszt z burtami, ich zadaniem jest stabilizowanie masztu w płaszczyźnie poprzecznej jachtu Olinowanie ruchome liny, najczęściej syntetyczne, rzadziej z włókien naturalnych, ich zadaniem jest umożliwienie manewrowania ruchomymi częściami osprzętu; fały i kontrafały służą do podnoszenia i opuszczenia elementów (żagli, miecza, płetwy sterowej itp.) szoty i kontraszoty służą do manewrowania żaglami, topenanta służy do podtrzymania bomu i poprawienia trymu żagla. Szot poprowadzony przez zblocze mające za zadanie zmniejszenie siły niezbędnej do pracy żaglem, nazywamy talią. Cumy są to liny służące do unieruchomienia jachtu poprzez przymocowanie go do stałych elementów na lądzie Knaga okucie występujące powszechnie na pokładach jednostek pływających służące do tymczasowego unieruchamiania różnych lin: cum, szotów, fałów itp. Kotwica przyrząd służący do unieruchomienia jachty, w zależności od wielkości jednostki i konkretnego typu kotwicy występuje w różnych rozmiarach i kształtach. Fok podstawowy żagiel przedni noszony na jachtach jednomasztowych. Grot największy żagiel na jachtach o ożaglowaniu trójkątnym. Bezan nazwa tylnego żagla, na co najmniej dwumasztowej jednostce. Odbijacze odbijacze mają różne kształty mogą być w kształcie kuli lub też walca. Służą głównie zabezpieczeniu jednostki w czasie manewrów, lub w czasie postojów przed uszkodzeniami na skutek tarcia przedmiotu w przedmiot pochłaniają energię uderzenia jednostki pływającej o nabrzeże lub inną jednostkę. Odbijacze mogą być zamocowane na stałe na nabrzeżu lub powieszone na burcie statku na czas postoju czy manewru. Rumpel to drewniany lub metalowy wyprofilowany drążek, który z jednej strony zamocowany jest to płetwy sterowej, która znajduje się w pionowej pozycji w stosunku do jachtu i wchodzi do wody. Rumpel stanowi jej ramię, którym już bezpośrednio operuje sternik. Pamiętaj, że rumpel działa odwrotnie niż kierownica, jeżeli chcesz skręcić w lewo musisz przesunąć rumpel w prawo, wariantem rumpla jest też rogatnica. Koło sterowe zwyczajowo spotyka się na jednostkach pływających po morzu lub większych jachtach śródlądowych. Kształtem przypomina dużą obręcz, za pomocą, której, poprzez układ linek i bloczków sternik kontroluje ustawienie płetwy sterowej. 10 11

Kierunki wiatru względem jachtu Kierunek wiatru względem linii łączącej dziob z rufą jachtu dzielimy na dwie strony; prawy i lewy hals. Do określenia kierunku wiatru względem jachtu służą specjalne aparaty lub często spotykana na mniejszych jednostkach icki przymocowane do olinowania stałego kawałki taśmy wyznaczające Ryc. 2. Kierunki wiatru względem jachtu kierunek wiatru. Z przyczyn oczywistych osoby z dysfunkcją wzroku muszą nauczyć się wyznaczania kierunku wiatru w inny sposób tj. poprzez czucie skory na uszach czy twarzy. Kierunki wiatru uzależnione są od kąta, pod jakim wieje wiatr: Fordewind do wiatr wiejący prosto w rufę, wg. zasady zegara = godzina 6 Baksztag to wiatr wiejący pod kątem w rufę, wg. zasady zegara = od godziny 3 do 9 bez godziny 6 Półwiatr to wiatr wiejący prostopadle do diametralnej jachtu, wg. zasady zegara = godzina 3 lub 9 Bajdewind to wiatr wiejący pod kątem w dziób, wg. zasada zegara = od godziny 9 do 3 bez godziny 12 Do sprawnej komunikacji przy podawaniu kąta wiatru, należy go uzupełnić o hals np. bajdewind lewego halsu baksztag prawego halsu. Manewry względem wiatru rozróżnia się 2 podstawowe manewry jachtu względem wiatru: Ostrzenie polegające na zmniejszeniu kąta (zbliżanie się do linii wiatru) jachtu względem wiatru Odpadanie czyli zwiększenie tegoż kąta (oddalanie się od linii wiatru) Ryc. 3. Manewry ostrzenia i odpadania Zwroty w momencie, kiedy jacht odpadając lub ostrząc przetnie linię wiatru mówimy o zwrocie, od bajdewindu jednego halsu do bajdewindu drugie halsu zwrot przez sztag, od baksztagu jednego halsu do baksztagu drugiego halsu zwrot przez rufę. Ryc. 4. Schemat zwrotu w żeglarstwie 12 13

