Sprawozdanie z inwentaryzacji herpetologicznej zrealizowanej dla zadania pt. "Budowa drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały - Kazimierzowo" Autorzy opracowania mgr Dawid Kilon mgr inż. Piotr Rydzkowski Bydgoszcz, Toruń październik 2013 rok 1
Spis treści 1. Wstęp 2 2. Teren badań... 2 3. Metody badań... 3 4. Wyniki inwentaryzacji herpetofauny... 4 5. Podsumowanie i wnioski... 9 6. Bibliografia... 11
1. Wstęp Niniejsze opracowanie powstało na potrzeby raportu oddziaływania na środowisko inwestycji w postaci budowy drogi ekspresowej S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo. Zebrane dane stanowią materiał naukowy, niezbędny do: 1. Określenia wpływu planowanej inwestycji na populacje herpetofauny tego obszaru, 2. Określenia wniosków i zaleceń dotyczących działań minimalizujących potencjalny negatywny wpływ na herpetofaunę, uwzględniając specyfikę przedsięwzięcia. 2. Teren badań Planowana do budowy droga ekspresowa będzie przebiegać przez teren dwóch województw: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Obszar ten należy do mezoregionu Żuławy Wiślane makroregionu Pobrzeża Gdańskiego prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego (Kondracki 2002). Krajobraz Żuław Wiślanych, od wieków poddawany jest silnej antropopresji (Herbich, Markowski 2005). Żuławy Wiślane charakteryzuje silnie rozbudowana sieć hydrologiczna, szczególnie dotyczy to sieci rowów odwadniających. Dominującym elementem krajobrazu są tu pola uprawne, występujące w mozaice z użytkami zielonymi oraz wilgotnymi pastwiskami. Nieduże zakrzewienia i zadrzewienia związane są najczęściej z osadami ludzkimi lub z przydrożami, brzegami rowów i zbiorników wodnych. Zgodnie z podziałem przyrodniczo leśnym obszar ten wchodzi w skład I. Krainy Bałtyckiej, Dzielnicy Żuław Wiślanych. Klimat tej krainy kształtowany jest głównie pod wpływem morza. Charakteryzują go najłagodniejsze w kraju zimy, chłodne okresy letnie oraz stosunkowo wysoka suma opadów atmosferycznych. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi 8.5 o C 9.2 o C. W okresie zimowym i letnim średnie temperatury powietrza kształtują się między 1.3 o C 1.7 o C (styczeń) i 18.2 o C 19.8 o C (lipiec). Roczna suma opadów wynosi 555-734 mm (http://www.bdl.info.pl). 3
3. Metody badań Badania herpetofauny prowadzono wzdłuż planowanej drogi S7 na odcinku Koszwały Kazimierzowo, w buforze o szerokości 500 m po obu jej stronach na całej długości trasy. Uwzględniono w nim wyniki własnych, szczegółowych badań terenowych, które porównano z wynikami uzyskanymi w trakcie poprzednich inwentaryzacji zawartych w opracowaniach Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska z 2008 i 2010 r. (Kiczyńska i in. 2008, 2010). Szczegółowe prace terenowe wykonywano w okresie kwiecień lipiec 2013 roku. Przyjęto wykonywanie dwóch cykli kontroli. Podczas pierwszego cyklu kontroli wczesnowiosennej poszukiwano jaj płazów (skrzeku żab w formie pakietów i sznurów ropuszych) oraz godowisk dorosłych osobników. Miały one miejsce dnia 06-16.04.2013 r., czyli w okresie wybudzenia się płazów ze snu zimowego, które w sezonie 2013 było wyjątkowo opóźnione z uwagi na długie zaleganie pokrywy śnieżnej. Podczas drugiej kontroli 01-10.07.2013 r. starano się wykryć larwy i postacie dorosłe traszek oraz płazów nieogoniastych. Prowadzono obserwacje wizualne płazów, wykorzystując także sprzęt optyczny- lornetkę o powiększeniu 10x w celu dokładnego określenia populacji rozrodczych. Przeprowadzano również nasłuchy wieczorne, dzięki którym namierzano większe godowiska. Szczególną uwagę zwracano na gatunki wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Podczas prowadzenia badań w miarę możliwości określano dokładnie przynależność gatunkową żab zielonych (żaba wodna Rana esculenta, jeziorkowa R. lessonae i śmieszka R. ridibunda), ale nie zawsze było to możliwe z uwagi na łatwość krzyżowania się i w związku z tym trudności w rozpoznaniu gatunku (Juszczyk 1984). Zarówno podczas pierwszej