Cukrzyca groźna choroba naszej cywilizacji Cukrzyca jest przewlekłą chorobą, spowodowaną nieprawidłową produkcją insuliny w komórkach trzustki lub nieprawidłowym działaniem insuliny. Insulina to hormon obniżający poziom cukru we krwi. Objawem tych nieprawidłowości jest podwyższony poziom cukru (glukozy) we krwi. Nadmiar cukru (glukozy) gromadzi się we krwi i jest niekorzystny dla organizmu. Powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych oraz nerwów, co z kolei przyczynia się do rozwoju powikłań cukrzycy i wystąpienia problemów ze zdrowiem. W ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrost zachorowań na cukrzycę, który spowodowany jest prowadzeniem niezdrowego trybu życia. Szczególnym problemem stało się nieodpowiednie odżywianie powodujące nadwagę i otyłość oraz sprzyjająca im mała aktywność fizyczna. Również wydłużenie czasu życia człowieka i spowodowane tym naturalne starzenie się organizmu sprzyja rozwojowi cukrzycy. Według światowych statystyk cukrzyca jest chorobą bardzo rozpowszechnioną i dotyczy osób w każdym wieku: dzieci, młodzieży, dorosłych oraz w podeszłym wieku. Na świecie współcześnie żyje około 240 mln chorych na cukrzycę. Fakt, że w roku 1995 na cukrzycę chorowało na świecie około 125 mln osób, a w roku 2025 liczba ta może przekroczyć 380 mln - świadczy o zastraszającym tempie rozwijania się tej cywilizacyjnej choroby. Według prognoz każdego roku ok. 7 mln osób zachorowuje na cukrzycę. Każdego roku ponad 3,8 mln osób umiera z powodu cukrzycy i jej powikłań. 1 Na cukrzycę choruje obecnie 1,3 mln Polaków (chorobowość według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2004 wynosiła 1 296 000 dla typu 1 i typu 2 cukrzycy łącznie), 87% (1,1 mln) stanowią osoby z cukrzycą typu 2, a ok. 10 % (150 tys.) - typu 1. 2 Populacja chorych na cukrzycę typu 1 i 2 leczonych Intensywną Insulinoterapią IIT w Polsce Chorobowość [mln] 1,3 Populacja chorych na cukrzycę typu 1 i 2 leczonych insuliną 470 000 Populacja chorych na cukrzycę typu 1 i 2 leczonych IIT 65 800 1 Źródło www.unitefordiabetes.org IDF 2 J.Sieradzki Cukrzyca. Wyd. Via Medica Gdańsk 2006;str 151 Dane IMS, potwierdzone w badaniu rynkowym wykonanym przez firmę GFK, 2007 Badanie rynkowe, firma GFK,2007 na zlecenie Novo Nordisk
Cukrzyca jest rozpoznawana, jak i leczona u około 60-70% wszystkich chorych, natomiast nieznana (utajona) i nieleczona pozostaje u pozostałych 30-40% chorych. Według prognozy WHO liczba chorych na cukrzycę w ciągu najbliższych 25 lat może wzrosnąć do ok.10% światowej populacji. W naszym kraju będzie to stanowić ok. 4 mln. chorych. 3 Dane te są przerażające, ale właściwa profilaktyka, edukacja zdrowotna oraz wczesne leczenie, mogą doprowadzić do zahamowania fali nowych zachorowań oraz występowania późnych powikłań cukrzycy. Podział cukrzycy Współcześnie zaburzenia gospodarki węglowodanowej (gospodarki cukrami) dzielimy na kilka typów: typ 1, typ 2, cukrzycę ciężarnych oraz cukrzycę wtórną, nieprawidłową tolerancję glukozy i nieprawidłową glikemię na czczo. Klasyfikacja oparta jest na przyczynach rozwoju choroby oraz obrazie klinicznym cukrzycy. Tak więc cukrzycę dzielimy na: Cukrzycę typu 1 (zwana kiedyś cukrzycą młodzieńczą, bądź insulinozależną) - wywołana jest zniszczeniem komórek beta trzustki, odpowiedzialnych za produkcję i wydzielanie insuliny. Ten rodzaj cukrzycy występuje częściej u ludzi młodych oraz u dzieci (ale może się pojawić w każdym wieku). Jedynym możliwym sposobem leczenia tej choroby jest codzienne podawanie insuliny oraz właściwe odżywianie i wysiłek fizyczny. Wskazane jest, żeby insulina podawana pacjentowi naśladowała fizjologiczny (prawidłowy) sposób wydzielania insuliny. Cukrzycę typu 2 (cukrzyca dorosłych, zwana dawniej