IDENTYFIKACJA PŁAZÓW KLUCZ DO OZNACZANIA FORM DOROSŁYCH

Transkrypt

1 IDENTYFIKACJA PŁAZÓW KLUCZ DO OZNACZANIA FORM DOROSŁYCH Wstęp Niniejszy klucz został napisany głównie dla osób, które chcą rozpocząć naukę oznaczania płazów lub dopiero stawiają pierwsze kroki w poznawaniu biologii tej grupy zwierząt. Oznaczanie osobników dorosłych krajowych gatunków płazów jest dosyć łatwe. Problemy z określeniem przynależności gatunkowej mogą pojawiać się w przypadku żab zielonych (Pelophylax sp.), które dla uproszczenia w tym kluczu ujęte są jako jeden takson. Niemniej zachęcam do sięgnięcia w tym przypadku po literaturę prof. Leszka Bergera (2000, 2008), gdzie znajdują się szczegółowe klucze umożliwiające rozpoznawanie żab zielonych, ich larw oraz w pewnym stopniu jaj. Starałem się, dobrać rysunki i fotografie tak aby jak najlepiej oddawały cechy taksonomiczne, jednak przede wszystkim należy bacznie analizować cechy na podstawie tekstu zdjęcia nie obrazują wszystkich cech. Ponadto, wśród krajowych gatunków płazów trafiają się formy mieszańcowe, których cechy przyjmują stany pośrednie pomiędzy stanami cech gatunków rodzicielskich. Jeśli są to mieszańce pochodzące z krzyżówek wstecznych (forma mieszańcowa krzyżuje się z jednym z gatunków rodzicielskich), mogą one być bardziej podobne do jednego z gatunków rodzicielskich. Ta sytuacja dotyczy w szczególności kumaka górskiego i nizinnego, które tworzą strefę mieszańcową pokrywającą się u nas z pogórzem Karpat. Ponadto, krzyżówki zdarzają się pomiędzy traszką karpacką i zwyczajną na pogórzu i w niższych położeniach górskich. Klucz jest nawiązaniem do prostego klucza zamieszczonego w Atlasie Płazów i Gadów Polski (Głowaciński i Rafiński 2003). Starałem się jednak, aby w przeciwieństwie do niego oddawał pokrewieństwa między gatunkami, co powinno uczynić samodzielne oznaczanie w przyszłości bardziej intuicyjnym. Obecnie w Polsce nie można dowolnie chwytać płazów (wszystkie gatunki są objęte ochroną ścisłą) poza określonymi sytuacjami np. akcjami przenoszenia ich przez jezdnie w trakcie migracji, czy wydostawaniem ich z pułapek antropogenicznych (np. studzienek, głębokich wykopów na budowach). Również uczestnictwo w różnego rodzaju warsztatach herpetologicznych umożliwia przyjrzenie się płazom w terenie zgodnie z odpowiednimi zezwoleniami. Powyższe sytuacje mogą być świetną okazją do nauki oznaczania płazów. Klucz może się też przydać wolontariuszom biorącym udział w różnych badaniach. Ponieważ jest to pierwsza wersja klucza, mile widziane będą wszelkie uwagi odnośnie jego kształtu, wygody posługiwania się i merytorycznej poprawności. Posługiwanie się kluczem Niniejszy klucz jest kluczem dwudzielnym, który opiera się na prezentowaniu cech przeciwstawnych. Najlepiej wytłumaczyć działanie klucza na prostym przykładzie rozróżnienia monet 1-, 2-i 5-złotowej. Dla potrzeb dydaktycznych przyjmijmy, że nie ma innych monet niż wymienione. Nie jest to bezsensowne założenie, gdyż klucze w pewnej mierze opierają się na takim założeniu. Jeżeli nie się 1

