Zró nicowanie pod³o a torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego na tle plejstoceñskiej morfogenezy terenu

DE DE GRUYTER OPEN DOI: 10.1515/ssa-2016-0008 Pod³o e torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego 57 SOIL SCIENCE ANNUAL Vol. 67 No. 2/2016: 57 63 BO ENA LEMKOWSKA* Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji Gruntów Pl. ódzki 3, 10-957 Olsztyn Zró nicowanie pod³o a torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego na tle plejstoceñskiej morfogenezy terenu Streszczenie: Pojezierze Mr¹gowskie to mezoregion o powierzchni 182 800 ha ukszta³towany w 1/3 podczas fazy poznañskiej (POZ) zlodowacenia Wis³y, a w 2/3 w fazie pomorskiej (POM). Na terenie mezoregionu stwierdzono 1164 torfowiska niskie, które zajmuj¹ 5,9% jego powierzchni. W obrêbie fazy POZ wystêpuj¹ 146 torfowiska zajmuj¹ce 2157 ha, a w strefie fazy POM 1018 torfowiska o ³¹cznej powierzchni 8620 ha. Zatorfienie strefy fazy POZ na Pojezierzu Mr¹gowskim wynosi 3,5%, a strefy fazy POM 7%. Œrednia wielkoœæ torfowisk mezoregionu wynosi 9,3 ha (w fazie poznañskiej jest to œrednio14,8 ha, a w fazie pomorskiej 8,5 ha). W pod³o u 92,5% torfowisk wystêpuj¹ osady limniczne. Pierwotnie jeziora zajmowa³y 11% powierzchni mezoregionu, z czego 1/2 przekszta³ci³a siê w torfowiska niskie. Ponad 50% torfowisk rozwinê³o siê na gytii organicznej, 27% na gytii wapiennej, prawie 14% na gytii mineralnej. W wyniku paludyfikacji powsta³o 7,5% torfowisk niskich. S³owa kluczowe: torfowiska niskie, mokrad³a, zanik jezior, Pojezierze Mr¹gowskie, zlodowacenie Wis³y WSTÊP * Dr in. B. Lemkowska, blemkow@uwm.edu.pl Mokrad³a s¹ niezwykle wa nym elementem œrodowiska, pe³ni¹cym szczególn¹ rolê w procesie retencji s³odkiej wody, regulacji obiegu wêgla lub te buforowania niekorzystnych skutków antropopresji (Mitsch i Gosselink 1993, Ilnicki 2002, Lal 2008, Alonso-Zarza i Wright 2010). Dla zrozumienia mechanizmów dzia³ania tych procesów konieczne jest rozpoznanie ich funkcjonowania jako ogniw geoœrodowiskowych. Ze wzglêdu na fakt, e formowanie i ewolucja mokrade³ zwi¹zane jest z warunkami geologicznymi, geomorfologicznymi i hydrologicznymi danego obszaru ( urek 1990, Dembek 2000, Lipka 2000, Tobolski 2000, B³aszkiewicz 2005), uzasadnione jest badanie rozmieszczenia i specyfiki tych biotopów w nawi¹zaniu do podzia³u fizycznogeograficznego (Dembek 2000, Lemkowska i Piaœcik 2006). Na terenach m³odoglacjalnych uwarunkowania geomorfologiczne szczególnie sprzyja³y rozwojowi torfowisk niskich. Liczne formy wklês³e stanowi¹ce spuœciznê dzia³alnoœci l¹dolodu, a w szczególnoœci krasu termicznego bry³ martwego lodu, wype³ni³y siê wodami daj¹c pocz¹tek jeziorom sukcesywnie podlegaj¹cym l¹dowieniu (Œwierczyñski 1959, 1967, 1972; Stasiak 1971a,b; B³aszkiewicz 2005, 2007). Akumulacja osadów limnicznych przebiega³a w ró nym tempie, w zale noœci od cech morfometrycznych akwenów jak te ich geomorfologicznych i hydrologicznych uwarunkowañ. Du ¹ rolê odegra³a w tym procesie wielkoœæ zlewni i rodzaj osadów, przez które migrowa³a woda zasilaj¹ca jeziora (Stasiak 1971a,b; Churski 1988, Wiêckowski 1993, 2009; B³aszkiewicz 2005). Na Pojezierzu Mazurskim l¹dowieniu (terrestrializacji) uleg³a ponad po³owa pierwotnych jezior (Piaœcik i Lemkowska 2004). Najwiêcej jezior (65%) przeobrazi³o