Oznakowanie szlaku żeglugowego, niestety szlaki żeglugowe są oznaczone przy pomocy kolorów i figur np. pława czerwona w kształcie walca, tyka z walcem na szczycie ze światłem czerwonym oznaczają prawą stronę szlaku. Oznakowanie szlaków żeglugowych jest całkowicie niedostosowane do turystyki osób z dysfunkcją wzroku. Lewa strona szlaku jest oznaczona pławą zakończoną stożkiem lub tyka oznaczona stożkiem w kolorze zielonym oznacza lewą stronę szlaku. Rozwidlenie szlaku żeglownego oznaczone jest pławą zakończoną kulą oznaczoną przez naprzemienne pasy w kolorze czerwonym i zielonym. Znaki kardynalne są to znaki informujące o niebezpieczeństwie na wodzie: Znak północny pława w kształcie kolumienki lub tyki czarna u góry i żółta na dole zakończona dwoma stożkami w kolorze czarnym skierowanymi wierzchołkami w górę Znak południowy pława w kształcie kolumienki lub tyki żółta u góry i czarna na dole zakończona dwoma stożkami skierowanymi wierzchołkami w dół. Znak wschodni pława w kształcie kolumienki lub tyki w kolorze czarnym z pojedynczym żółtym pasem zakończona dwoma stożkami skierowanymi podstawami do siebie Znak zachodni pława w kształcie kolumienki lub tyki w kolorze żółtym z pojedynczym czarnym pasem zakończona dwoma stożkami skierowanymi wierzchołkami do siebie Prawo drogi na wodzie w związku z coraz większym ruchem na akwenach oraz prewencji wypadkowej ustalono szereg zasad, którymi kierują się żeglarze na kursach kolizyjnych: Statek płynący lewym halsem powinien ustąpić drogi statkowi płynącemu prawym halsem. Statek znajdujący się po nawietrznej powinien ustąpić statkowi znajdującemu się po zawietrznej. Statek wyprzedzany ma pierwszeństwo przed wyprzedzającym. Statek o napędzie mechanicznym ustępuje żaglowemu. Ryc. 5. Oznakowanie kardynalne Na kursach przecinających się oba statki mechaniczne mają obowiązek skręcić w prawo. 14 15

Rys. 1 Statek idący wzdłuż prawego brzegu powinien zachować kurs i prędkość Rys. 2 Musimy ustąpić, drugi jacht znajduje się z naszej prawej burty Rys. 3. Mamy pierwszeństwo, drugi jacht znajduje się z naszej lewej burty Rys. 4. Idziemy wprost na siebie, obaj musimy zmienić kurs na prawo Rys. 6. Idziemy prawym halsem mamy pierwszeństwo Rys. 7. Obaj idziemy lewym halsem, drugi jacht jest od strony zawietrznej musimy ustąpić Rys. 8. Trudo rozpoznać, którym halsem żegluje drugi jacht, zakładamy, że płynie prawym halsem musimy ustąpić Rys. 8. Manewr unikania kolizji w przypadku, kiedy mamy pierwszeństwo. Na przykładzie jachtów o napędzie motorowym 2. KAJAKARSTWO Akweny służą nie tylko żeglarstwu, ale także umożliwiają uprawianie innych sportów wodnych dostosowanych do indywidualnych potrzeb miłośników aktywności fizycznej na wodzie. Kajak turystyczny jest to niewielka łódź napędzana wiosłem o dwóch piórach, nieopartym na żadnych urządzeniach przymocowanych do pokładu (w odróżnieniu od łodzi wiosłowej). Załoga siedzi w nim twarzą do kierunku płynięcia. Obecnie spotykana jest ogromna liczba kajaków o różnych kształtach kadłuba i technologii wykonania. Niezbędnym wyposażeniem do uprawiania kajakarstwa jest wiosło, kamizelka asekuracyjna i odpowiednie ubranie. Najbardziej popularne w Polsce są składane wiosła do kajaków dwuosobowych, wykonane z polietylenu i aluminium. Pióra są stosunkowo miękkie i wykonane z plastiku. Indywidualnym środkiem bezpieczeństwa są kamizelki asekuracyjne. Według przepisów są niezbędnym wyposażeniem każdego kajakarza. Atestowane kamizelki dokładnie określają wyporność i limity wagowe. Dobierając 16 17