insulinoniezależną) - w tym rodzaju cukrzycy przyczyną podwyższonego poziomu cukru jest zarówno nieprawidłowe działanie insuliny w organizmie (oporność na działanie insuliny), jak i nieprawidłowe jej wydzielanie. Najczęściej cukrzycy typu 2 towarzyszy otyłość (80% przypadków) oraz bardzo często nadciśnienie tętnicze. Ten rodzaj cukrzycy występuje najczęściej u osób w starszym wieku. Niestety w ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się wzrost zachorowań na cukrzycę typu 2 w młodych grupach wiekowych od 12 do 16 lat. Jest to związane z mniejszą aktywnością ruchową dzieci, spożywaniem licznych przekąsek bogatych w tłuszcze i węglowodany oraz coraz częstszym występowaniem nadwagi i otyłości w tych grupach wiekowych. Cukrzyca typu 2 ma charakter progresywny tzn. z upływem czasu choroba postępuje i wymaga 3 Źródło www.bip.mz.gov.pl
zastosowania odpowiedniego leczenia. Początkowo leczenie tej choroby opiera się na stosowaniu odpowiedniej diety, oraz dostosowanego do możliwości chorego wysiłku fizycznego. Jeśli to postępowanie jest nieskuteczne dołącza się do niego leczenie doustnymi lekami hipoglikemizującymi (przeciwcukrzycowymi). Po pewnym czasie leczenia i trwania choroby większość chorych na cukrzycę typu 2 wymaga leczenia insuliną. Intensyfikacja leczenia powinna następować w miarę obserwacji wzrostu poziomu cukru we krwi. Najważniejszym celem leczenia cukrzycy jest umożliwienie pacjentowi trybu życia zdrowego człowieka oraz nie dopuszczenie do rozwoju powikłań cukrzycy. Cukrzycę ciężarnych jest to każdy rodzaj cukrzycy, który po raz pierwszy zostaje rozpoznany w okresie ciąży. W większości przypadków cukrzyca ta ustępuje po porodzie. Tylko u niewielkiej części kobiet z cukrzycą ciężarnych wykrywa się cukrzycę typu 1 lub cukrzycę typu 2. Niemniej w grupie kobiet z cukrzycą ciężarnych istnieje wyższe ryzyko zachorowania w przyszłości na cukrzycę w porównaniu z kobietami, u których w okresie ciąży nie doszło do zaburzeń gospodarki węglowodanowej.. Leczenie tej postaci cukrzycy powinno być prowadzone tylko w wyspecjalizowanych ośrodkach ginekologicznodiabetologicznych. Grupy ryzyka Analizując występowanie cukrzycy w różnych grupach osób wyodrębniono grupy ludzi szczególnie podatnych na zachorowanie. Mówimy o nich, że są to grupy ryzyka rozwoju cukrzycy. Należą do nich: Osoby po 45 roku życia, Osoby, które są spokrewnione z osobą chorą na cukrzycę (chory jest członkiem rodziny np. rodzice, dziadkowie, rodzeństwo i pozostali krewni), Osoby z nadwagą i otyłością, Kobiety, które w czasie ciąży chorowały na cukrzycę ciężarnych, Kobiety, które urodziły dzieci o ciężarze powyżej 4 kg, Osoby, które w przeszłości notowały podwyższone poziomy cukru we krwi np. po posiłku, Osoby cierpiące na choroby układu krążenia takie jak: nadciśnienie tętnicze, miażdżyca,
Osoby, u których stwierdzono nieprawidłowy poziom cholesterolu i/lub triglicerydów. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego 2007 wszystkie powyższe osoby niezależnie od wieku powinny zwrócić szczególną uwagę na swoje zdrowie i kontrolować poziom cukru we krwi co roku. Ponadto każda osoba powyżej 45 r.ż. powinna co 3 lata przeprowadzić badanie poziomu cukru we krwi. Profilaktyka i zapobieganie cukrzycy Dotychczas nie znaleziono sposobu na zapobieganie cukrzycy typu 1. Stąd też nie ma możliwości prowadzenia działań profilaktycznych. U osób z cukrzycą typu 1 bardzo ważne jest prowadzenie profilaktyki wtórnej mającej na celu zapobieganie powikłaniom cukrzycy. Wskazane jest prowadzenie trybu życia zdrowego człowieka czyli odpowiednia dieta, aktywność fizyczna, a także wykonywanie regularnych pomiarów cukru we krwi i dostosowywanie dawek insuliny do aktualnych potrzeb organizmu. Należy również