siê w torfowiska na terenie ukszta³towanym w fazie leszczyñskiej, nastêpnie w fazie pomorskiej 50%, a najmniej (30%) w fazie poznañskiej (Lemkowska i Piaœcik 2006). Wielkoœæ i g³êbokoœæ jezior wp³ynê³a na iloœciowe i jakoœciowe zró nicowanie torfowisk stanowi¹cych kolejny etap w ich ewolucji. Odmienne uwarunkowania geomorfologiczne stref morfogenetycznych Pojezierza Mazurskiego maj¹ swoje odzwierciedlenie w zatorfieniu, które wynosi: 8,1% w fazie leszczyñskiej, 5,6% w fazie poznañskiej i 7,0% w fazie pomorskiej. Œrednia wielkoœæ torfowisk w strefie fazy leszczyñskiej to 20 ha, fazy poznañskiej 13 ha, a pomorskiej 10 ha. Limniczn¹ genezê wykazuje 80% torfowisk po³o onych na terenie fazy leszczyñskiej i 90% w fazach m³odszych (Lemkowska i Piaœcik 2006). W niniejszym opracowaniu przedstawiono zró nicowanie pod³o a torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego na tle faz zlodowacenia Wis³y. Celem badañ by³o przeœledzenie przestrzennego zró nicowania iloœciowego i jakoœciowego torfowisk niskich z uwzglêdnieniem warunków geomorfologicznych. http://ssa.ptg.sggw.pl/issues/2016/672

58 BO ENA LEMKOWSKA MATERIA Y I METODY Badania przeprowadzono na podstawie dokumentacji geologicznych torfowisk, bazy danych torfowisk pó³nocno-wschodniego regionu Polski oraz mapy rozmieszczenia torfowisk Polski IMUZ w skali 1:100 000. Zasiêgi faz zlodowacenia Wis³y wyznaczono wed³ug Kondrackiego (1972, 2009; Marks 2005), ustalono powierzchnie uformowane w poszczególnych fazach oraz utworzono zbiory danych torfowisk niskich po- ³o onych w ich obrêbie. Wydzielono torfowiska pojezierne podœcielone gyti¹ organiczn¹ (Go), wêglanow¹ (Gca) i mineraln¹ (Gm) oraz torfowiska wytworzone w wyniku paludyfikacji gruntów mineralnych (M). Ustalono dominuj¹cy rodzaj genetyczny torfu na poszczególnych pod³o ach. Dane zestawiono wed³ug wielkoœci torfowisk. Przeanalizowano równie mi¹ - szoœæ z³ó. Przestrzenne zró nicowanie torfowisk analizowano na podstawie wykonanych map na podk³adzie topograficznym w skali 1:100 000. Pojezierze Mr¹gowskie (PMR) jest jednym z mezoregionów makroregionu Pojezierze Mazurskie (Kondracki 1972, 2009). Pojezierze Mr¹gowskie obejmuje 182 800 ha, co stanowi 13,9% Pojezierza Mazurskiego (tabela). Specyfik¹ tego mezoregionu jest kratowy uk³ad form polodowcowych tworzony przez rynny jeziorne i formy szczelinowe (ozy, kemy) maj¹ce przebieg po³udnikowy, poprzecinane przez równole nikowo u³o one wzgórza morenowe. Moreny czo³owe o wysokoœciach dochodz¹cych do 221 m n.p.m. po³o one s¹ w odleg³oœci 15 20 km od siebie (Œwierczyñski 1959, Kondracki 1972, Lisicki 1997). Pomiêdzy pagórkami morenowymi wystêpuj¹ liczne zag³êbienia zajête przez mokrad³a. Wiele z nich znajduje siê w fazie decesji i podlega modyfikacji przez proces deluwialny prowadz¹cy do ich pogrzebania TABELA 1. Mokrad³a Pojezierza Mr¹gowskieg o TABLE 1. Wetlands in the Mr¹gowo Lakelan d (Sowiñski i in. 2004). W krajobrazie pó³nocnej czêœci PMR dominuj¹ wzgórza i pagórki zbudowane ze zwiêz³ych glin, na których rozwinê³y siê gleby brunatne w³aœciwe i pararêdziny. Na po³udniu mezoregionu przewa aj¹ wzgórza i pagórki gliniasto-piaszczyste z glebami brunatnymi i p³owymi oraz równiny piaszczyste z glebami rdzawymi (Gotkiewicz i Smo- ³ucha 1996). Wody PMR odprowadzane s¹ na pó³noc