i jak drugiej kontroli starano się zidentyfikować miejsca o podwyższonej kolizyjności z pojazdami płazów i gadów na drodze, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów istotnych dla płazów. Prace terenowe wykonano w okresie wędrówek płazów do miejsc rozrodu i powracania do siedlisk letnich, dzięki czemu była możliwość określenia tras wędrówek płazów. Gadów poszukiwano w miejscach silnie nasłonecznionych i suchych (o charakterze muraw ciepłolubnych), z gruzowiskami i innych siedliskach ruderalnych. Odbywały się one w godzinach najwyższej aktywności gadów w ciepłe, bezdeszczowe dni. Przeprowadzono waloryzację każdego ze zbadanych obszarów cennych dla płazów. W opracowaniu zamieszczono stawy, oczka i obszary podmokłe, w których stwierdzono płazy podczas choćby jednej kontroli. Miejsca, w których ich nie wykryto zostały pominięte. Oceniano je pod 4
kątem znaczenia dla występujących populacji płazów. Kierowano się ich różnorodnością, stanem zachowania i innymi czynnikami mogącymi mieć wpływ na płazy (okresowe wysychanie, zanieczyszczenia itd.). 5
4. Wyniki inwentaryzacji herpetofauny Lokalizacje zinwentaryzowanych obszarów istotnych dla płazów przedstawiono na mapie w skali 1:25 000, która stanowi załącznik nr 2.2.2 Ogólna charakterystyka herpetofauny w otoczeniu planowanej drogi ekspresowej S7 Ogółem odnotowano występowanie 7 gatunków płazów bezogonowych Anura. Pomimo występowania potencjalnych siedlisk nie stwierdzono szeregu takich gatunków jak np.: traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris, traszka grzebieniasta Lissotriton cristatus, ropucha paskówka Bufo calamita, rzekotka drzewa Hyla arborea, ropucha zielona Bufo viridis, które występują na niżu Polski. Stwierdzono tylko dwa gatunki gadów: jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis i jaszczurkę żyworodną Zootoca vivipara (Lacerta vivipara). 1. Płazy bezogonowe Anura 1.1. grzebiuszkowate Pelobatidae grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus 1.2. ropuchowate Bufonidae ropucha szara Bufo bufo 1.3. żabowate Ranidae żaba trawna Rana temporaria żaba moczarowa Rana arvalis żaba śmieszka Rana ridibundus żaba jeziorkowa Rana lessonae żaba wodna Rana esculenta 2. Gady Reptilia 2.1. jaszczurkowate Lacertidae jaszczurka zwinka Lacerta agilis jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara (Lacerta vivipara) Status ochronny wykrytych gatunków płazów i gadów Wszystkie wykryte gatunki płazów zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.2004 nr 92 poz. 880, z późn. zm.) i związanym z nim rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2011 nr 237 poz. 1419) objęte są ścisłą ochroną gatunkową (gady również) i wymagają ochrony czynnej. 6
Ponadto do przepisów prawa krajowego regulujących kwestie ochrony środowiska przyrodniczego w trakcie procesów inwestycyjnych należą (Kurek i Rybacki 2011): 1. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko tzw. ustawa oos (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627, z późn. Zm.); 2. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627, z późn. zm.); 3. Rozporządzenie Ministra Transportu I gospodarki Morskiej z dn. 30 maja 2000 r. w sprawi warunków technicznych, jakimi powinny odpowiadać drogowe obiekty inżynierskie i ich usytuowanie (Dz. U. 2000 nr 63 poz. 735); 4. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz. U. 2007 nr 75 poz. 493). Inne kategorie ochrony, akty prawa międzynarodowego: 1. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja Berneńska) z dnia 19 września 1979 r. 2. Dyrektywa Rady 92/43/ EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa). Kategorie zagrożenia występujących gatunków podano w: 1. Światowa Czerwona Lista UCN 2011 (Red List of Threatened Species). 2. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce (Głowaciński Z. 2001). 3. Polska Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce (Głowaciński Z. 2002). Tabela 1.Międzynarodowy i krajowy status prawny stwierdzonych płazów i gadów. Gatunek Konwencja berneńska Dyrektywa Siedliskowa UE Światowa Czerwona Lista IUCN Polska Czerwona Lista Zwierząt 2002 Polska Czerwona Księga Zwierząt 2001 nr załącznika kategoria zagrożenia grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus II IV LC d ropucha szara Bufo bufo III LC s żaba trawna Rana temporaria III V LC d żaba moczarowa Rana arvalis II IV LC d żaba śmieszka Rana ridibundus III LC d 7