pamiętać o regularnych kontaktach zespołem leczącym, który pomaga w rozwiązywaniu codziennych problemów i zapobieganiu powikłaniom cukrzycy. Osoby, które znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 powinny dążyć do utrzymywania prawidłowej masy ciała i dbać o regularną aktywność fizyczną. Bardzo ważne jest również prawidłowe odżywianie nieprzekraczające zalecanych norm spożycia składników pokarmowych. Należy unikać spożywania cukrów prostych o wysokim indeksie glikemicznym oraz tłuszczów. Ponadto w tej grupie osób należy kontrolować poziom cukru we krwi na czczo i po posiłku lub wykonać specjalistyczne badanie tzw. doustny test tolerancji glukozy, który może posłużyć do wcześniejszego rozpoznania cukrzycy zanim wystąpią właściwe objawy. Niezwykle istotne w prewencji cukrzycy jest zaprzestanie palenia tytoniu, które jest czynnikiem ryzyka występowania chorób sercowo naczyniowych. Rozpoznawanie cukrzycy - niebezpieczne objawy Ważne jest, aby w odpowiednim momencie rozpoznać pierwsze objawy cukrzycy i rozpocząć właściwe leczenie. Pacjenci zanim usłyszą diagnozę cukrzyca - najczęściej odczuwają objawy, które mogą, ale nie muszą sugerować choroby. Jeśli zaobserwuje się poniższe objawy należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem, który je zweryfikuje i postawi właściwą diagnozę. Do objawów mogących wskazywać na istnienie cukrzycy należą: nawracające infekcje, ciągłe zmęczenie, osłabienie i senność. Mogą pojawiać się zaparcia, swędzenie
skóry czy jej suchość, pojawianie się zmian ropnych na skórze oraz zmiany zapalne narządów moczowo płciowych. Pacjenci skarżą się na wzmożone pragnienie, przy jednoczesnym częstym oddawaniu moczu, duży apetyt, utratę masy ciała i kłopoty z koncentracją. Objawy te zazwyczaj rozwijają się bardzo dynamicznie u chorych z cukrzycą typu 1, i bardzo powoli u osób z cukrzycą typu 2. Osoby chore na cukrzycę często bagatelizują powyższe objawy i np. zmęczenie tłumaczą przepracowaniem, dlatego tak ważna jest profilaktyka, obserwacja własnego organizmu oraz wizyty kontrolne u lekarza. Niestety wielu chorych z cukrzycą typu 2 dowiaduje się o swojej chorobie przez przypadek. U około 50% z nich w momencie rozpoznania stwierdza się powikłania cukrzycy. Dlatego tak ważne jest podejmowanie działań zapobiegających cukrzycy oraz informowanie o tym społeczeństwa. Leczenie cukrzycy W zależności od typu oraz stopnia zaawansowania cukrzycy stosuje się różne metody leczenia m.in. dietę, wysiłek fizyczny, doustne leki przeciwcukrzycowe oraz insulinę. Nowoczesne leczenie umożliwia pacjentom prowadzenie trybu życia zdrowego człowieka, pracę zawodową i codzienną aktywność. We współczesnej terapii dąży się do naśladowania fizjologicznego rytmu wydzielania insuliny. Celem leczenia jest przywrócenie (cukrzyca typu 2) lub odtworzenie (cukrzyca typu1) wydzielania insuliny. U osób z cukrzycą typu 2 osiąga się to początkowo podając doustne leki przeciwcukrzycowe. Chorzy z cukrzycą typu 1 od początku wymagają leczenia insuliną. U osób z cukrzycą po spożyciu posiłku dochodzi do gwałtownego wzrostu poziomu cukru we krwi. U człowieka zdrowego w odpowiedzi na wzrost poziomu cukru we krwi wydzielana jest dodatkowa porcja insuliny, mówimy, że jest to wydzielanie okołoposiłkowe. Pomiędzy posiłkami wydzielane są stale niewielkie ilości insuliny, mówimy, że jest to wydzielanie podstawowe. W leczeniu cukrzycy typu 1, aby odtworzyć okołoposiłkowe wydzielanie insuliny stosuje się szybko działający analog insuliny lub krótko działającą insulinę ludzką. Natomiast odtworzenie podstawowego wydzielania insuliny zapewnia długo działający analog insuliny lub insulina o pośrednim czasie działania. W leczeniu cukrzycy typu 2 opartym na insulinoterapii stosuje się również tzw. mieszanki insuliny charakteryzujące się dwufazowym działaniem: szybkim okołoposiłkowym oraz długim, pokrywającym podstawowe