przez rzekê Guber do yny i na po³udnie przez rzekê Krutyniê, Jezioro Be³dany i rzekê Pisê (Werner-Wiêckowska 1959, Kondracki 1972, Œwierczyñski 1972). Jeziora zajmuj¹ 4,9% powierzchni mezoregionu (Lossow 1996). Pojezierze Mr¹gowskie zosta³o ukszta³towane przez l¹dolód fazy poznañskiej i pomorskiej zlodowacenia Wis³y. Jego po³udniow¹ granicê wyznacza ci¹g moren czo³owych rozdzielaj¹cych fazê poznañsk¹ z leszczyñsk¹, w której uformowana zosta³a Równina Mazurska (Kondracki 1972, 2009). WYNIKI I DYSKUSJA Nierównomierna aktywnoœæ l¹dolodu zlodowacenia Wis³y sprawi³a, e 1/3 Pojezierza Mr¹gowskiego uformowana zosta³a w fazie poznañskiej (POZ), a 2/3 w fazie pomorskiej (POM). Na terenie mezoregionu stwierdzono 1164 torfowiska niskie, które zajmuj¹ 5,9% jego powierzchni (tabela). W strefie fazy POZ wystêpuje 146 torfowisk o ³¹cznym areale 2157 ha, co wywo³uje 3,5% zatorfienie. W strefie fazy POM torfowisk jest 7-krotnie wiêcej (1018) i zajmuj¹ one 8620 ha, tj. 7% powierzchni tej strefy. W porównaniu do s¹siedniej Krainy Wielkich Jezior Mazurskich zatorfienie w strefach jest ponad 2-krotnie mniejsze (Lemkowska i in. 2013). Na PMR przewa aj¹ torfowiska o areale mniejszym od 10 ha (83%), tylko 7 obiektów ma powierzch- Specyfikacja Specification Powierzchnia, area (ha) Czêœæ PM, part of PM area (%) Torfowiska niskie (szt); number of fens Powierzchnia torfowisk niskich; area of fens (ha) Udzia³ torfowisk pojeziernych; part of postlake fens (%) Œ rednia wielkoœ æ torfowisk; average size of fens (ha) Powierzchnia gytiowisk; area of gyttjalands (ha) Udzia³ % w powierzchni regionów, % of region area: Torfowiska niskie; fens Gytiowiska; gyttjalands Torfowiska pojezierne; postlake fens Jeziornoœ æ aktualna; current lakes area* Jeziornoœ æ pierwotna; primary lakes area Zatorfienie jezior; overgrown lakes (%) Zanik jezior; disappear lakes (%) Mezoregion Mesoregion PMR 182 800 13,9 1164 10 777 92,5 9,3 1164 5,9 0,64 5,45 4,86 10,95 49,8 55,6 Makroregion Macroregion PM 1 318 400 100 7 346 93 741 85,8 12,8 5 588 7,1 0,42 6,09 6,41 12,92 47,1 51,4 PMR Pojezierze Mr¹gowskie, Mr¹gowo Lakeland, PM Pojezierze Mazurskie, Mazurian Lakeland. *wg Lossowa (1996); According to Lossow (1996).

Pod³o e torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego 59 niê ponad 100 ha. Œrednia wielkoœæ torfowisk wynosi 9,3 ha, przy czym ró nicuje siê ona w fazach. W POZ wynosi 14,8 ha i jest prawie 2-krotnie wiêksza ni w POM, gdzie maj¹ one œrednio 8,5 ha. W pod³o u 92,3% torfowisk PMR stwierdzono obecnoœæ osadów limnicznych (Go, Gca, Gm). Zestawiaj¹c area³ torfowisk pojeziornych z aktualn¹ powierzchni¹ jezior oraz gytiowisk mo emy wywnioskowaæ, e pierwotnie jeziora zajmowa³y ponad 11% powierzchni PMR. Zanik jezior oszacowano na 55,6% z czego 49,8% przekszta³ci³a siê w torfowiska niskie (Piaœcik i Lemkowska 2004). Nale y jednak pamiêtaæ, e czêœæ torfowisk pojeziornych przykry³y deluwia, a niektóre paleojeziora sp³ynê³y w wyniku drena u (Œwierczyñski 1959, Stasiak 1971a,b; B³aszkiewicz 2005, 2007). Wed³ug Stasiak (1971a) masowe zanikanie jezior przypada w holocenie na okres borealny i pierwsz¹ po³owê okresu atlantyckiego. Wiêkszoœæ (51%) torfowisk niskich PMR rozwinê³a siê na gytii organicznej (Go), która dominuje w pod³o u wszystkich badanych mokrade³ niezale - nie od