żaba jeziorkowa Rana lessonae III IV LC d żaba wodna Rana esculenta III V LC d jaszczurka zwinka Lacerta agilis III IV LC d jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara III LC d Objaśnienia: Konwencja Berneńska: Załącznik II - obejmuje gatunki bardzo zagrożone i ściśle chronione, Załącznik III - obejmuje gatunki zagrożone i chronione. Dyrektywa siedliskowa UE: Załącznik II - obejmuje gatunki, których utrzymanie wymaga ochrony właściwych im siedlisk i wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony, Załącznik IV - obejmuje gatunki wymagające ochrony ścisłej. Załącznik V - obejmuje gatunki, dla których należy określić zasady pozyskiwania i odławiania. Światowa Czerwona Lista IUCN: LC d - trend spadkowy LC s - trend stabilny Polska Czerwona Lista Zwierząt 2002: DD - gatunki o słabo rozpoznanym statusie. Tabela2. Karty obiektów przyrodniczych istotnych dla herpetofauny Lp. Kilometraż Kategoria 1 17+700 17+800 2 21+050 21+350 3 25+400 26+400 4 34+500 34+650 5 38+900 39+050 jakości przyrodniczej Kategoria liczebności Stwierdzone gatunki i kategoria liczebności A 2 ropucha szara (2), żaba trawna (2), żaba śmieszka (1), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (1) C 1 ropucha szara (1), jaszczurka żyworodna (1) A 3 ropucha szara (2), żaba moczarowa (2), żaba trawna (3), żaba śmieszka (1), żaba wodna (3), żaba jeziorkowa (3), grzebiuszka ziemna (2), jaszczurka zwinka (2) A 3 żaba trawna (3), żaba śmieszka(1), żaba wodna (3), żaba jeziorkowa (2), jaszczurka zwinka (1), jaszczurka żyworodna (1) A 3 ropucha szara (2), żaba trawna (3), żaba moczarowa (3), żaba śmieszka (1), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (2) 6 44+350 A 3 ropucha szara (2), żaba trawna (3), żaba 8
44+450 śmieszka (2), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (1) 7 44+500 44+650 A 2 ropucha szara (1), żaba trawna (2), żaba śmieszka (1), żaba wodna (3), żaba jeziorkowa (2) 8 44+500 44+650 A 2 ropucha szara (1), żaba trawna (2), żaba śmieszka (1), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (2) 9 44+800 45+000 10 45+500 45+600 11 48+400 48+700 B 2 ropucha szara (1), żaba śmieszka (1), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (2) C 1 grzebiuszka ziemna (1), żaba trawna (1), ropucha szara (1) A 3 żaba trawna (3), żaba moczarowa (3), żaba śmieszka (1), żaba wodna (2), żaba jeziorkowa (2), ropucha szara (1), jaszczurka żyworodna (1) 12 54+100 C 1 ropucha szara (1) 54+300 Objaśnienia Na podstawie, jakości przyrodniczej inwentaryzowanych obiektów zakwalifikowano je do 3 kategorii: A obiekt o najwyższym znaczeniu dla lokalnych populacji, rozradza się w nim przynajmniej 5 gatunków płazów lub minimum jeden z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Posiada naturalne pochodzenie i naturalny układ siedlisk roślinnych. B - ważny obiekt dla populacji płazów, rozradza się tutaj przynajmniej 4 gatunki płazów, może być sztucznego pochodzenia lub jest wyraźnie przekształcony. C - obiekt o mniejszym znaczeniu, będący okresowo miejscem rozrodu płazów, ale jego funkcjonowanie, jako miejsce rozrodu płazów uzależnione jest od ilości opadów atmosferycznych w danym roku. Obiekty zakwalifikowano również do 3 kategorii pod względem liczebności godujących samców poszczególnych gatunków: 1 niska (do 20 os.), 2 umiarkowanie liczna (20-50 os.), 3 liczna (50-100 os.). Charakterystyka herpetofauny Spośród wszystkich wykrytych 9 gatunków z herpetofauny najrzadsza była grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus stwierdzano tylko na jednym stanowisku. Najliczniejsza populacja tego płaza występowała - w dolinie Wisły (nr 3), gdzie zliczono łącznie 10 godujących osobników. Z uwagi na wyjątkowe zdolności do ukrywania się oraz odbywane gody wyłącznie pod wodą na dnie zbiornika (Juszczyk 1974), populacje grzebiuszek szacowano na podstawie dochodzących do 9