2 jesteśmy w stanie oznaczyć za pomocą danego klucza np. owada kluczem do oznaczania krajowych owadów, oznacza to, że owad ten występuje poza granicami naszego kraju, nasze stwierdzenie jest pierwszym dla kraju lub odkryliśmy nowy gatunek. Załóżmy, że oznaczamy monetę 5 złotową. Cecha: 1. Moneta jednostajnie zabarwiona. Barwa srebrna.... 1zł (Po przeczytaniu tej cechy, widząc monetę, możemy zadecydować, że to właśnie 1zł. Jeśli moneta, z którą mamy do czynienia ma inne cechy musimy przeczytać cechę przeciwstawną w tym kluczu zaznaczaną -") - moneta nie jest jednostajnie ubarwiona, środek w innym kolorze niż obrzeżenie 2 (Jeśli nie jest to złotówka, to cecha przeciwstawna powinna pasować, klucz kieruje nas zatem do cechy 2) Cecha: 2. Obrzeżenie monety złote, środek srebrny.2 zł (Ta cecha nie odpowiada pięciozłotówce, natomiast gdybyśmy oznaczali dwuzłotówkę, to na tym punkcie zakończylibyśmy oznaczanie, gdyż cecha się zgadza i wskazuje z jaką monetą mamy do czynienia. Ponieważ oznaczamy 5 zł, które wygląda inaczej, należy przeczytać cechę przeciwstawną). - obrzeżenie srebrne, środek złoty. 5 zł (Cecha odpowiada 5 zł, ponadto jednoznacznie wyklucza powyższe cechy ale nie cechy przeciwstawne tak więc oznaczanie skończone. Eliminując kolejne cechy i cechy przeciwstawne zidentyfikowana została moneta 5zł). Oczywiście organizmy żywe mają bardziej skomplikowaną budowę niż monety, dlatego cech i cech przeciwstawnych jest znacznie więcej. Zawsze należy również, nawet po przyjęciu cechy, przeczytać dla pewności cechę przeciwstawną. Budowa płaza w skrócie Nie trzeba być uzdolnionym morfologiem i anatomem, aby zorientować się gdzie na ciele płaza znajdują się odpowiednie struktury umożliwiające identyfikacje. W tekście klucza będą odniesienia do ułożenia rezonatorów, kształtu modzeli piętowych czy porównania wielkości błony bębenkowej do wielkości oka. Nie będę omawiał funkcji i szczegółowej budowy tych elementów. Wystarczy przed rozpoczęciem pracy z kluczem zapoznać się z poniższymi rycinami. 2

3 Ryc. 1. Elementy budowy płaza bezogonowego. O oko, T błona bębenkowa. Rozmieszczenie rezonatorów (R): widoczne jako uwypuklenie dna jamy gębowej u żaby moczarowej (u góry) oraz rozmieszczenie po bokach głowy u żaby wodnej (na dole). 3

4 Ryc. 2. Budowa modzela (strzałki) piętowego u płazów bezogonowych. Wałeczkowaty i niski modzel żaby trawnej (u góry) oraz wysoki i wypukły modzel żaby moczarowej lub żaby zwinki (B). 4

5 Ryc. 3. Wygląd kloaki płazów ogoniastych w porze godowej. A samica, B samiec (Smith 1951 za Juszczyk 1987). Klucz 1. Ogon obecny, ciało wydłużone-> Urodela, płazy ogoniaste 2 - Nie posiada ogona-> Anura, płazy bezogonowe.6 2. Ogon w przekroju obły, ciało czarne z żółtymi plamami na grzbietowej stornie (rzadko jednolicie czarne)->salamandra salamandra (salamandra plamista) (Fot. 1). - Ogon spłaszczony bocznie Powierzchnia strony brzusznej jednolicie pomarańczowa lub żółta Powierzchnia brzuszna z plamami (najczęściej) lub punktami, zawsze z pomarańczowymi elementami.5 4. Głowa w zarysie +/-owalna, brak bruzd na głowie. U samców w fazie wodnej bardzo niski (do 2mm) jasny fałd, z ciemnymi punktami. Ubarwienie od wyraźnie niebieskiego (samce) do oliwkowego z marmurkowym deseniem (samice). W fazie lądowej skóra +/-gładka -> Mesotriton alpestris (traszka górska) (Fot. 2). - Głowa, kanciasta, z trzema bruzdami, ciało na przekroju +/-kwadratowe. U samców trzy niskie (do 2mm) fałdy na grzbiecie, ogon samców zakończony nicią o długości ok. 1-2cm (Ryc. 3b), która może 5