wielkoœci (ryc. 1). Osi¹ga ona mi¹ szoœæ 10,6 m, co wskazuje na korzystne warunki akumulacji detrytusu. Warunki takie panowa³y w jeziorach bezodp³ywowych, gdzie mia³ miejsce intensywny rozwój fitocenoz (Uggla 1971, Stasiak 1971a). Nast¹pi³o to w okresie oziêbienia klimatu (pocz¹tek okresu preborealnego) (Stasiak 1971a, B³aszkiewicz 2005, 2007), konsekwencj¹ czego by³o zahamowanie wytr¹cania wêglanu wapnia bêd¹cego w zale noœci inwersyjnej z materi¹ organiczn¹ (Dean i Fouch 1983, Dean 1999, Punning i in. 2008). Zarówno w strefie POZ, jak i POM w torfowiskach wiêkszych od 10 ha na gytii organicznej zalega najczêœciej torf turzycowiskowy, a w mniejszych od 10 ha torf olesowy (ryc. 2). Gytia wapienna zalega w pod³o u 27,4% torfowisk niskich PMR (ryc. 1), najczêœciej ma mi¹ szoœæ oko³o 1,8 m, maksymalnie mi¹ szoœæ ta dochodzi do 10,6 m. Czêstoœæ wystêpowania Gca w porównaniu do Pojezierza E³ckiego jest 1,6 razy wiêksza (Lemkowska 2015), zaœ mniejsza 1,3-krotnie w stosunku do Pojezierza Olsztyñskiego (Piaœcik i Lemkowska 2004) i 2-krotnie do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (Lemkowska i in. 2013). Podobnie jest na s¹siaduj¹cej Równinie Mazurskiej (Piaœcik i Lemkowska 2004), stanowi¹cej miejsce deponowania osadów sp³ywaj¹cych z pó³nocy (Kondracki 1972). Taki rozk³ad podtorfowych osadów wêglanowych œwiadczy o znacznie mniejszej iloœci wêglanu wapnia wyp³ukanego z utworów polodowcowych i zdeponowanego w pierwotnych jeziorach Pojezierza Mr¹gowskiego w porównaniu do s¹siednich mezoregionów. Przemawia za tym wêglanowoœæ utworów geologicznych (Lisicki 1997, Œwierczyñski 1959, 1972) i gleb Pojezierza Mr¹gowskiego, w których CaCO 3 wystêpuje w ca³ym profilu, nadaj¹c im odczyn alkaliczny lub obojêtny (Kern 1985). Mniejszy poziom denudacji mo e byæ efektem wyniesienia terenu w stosunku do s¹siednich mezoregionów i s³abszego przemywania. Odp³yw wód w kierunku po³udniowym sprawi³, e wyp³ukiwany CaCO 3 zosta³ przeniesiony na teren Równiny Mazurskiej zajêty w plejstocenie przez l¹dolód fazy leszczyñskiej i tam zdeponowany. Migracja wêglanu wapnia na du e odleg³oœci ujawnia wp³yw zlewni na powstawanie osadów limnicznych od momentu formowania ska³ osadowych, na co zwraca uwagê wielu autorów (Stasiak 1971a, Rzepecki 1985, Petelski i Sadurski 1987, Bukowska-Jania 2003). Warto zauwa yæ, e pomimo du ej zasobnoœci utworów m³odoglacjalnych w wêglan wapnia na terenie Pojezierza Mr¹gowskiego, z³o a kredy jeziornej wed³ug Pañstwowego Instytutu Geologicznego (Przenios³o 1988 2005; Szuflicki i in. 2016) nie s¹ zbyt czêste, co odró nia je od s¹siednich mezoregionów (Pojezierza Olsztyñskiego, Krainy Wielkich Jezior Mazurskich) obfituj¹cych w wapienne osady limniczne. RYCINA 1. Pod³o e torfowisk niskich w nawi¹zaniu do wielkoœci obiektów i morfogenezy terenu. Objaœnienia: PMR Pojezierze Mr¹gowskie, POZ teren fazy poznañskiej, POM teren fazy pomorskiej; M pod³o e mineralne; Go gytia organiczna, Gm gytia mineralna, Gca gytia wêglanowa, SUM wszystkie torfowiska FIGURE 1. Bedrock of fens according to size objects and terrain morphogenesis Abbreviations: PMR the whole Mr¹gowo Lakeland; POZ area of Poznañ phase; POM area of Pomeranian phase; M mineral bed, Go organic gyttja; Gm mineral gyttja; Gca calcareous gyttja; SUM summary of fens