wydzielanie insuliny. U osób z cukrzycą typu 2, wymagających leczenia insuliną i prowadzących aktywny tryb życia stosuje się taki sam model terapii insuliną, jak u chorych z cukrzycą typu 1. Pacjenci prowadzą systematyczną samokontrolę, czyli przede wszystkim regularnie oznaczają poziom cukru we krwi przed głównymi posiłkami, a także po posiłku. Ponadto planują posiłki wyliczając zawartość składników pokarmowych w posiłku a następnie podają odpowiednią dawkę insuliny. Pacjent wstrzykuje sobie insulinę przed jedzeniem, ale wcześniej musi obliczyć odpowiednią dawkę, która zależy od: Planowanej zawartości węglowodanów w posiłku, Poziomu cukru przed posiłkiem, Pory dnia, Planowanego wysiłku i aktywności fizycznej. Aby to było możliwe osoba z cukrzycą musi nauczyć się swojej choroby, wiedzieć jak interpretować wyniki pomiarów cukru oraz umieć dostosować dawki insuliny do aktualnych potrzeb organizmu. Tylko to pozwala uchronić chorego przed powikłaniami cukrzycy. Ważna jest, więc edukacja oraz współpraca między pacjentem a zespołem leczącym. Samokontrola - kontrola cukrzycy Chorzy na cukrzycę codziennie kontrolują poziom cukru we krwi wykorzystując specjalne urządzenia zwane glukometrami. Powinni oni kontrolować poziom cukru na czczo lub przed posiłkiem, oraz poziom cukru we krwi po spożytym posiłku tzw. glikemia poposiłkowa. Ten parametr jest bardzo ważny, ponieważ pacjenci, którzy osiągają wysokie wartości glikemii poposiłkowej są bardziej narażeni na choroby związane z układem krążenia od tych pacjentów, u których stwierdzono podwyższony poziom glukozy przed posiłkiem lub na czczo. Ci ostatni mają z kolei wyższe ryzyko powikłań ze strony nerek oraz narządu wzroku. Kolejnym składnikiem samokontroli jest systematyczny pomiar ciśnienia tętniczego krwi. W codziennej samokontroli pacjenta nie powinno zabraknąć również odpowiedniej diety, która jest jednym z najważniejszych elementów leczenia cukrzycy. Dieta cukrzycowa powinna być urozmaicona i zawierać wszystkie niezbędne składniki pokarmowe, będące elementami zdrowego odżywiania, które polega na dostarczaniu organizmowi niezbędnych składników pokarmowych we właściwych proporcjach i o odpowiedniej wartości kalorycznej. Do tych składników zaliczmy: węglowodany, białko, tłuszcze oraz witaminy i sole mineralne.
Osoby z cukrzycą szczególną uwagę powinny zwracać na ilość węglowodanów w diecie, które wchłaniając się do organizmu, bezpośrednio wpływają na poziom cukru we krwi. Lekarze dużą uwagę zwracają na ciężar ciała osób z cukrzycą, gdyż nadmierna masa ciała negatywnie wpływa na wyrównanie cukrzycy. Dlatego tak dużo uwagi poświęca się odpowiedniej diecie i utrzymywaniu należnej masy ciała. Kolejnym składnikiem samokontroli jest więc systematyczny pomiar ciężaru ciała. Późne powikłania cukrzycy Współczesna diabetologia ma dostęp do nowoczesnego leczenia i pacjenci mają możliwość prowadzenia trybu życia zdrowego człowieka oraz osiągnięcia dobrej kontroli swojej cukrzycy. Jednak część pacjentów nie dostosowuje się do zaleceń zespołu leczącego i cukrzyca bywa za późno rozpoznana lub źle leczona. Nadmiar cukru we krwi powoli uszkadza narządy, naczynia krwionośne i układ nerwowy. Tak dochodzi do późnych powikłań cukrzycy, które mogą doprowadzić do inwalidztwa oraz przedwczesnej śmierci. Przewlekłe powikłania cukrzycowe dotyczące małych naczyń to m.in. choroby oczu (retinopatia), nerek (nefropatia), nerwów obwodowych (neuropatia). Drugim problemem jest uszkodzenie dużych naczyń krwionośnych powodujących zawały serca i udary mózgu, których ryzyko przy cukrzycy wzrasta 4-5-krotnie a