6 jednak nie występować. Ubarwienie od jasno brązowego po oliwkowe (rzadko niebiesko granatowe), zawsze z marmurkowym deseniem. W fazie lądowej faktura skóry chropowata, może się kojarzyć z zamszem -> Lissotriton montandoni (traszka karpacka) (Fot. 3). 5. Głowa z trzema bruzdami (szczególnie widoczne u samicy). U samców wysoki fałd grzbietowy (grzebień) ciągnie się nieprzerwanie od głowy do końca ogona. Ubarwienie zmienne, samice zwykle brązowe lub oliwkowe. Strona brzuszna pomarańczowa z małymi regularnymi punktami (u samców większymi), wyjątkowo bez punktów-> Lissotriton vulgaris (traszka zwyczajna) (Fot. 4). - Głowa bez bruzd. U samców wysoki fałd grzbietowy (wyraźny grzebień) zanika nad kloaką, ponownie rozpoczyna się na ogonie. Na ogonie perłowa smuga. Ubarwienie zmienne, jednak najczęściej ciemne, prawie czarne, rzadziej brązowe, jasnografitowe z niewyraźnymi punktami. Strona brzuszna pomarańczowa, z dużymi plamami o nieregularnym kształcie -> Triturus cristatus (traszka grzebieniasta) (Fot. 5). 6. Brzuszna strona ciała pokryta nieregularnymi, żółtymi, pomarańczowymi lub czerwonymi plamami, wyraźnie odcinającymi się od grafitowego lub czarnego tła->bombina sp., kumak 7 - Brzuszna strona ciała bezplamista, lub plamy szare, brązowe, rdzawe na jasnym tle 8 7. Skóra wyraźnie chropowata, szorstka w dotyku. Plamy na brzuchu zwykle pokrywają większość powierzchni strony brzusznej. Plamy w okolicach pasa barkowego i pasa biodrowego łączą się odpowiednio z plamami ramiennymi i udowymi -> Bombina variegata (kumak górski) (Ryc. 6) - Skóra pomimo obecności brodawek nie jest wyraźnie szorstka. Plamy na brzuchu zajmują zwykle mniej niż 50% powierzchni strony brzusznej. Plamy w okolicach pasa barkowego i pasa miednicowego nie łączą się z plamami ramiennymi i udowymi -> Bombina bombina (kumak nizinny) (Fot. 6). 8. Źrenica oka przy świetle dziennym wąska, pionowa, przez środek głowy biegnie wyraźne uwypuklenie -> Pelobates fuscus (grzebiuszka ziemna) (Fot. 7). - Źrenica oka pozioma lub +/- okrągła.9 9. Palce zakończone przylgami, ciało zwykle w różnych odcieniach zieleni, rzadziej brązowe, szare nakrapiane -> Hyla arborea (rzekotka drzewna) (Fot. 8). - Palce bez przylg Skóra pokryta wyraźnymi brodawkami, poza oczami na grzbietowej stronie ciała wyraźne, dwie podłużne brodawki (parotydy) o owalnym kształcie, ciało krępe-> Bufo sp. (ropucha) 11 - Ciało bez brodawek, lub z niewielkimi brodawkami, wtedy skóra nieco szorstka Ciało niemal jednolicie szare, brązowe lub z niewyraźnymi plamami nieznacznie odcinającymi się od tła->bufo bufo (ropucha szara) (Fot. 9). - Ciało z wyraźnymi plamami lub z wyraźną linią przebiegającą wzdłuż grzbietu Ciało z licznymi zielonymi plamami, głównie na stronie grzbietowej, tło strony grzbietowej od jasno do ciemno szaro brązowego -> Bufo viridis (ropucha zielona)( Fot. 10). 6