powierzchni głosów godowych. Zwykle zamieszkuje różnorodne środowiska, w których występują odpowiednie warunki glebowe do zagrzebywania się (luźny, często piaszczysty grunt). Unika gleb zwartych, np. gliniastych. Ropuchę szarą Bufo bufo stwierdzano podczas rozrodu w różnego rodzaju zbiornikach wodnych (stawy, kanały, cieki itp.). W okresie poza godowym prowadzi wybitnie lądowy tryb życia, przebywając w różnego typu siedliskach, tj. zadrzewienia, łąki, pola uprawne, nieużytki, również środowiska synantropijne, ogrody, parki, sady itp. Żaba wodna Rana esculenta, żaba śmieszka Rana ridibunda i żaba jeziorkowa Rana lessonae należą do grupy tzw. żab zielonych. Wszystkie trzy formy, oprócz zawartego w nazwie podstawowego zielonego zabarwienia ciała, charakteryzują się wodnym trybem życia i rozciągniętą w czasie, dość późną porą godową. Żaby zielone często stwarzają poważne problemy w oznaczaniu do gatunku. Wynika to z krzyżowania się wszystkich form i powstawania żab wodnych na drodze hybrydogenezy (żaba wodna nie produkuje gamet z własnym materiałem genetycznym, a jedynie z genomem jednego z gatunków rodzicielskich żaby śmieszki lub żaby jeziorkowej). Zajmowały one różnego rodzaju zbiorniki wodne: obficie zarośnięte roślinnością starorzecza, stawy rybne, kanały, oczka wodne, eutroficzne zbiorniki. Były one pospolicie spotykane na całym inwentaryzowanym obszarze w pobliżu zbiorników wodnych i cieków. Żaba moczarowa Rana arvalis rozmnażała się w zbiornikach wód stojących: jeziorach, stawach, szczególnie zaś w zbiornikach zarośniętych szuwarem (pałką wodną, sitowiem, trzciną zwyczajną), często w zbiornikach okresowych, w okresie letnim wysychających. Poza okresem godowym występuje w lasach, na łąkach, terenach podmokłych. Pospolita na całym inwentaryzowanym obszarze, przeważnie na łąkach w pobliżu zbiorników wodnych i cieków. Masowo godująca w dolinie Wisły. Żaba trawna Rana temporaria godowała w rozlewiskach rzecznych, okresowych kałużach, niewielkich zbiornikach wodnych. Poza okresem godowym spotykana w różnych wilgotnych środowiskach łąki, zadrzewienia. Gatunek bardzo plastyczny ekologicznie. Pospolita na całym inwentaryzowanym obszarze, przeważnie na łąkach w pobliżu zbiorników wodnych i cieków. Masowo godująca w dolinie Wisły. Jaszczurkę zwinkę Lacerta agilis notowano w wielu środowiskach: najchętniej na otwartych, trawiastych terenach, takich jak łąki, polany, obrzeża zadrzewień, usypiska kamieni, opuszczone budynki, nasypy drogowe i kolejowe. Spotykana była sporadycznie na całym inwentaryzowanym obszarze. Jaszczurka żyworodna Zootoca vivipara (Lacerta vivipara) spotykana była sporadycznie na inwentaryzowanym obszarze, najczęściej w pobliżu zadrzewień i zakrzaczeń, mniej liczna niż zwinka. Wybiera często siedliska wilgotne. 10
Obszary pełniące funkcję korytarzy Na inwentaryzowanym terenie wykryto kilka miejsc mogących pełnić funkcję korytarzy ekologicznych dla płazów, przeciętych przez istniejącą już drogę. Wyznaczono je na podstawie miejsc rozmnażania się płazów, układu sieci hydrograficznej i ukształtowania terenu oraz opierając się na stwierdzonej śmiertelności płazów na drogach oraz wykrytych dorosłych osobnikach przecinających istniejącą drogę krajową nr 7. Przeprowadzone badania wykazały na kilku miejscach na drodze podwyższoną śmiertelność płazów, czyli >10 martwych płazów na 50 metrów drogi. Były to odcinki: 17+700 17+800, 21+050 21+350, 25+400 26+400, 34+500 34+650, 38+900 39+050 i 54+100 54+300. Podczas prowadzenia inwentaryzacji stwierdzono martwe osobniki ropuch szarych Bufo bufo oraz żab trawnych Rana temporaria i moczarowych Rana arvalis. 11