także chorobę naczyniową tętnic kończyn dolnych. Możliwe jest też wystąpienie zespołu stopy cukrzycowej, mogącego prowadzić do amputacji kończyny. Właściwe leczenie oraz edukacja pacjentów może w bardzo dużym stopniu zminimalizować ryzyko wystąpienia powikłań cukrzycy. Wiadomo, że aby uniknąć późnych powikłań cukrzycy niezbędne jest prawidłowe leczenie i uzyskanie poziomu cukru we krwi zbliżonego do wartości występujących u zdrowego człowieka. Szczególne trudności sprawia leczenie chorych z cukrzycą typu 2. Rozpoczynają oni swoją terapię od leków doustnych i trudno im zrozumieć dlaczego po ok. 6 latach trwania cukrzycy ponad 50% z nich wymaga leczenia insuliną 4. Chorzy boją się zastrzyków, choć dzięki dzisiejszym nowoczesnym systemom podawania insuliny iniekcje są prawie bezbolesne, a konieczność leczenia insuliną traktują jako najgorsze możliwe rozwiązanie, choć ten model leczenia jest to tylko naśladowaniem pracy własnej trzustki chorego. 4 Wright A et al. Sulfonylurea Inadequacy UKPDS 57. Diabetes Care 2002; 25 (2): 330-336
Jak ograniczyć powikłania? Mimo coraz lepszej opieki diabetologicznej wciąż możemy spotkać pacjentów, których dotknęły groźne powikłania cukrzycy np. amputacja stopy. Można za to winić między innymi: przywiązywanie zbyt malej uwagi do działań profilaktycznych skierowanych do osób zagrożonych cukrzycą, niedostateczną edukację chorych i niedostateczną dostępność do nowoczesnych metod leczenia. To problem ogólnoświatowy, choć w większości krajów europejskich, np. w Danii i w Irlandii sytuacja jest lepsza dzięki ścisłej współpracy zespołu leczącego z pacjentem i powszechniejszemu stosowaniu najnowszych generacji leków przeciwcukrzycowych., w tym także insulin. Właściwe leczenie oraz edukacja pacjentów może w bardzo dużym stopniu zminimalizować ryzyko wystąpienia powikłań. Rezolucja ONZ z roku 2006 stanowi, że cukrzyca jest groźną chorobą, może mieć charakter epidemii i globalnie zagrozić zdrowiu. 5 W Polsce powstają różne programy np. Narodowy Program Wsparcia Osób z Cukrzycą, które mają na celu poprawę jakości życia chorych na cukrzycę. Polscy lekarze, również mają dostęp do wiedzy i do większości nowoczesnych metod leczenia. Problemem jednak nie jest więc niski poziom wiedzy diabetologów, brak dostępności do wstrzykiwaczy czy glukometrów, ale niska świadomość pacjentów na temat konieczności prowadzenia wnikliwej samokontroli, dostosowywania leczenia do potrzeb własnego organizmu, co umożliwiają obecnie nowoczesne metody leczenia. Na szczęście, są symptomy, że sytuacja ta może się w Polsce poprawić. Rozpoczęto właśnie realizację programu Ministerstwa Zdrowia Program Prewencji i Leczenia Cukrzycy w Polsce na lata 2006-2008". Ma on na celu zintensyfikowanie działań prewencyjnych, pozwalających na zmniejszenie ryzyka zachorowania, optymalizację leczenia cukrzycy i jej powikłań. 6 Ogólnopolski Konkurs Plastyczny pomaluj życie na novo jest inicjatywą o charakterze edukacyjnym i ma wymiar ogólnospołeczny. Głównym celem jest upowszechnianie przesłania, że cukrzyca nie przekreśla możliwości pełnego i twórczego życia. Zadaniem Uczestników Konkursu jest przedstawienie w formie artystycznej, przeżyć, porażek i osiągnięć w walce z cukrzycą oraz promowanie odpowiedniego stylu życia. Plonem kolejnych edycji Konkursu są prace artystyczne, mające swoją niepowtarzalną wymowę, czytelną dla każdego, komu bliski jest temat cukrzycy. Dzieci, młodzież oraz dorośli w 5 Źródło www.unitefordiabetes.org 6 Źródło www.bip.mz.gov.pl
swoich pracach pokazują radości i smutki związane z chorobą, ale przede wszystkim udowadniają, że z cukrzycą mogą żyć podobnie jak ich zdrowi rówieśnicy. Konsultacja medyczna lekarz, specjalista diabetolog dr Agnieszka Tiuryn Petrulewicz