7 - Ciało +/- jednolicie brązowe lub brązowo zielone, niekiedy z niewyraźną plamistością, wzdłuż grzbietu biegnie cienka,najczęściej żółta linia, rzadko skacze, zwykle porusza się biegając- > Bufo calamita (ropucha paskówka)( Fot. 11). 13. Skóra gładka, ciało brunatne, niekiedy oliwkowe (nigdy wyraźnie zielone), na granicy głowy i tułowia plama lub zbiór plam w kształcie litery V (plama kątowa), rezonatory samców słabo zaznaczone, podczas wydawania dźwięków widoczne po spodniej stronie głowy (Ryc. 1) -> Rana sp., (żaba) Skóra niekiedy nieco chropowata, z licznymi drobnymi brodawkami, ciało często zielone, niekiedy brunatne, zwykle pokryte ciemnymi plamami. Przez środek grzbietu przechodzi jasna linia, brak plamy w kształcie litery V, rezonatory samców parzystego bokach głowy, w okresie godów wyraźnie zaznaczone (Ryc. 3) ->Pelophylax sp. (żaby zielone) (Fot. 12). 14. Strona brzuszna często plamista, koniec głowy wyraźnie zaokrąglony, średnica błony bębenkowej porównywalna ze średnicą oka, modzel piętowy niski wałeczkowaty (Ryc. 3A) -> Rana temporaria (żaba trawna)(fot. 13). - Strona brzuszna zwykle bezplamiasta, tylko niekiedy w okolicach głowy i pasa barkowego niewyraźne, pomarańczowe, rdzawe, szare plamy, koniec głowy wyraźnie zaostrzony, modzel piętowy wysoki, nigdy wałeczkowaty (Ryc. 3B) Średnica błony bębenkowej wyraźnie mniejsza od średnicy oka, tęczówka oka na ogół jednolicie zabarwiona, przy wyciągniętej wzdłuż tułowia kończynie tylnej pięta sięga końca głowy (Uwaga: żaby w południowo-wschodniej Polsce mogą mieć dłuższe kończyny i pięta sięga poza koniec pyska), samce w okresie godów zwykle niebieskie, w późniejszej fazie ciemnografitowe-> Rana arvalis (żaba moczarowa) (Fot. 14). - Średnica błony bębenkowej porównywalna ze średnicą oka,dolna połowa tęczówki oka (szczególnie w okresie godów) ciemniejsza od górnej. Przy wyciągniętej wzdłuż tułowia kończynie tylnej pięta wyraźnie sięga poza koniec głowy (Uwaga: u osobników młodocianych i samic cecha ta może się nie zaznaczać)-> Rana dalmatina (żaba zwinka) (Fot. 15). Literatura Berger L Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. PWN. Warszawa-Poznań. Berger L Chrońmy europejskie żaby zielone. Fundacja Biblioteka Ekologiczna w Poznaniu. Głowaciński Z., Rafiński J Atlas Płazów i Gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa Kraków. Juszczyk W Płazy i gady krajowe. Cz. II Płazy. PWN. 7

8 FOTOGRAFIE Ryc. 1. Salamandra plamista Salamandra salamandra osobnik o typowym ubarwieniu. Ryc. 2. Traszka górska Mesotriton alpestris. Samica (z lewej) i samiec (z prawej). 8

9 Ryc. 3a. Traszka karpacka Lissotriton montandoni. Osobnik w lądowej fazie życia (z lewej; płeć nieokreślona) i samiec w szacie godowej (z prawej). Ryc. 3b. Zakończenie ogona traszki karpackiej tzw. nić ogonowa. Nić ogonowa widoczna jest tylko w wodnej fazie życia. 9

10 Ryc. 4. Traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris. Samica w lądowej fazie życia (z lewej) i samiec w wodnej fazie życia z widocznym grzebieniem (z prawej; Bogusław Sępioł 2014). Ryc. 5 Traszka grzebieniasta Triturus cristatus. Samica w wodzie (z lewej) i samiec w wodzie z widocznym grzebieniem (z prawej; Bogusław Sępioł 2014). 10

11 Ryc. 6. Plamistość strony brzusznej kumaka górskiego Bombina variegata (z lewej) i kumaka nizinnego B. bombina (z prawej). Ryc. 7. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus. Ryc. 8. Zmienne ubarwienie ciała rzekotki drzewnej Hyla arborea. 11

12 Ryc. 9. Ropucha szara Bufo bufo w lądowej fazie życia. Ryc. 10. Samiec i samica ropuchy zielonej Bufo viridis w uścisku godowym (amlpexus). 12

13 Ryc. 11. Ropucha paskówka Bufo calamita. Ryc. 13. Żaba trawna Rana temporaria. 13

14 Ryc. 14. Żaba moczarowa Rana arvalis. Osobnik w fazie lądowej (po lewej) i samiec w szacie godowej (z prawej). Ryc. 15. Żaba zwinka Rana dalmatina. Samiec w wodnej fazie życia, z wciągniętą tylną kończyną pięta sięga daleko poza koniec pyska (z lewej), i osobnik w lądowej fazie życia (z prawej). 14

15 Ryc. 16. Żaby zielone Pelophylax sp. Żaba jeziorkowa P. lessonae (u góry z lewej), żaba wodna P. esculentus (u góry z prawej), żaba śmieszka P. ridibundus (na dole). U żaby jeziorkowej widoczne rezonatory po bokach głowy. Opracował: Maciej Bonk 15

16 16