sprzęt asekuracyjny należy wziąć pod uwagę masę ciała. Kamizelka powinna przylegać do ciała w taki sposób, aby nie krępowała ruchów, a jednocześnie nie dało się jej zdjąć przez głowę bez rozpinania klamer zabezpieczających. Najważniejszym elementem przy dostosowywaniu sprzętu jest zorientowanie pozycji wiosła. Podczas wiosłowania i wykonywania manewrów na wodzie pozycja wiosła często się zmienia. Zmieniać się może również ułożenie rąk w szczególności przedramion. Drążek owalny pozwala na dobre pozycjonowanie i właściwe ustawienie piór. Odblaskowe lub kontrastowe wzory na wklęsłej stronie pióra pozwalają osobom słabowidzącym na właściwe jego ustawienie podczas wiosłowania. Wiosła tworzone w nowoczesnej technologii przeważnie są wykonywane tak, aby drążek przynajmniej pod jedną ręką był owalny. Jest to duże ułatwienie dla osób niewidomych. W przypadku powszechnie występujących wioseł o drążku okrągłym można przymocować kawałek materiału o wyraźnej fakturze(np. taśma) w celu oznaczenia kierunku ustawienia piór wioseł. Etapy nauki pływania kajakiem osób niewidomych i niedowidzących Na brzegu instruktor musi omówić wygląd kajaka oraz akcesoria z nim związane, a także zejście do wody. Dobrze, aby przed wejściem do kajaka wykonać kilka podstawowych ćwiczeń, które ułatwią dalszą pracę. Przećwicz z każdym z osobna poszczególne ćwiczenia. Dzięki temu uczestnik będzie również dowartościowany, że tylko jemu poświęciłeś te kilka chwil. Zalecamy by w pierwszych próbach pływania w kajaku osoba z dysfunkcją wzroku zajęła pierwsze miejsce (z przodu kajaka), na drugim miejscu (za plecami) powinien siedzieć doświadczony kajakarz, który przejmie funkcję osoby sterującej kajakiem i będzie w stanie dostosować się do rytmu pierwszego. Takie ustawienie podczas pierwszych prób ma na celu ułatwienie nauki wiosłowania, sterowania i zachowania się na kajaku. Zamiana miejsc powinna nastąpić jedynie w sytuacji, gdy osoba z dysfunkcją wzroku będzie potrafiła manewrować kajakiem na słucha, a osoba siedząca na pierwszym miejscu w razie potrzeby umiałaby uchronić kajak przed wypadkiem (zderzenie, wpłynięcie w przeszkodę). Przykładowe ćwiczenie 1. Korzystania z wioseł do kajaka ćwiczenie z instruktorem stojącym za ćwiczącym lub przed nim. Trzyma on wiosło i prowadzi je razem z niewidomym. Źródło:: Katarzyna Adamek Adaptacja kajakarstwa dla potrzeb osób z dysfunkcjami ruchowymi 2. Nauka balansu wsiadanie do kajaka może odbywać się kiedy kajak jest na wodzie. Osoba niewidoma powinna dokładnie zbadać jego ułożenie. Instruktor asekuruje i ewentualnie może pomóc, ale tylko wtedy, kiedy jest to konieczne. 3. Nauka manewrowania kajakiem osoba niewidoma powinna zacząć ćwiczenie wiosłowania na wodzie od wyczucia wiosła i kajaka, niekoniecznie skupiając się na płynięciu w określonym kierunku. Dopiero, gdy to zostanie opanowane, zaczyna ćwiczenia manewrowania kajakiem. W tym przypadku instruktor słownie może korygować błędy, na przykład mówiąc, którą ręką pociągnąć mocniej, w jakim rytmie wiosłować. 18 19

Projekt Młodzieżowy animator sportu i rekreacji osób niewidomych 2014-2-PL01-KA205-013229 Partnerzy projektu: 1. Polski Związek Niewidomych, Okręg Opolski, ul. Kościuszki 25/1 / Opole / Polska 2. Federazione Nazionale Associazione Scuole di Danza Ravenna / Włochy / www.fnasd.it 3. ENGELSIZ TOPLUM OLUSTURMA DERNEGI The foundation of barrier free society Ankara / Turcja / www.etod.org.tr Czas trwania projektu: 01.02.2015-01.06.2016. Celem projektu było przygotowanie grupy młodzieży - społecznych animatorów sportu, którzy będą posiadali kwalifikacje w zakresie organizacji zajęć sportowych, ruchowych i rekreacyjnych dla osób niewidomych. Dzięki udziałowi w projekcie 24 osoby zapoznały się ze specyfiką pracy z osobami niewidomymi i będą mogły wspierać organizacje działające na rzecz osób niewidomych w ich pracy. Udział w projekcie wzięła 24 osobowa grupa młodzieży z Polski, Turcji i Włoch, były to zarówno osoby niewidome, słabowidzące jak i widzące. Uczestnicy nauczyli się bezpiecznej organizacji spływów kajakowych, podstaw żeglowania, tańca i rekreacji ruchowej oraz sportów halowych dla osób niewidomych. Publikacja powstała w wyniku projektu realizowanego przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu Erasmus+. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko autora. Komisja Europejska ani Narodowa Agencja nie ponoszą odpowiedzialności za umieszczoną w niej zawartość merytoryczną ani za sposób wykorzystania zawartych w niej informacji