5. Podsumowanie i wnioski Faza projektowania Wskazane jest zaplanowanie systemu zapobiegającego, czyli przepustów i obustronnych ogrodzeń ochronno-naprowadzających na odcinkach, gdzie stwierdzono podwyższoną śmiertelność płazów. Wszystkie z przepustów wymienionych w wydanych Decyzjach o Środowiskowych Uwarunkowaniach (z dnia 19.02.2010 - RDOŚ w Gdańsku i 26.02.2010 - RDOŚ w Olsztynie) należy utrzymać (uwzględniając przesunięcia lokalizacji wynikające ze zmian kilometraża) ze względu na bogatą sieć rowów i kanałów sprzyjających przemieszczaniu się płazów. Należy rozważyć również możliwość nieprojektowania krawężników dla dróg serwisowych. Krawężniki mogłyby zwiększyć śmiertelność płazów kilkunastokrotnie w wyniku wycieńczenia osobników i rozchodzenia się po powierzchni jezdni (Kurek i Rybacki 2011). Ponadto zakazuje się budowy otwartych studzienek, które mogłyby być pułapką dla wędrujących płazów, natomiast w przypadku skarp kąt nachylenia zewnętrznej ściany powinien być mniejszy niż 30 stopni. Faza budowy Płazy należą do najbardziej wrażliwej grupy zwierząt, dlatego należy tak budowę drogi, by w jak najmniejszym stopniu wpłynąć na populacje występujące w okolicy drogi. Dla gadów (jaszczurka zwinka Lacerta agilis) przeprowadzone prace nie powinny mieć żadnego znaczenia, zatem nie wskazuje się działań minimalizujących negatywne oddziaływanie. Jedynie pojawienie się systemu odprowadzającego wodę z jezdni może wpłynąć negatywnie na populacje płazów, dlatego zaleca się zrezygnowanie z poprowadzenia wysokich krawężników i innych wysokich pionowych konstrukcji mogących ograniczać wędrówkę płazów w kierunku zbiornika i skutkować zwiększeniem śmiertelności na wyznaczonych kilometrach dróg. Ponadto zakazuje się budowy otwartych studzienek, które mogłyby być pułapką dla wędrujących płazów, natomiast w przypadku wykopów kąt nachylenia jeden ze ścian powinien być mniejszy niż 30 stopni. Obszary budowy w okolicy zbiorników wodnych należy odpowiednio zabezpieczyć. Należy podkreślić, że zinwentaryzowane obiekty są siedliskami płazów. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. istnieje zakaz niszczenia siedlisk gatunków chronionych, dlatego niedopuszczalne jest prowadzenie prac mogących wpłynąć negatywnie na stosunki wodne (np. pobór wody), czy niszczących roślinność, powodujących dostawanie się zanieczyszczeń z dróg. 12
Faza eksploatacji Proponowane ogrodzenia ochronno-naprowadzające z systemami przepustów, niebudowanie pionowych elementów (np. wysokich krawężników) wzdłuż dróg serwisowych powinny w sposób skuteczny zminimalizować oddziaływanie budowanej drogi na populacje płazów i gadów, zapewniając ciągłość korytarzy migracyjnych dla płazów. Propozycja monitoringu przedsięwzięcia Zaleca się zbadanie funkcjonalności wszystkich proponowanych przejść dla płazów i dalsze badanie śmiertelności na drogach, poprzez przeprowadzenie monitoringu porealizacyjnego po oddaniu drogi do eksploatacji po 1 roku i po 3 latach. Wskazane jest przeprowadzanie go w okresie wiosennej wędrówki do obiektów: 15.03. - 15.04., wyjścia młodych osobników z miejsc rozrodu 01.06. - 31.06, opuszczania miejsc rozrodu i kierowania się na zimowiska 15.08. 30.09. Powinien on być prowadzony przez herpetologa, w godzinach najwyższej aktywności płazów i dogodnych dla nich warunkach temperaturowych i wilgotnościowych (np. po deszczu i wieczorem). 13
6. Bibliografia Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Głowaciński Z. (red.) 2001. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2009 Nr 151 poz. 1220). Juszczyk W., Płazy i gady krajowe. Państwowo Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974. Klimaszewski K., Płazy i gady. Fauna Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2013. Kurek R., Rybacki M., Sołtysiak M., Poradnik ochrony płazów. Ochrona dziko żyjących zwierząt w projektowaniu inwestycji drogowych. Problemy i dobre praktyki. Stowarzyszenie Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bystra 2011. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt (Dz.U. z 2011 Nr 237, poz. 1419). 14