60 BO ENA LEMKOWSKA RYCINA 2. Zró nicowanie genetyczne torfów torfowisk niskich w nawi¹zaniu do pod³o a i morfogenezy terenu Pojezierza Mr¹gowskiego (osobno dla poszczególnych wielkoœci torfowisk od <10 do >100 ha). Objaœnienia skrótów znajduj¹ siê na rycinie 1 FIGURE 2. Differentiation of kind peat in the Mr¹gowo Lakeland according to fens bedrock and terrain morphogenesis (separately for different sizes of fens from <10 to >100 ha). Abbreviations were explained in Figure 1 RYCINA 3. Mi¹ szoœæ z³ó torfowych torfowisk niskich w fazach zlodowacenia Wis³y (POZ, POM) na Pojezierzu Mr¹gowskim (PMR) z uwzglêdnieniem wielkoœci torfowisk (od <10 do >100 ha). Objaœnienia skrótów znajduj¹ siê na rycinie 1 FIGURE 3. Thickness of peat in fens for each phase of the Vistulian glaciation (POZ, POM), for the whole Mr¹gowo Lakeland (PMR), and for different fens sizes (from <10 to >100 ha). Abbreviations were explained in Figure1

Pod³o e torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego 61 Na gytii mineralnej powsta³o 13,7% torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego, co sprawia, e w porównaniu do Pojezierzy: Olsztyñskiego i E³ckiego jej udzia³ jest 2-krotnie wiêkszy (Piaœcik i Lemkowska 2004). Torfowiska te maj¹ z regu³y area³ 50 100 ha i czêœciej wystêpuj¹ w strefie fazy POZ (ryc. 1), gdzie przewa nie zalega torf turzycowiskowy. W fazie POM na gytii mineralnej w z³o ach dominuje torf olesowy. Proces torfotwórczy poprzedzony by³ siln¹ erozj¹ terenów otaczaj¹cych te zbiorniki, co sprawi³o, e zosta³ naniesiony materia³ allochtoniczny przez wodê i wiatr. Zwa ywszy, e jest to z regu³y najstarszy rodzaj osadów jeziornych mo na wnioskowaæ, e jeziora Pojezierza Mr¹gowskiego wczeœnie uleg³y l¹dowieniu. Przyspieszyæ ten proces mog³a degradacja bry³ martwego lodu i odp³yw wód. W wyniku paludyfikacji (zatorfienia utworów mineralnych) powsta³o 7,5% torfowisk Pojezierza Mr¹gowskiego, (ryc. 1). WskaŸnik ten jest najmniejszy w skali makroregionu Pojezierze Mazurskie (Piaœcik i Lemkowska 2004). Bezpoœrednio na pod³o u mineralnym (M) rozwinê³o siê w strefie POZ zaledwie 1,9% torfowisk, a w POM 8,9%. Wskazuje to na warunki hydrologiczne niesprzyjaj¹ce zatorfieniu form wytopiskowych, które z racji budowy geologicznej funkcjonuj¹ jako zag³êbienia suche oddzia³uj¹ce drenuj¹co (Kondracki 1959, Œwierczyñski 1959, Werner-Wiêckowska 1959). Uszczelnienie pod³o a obni eñ utworami zwiêz³ymi wystêpuje czêœciej w fazie POM, tam te odnotowano wiêcej torfowisk paludyfikacyjnych. Maj¹ one z regu³y niewielkie rozmiary (<10 ha) (ryc. 1), co umo liwi³o im funkcjonowanie dziêki wodzie sp³ywaj¹cej ze stoków. Migruj¹ca woda wzbogaca³a siê w sk³adniki od ywcze w iloœæ skorelowanej z rodzajem i zasobnoœci¹ gleb zlewni ( urek 1990). Z³o a torfowe Pojezierza Mr¹gowskiego w 73% kwalifikuj¹ siê do g³êbokich (ryc. 3), ich udzia³ jest o ponad 17% wiêkszy w stosunku do œredniej dla ca³ego makroregionu (Lemkowska i Piaœcik 2006). W strefie fazy POZ stanowi¹ 79%, a w POM 71%. Torfy na Pojezierzu Mr¹gowskim œrednio maj¹ mi¹ - szoœæ 1,7 m, maksymalnie osi¹gaj¹ 7,4 m. Torfowisk p³ytkich (<80 cm) jest niewiele, a wszystkie one zlokalizowane s¹ na terenie fazy POM. Maj¹ one zwykle ma³¹ powierzchniê (<10 ha), a w ich z³o u dominuj¹ torfy olesowe. WNIOSKI RYCINA 4. Rozmieszczenie torfowisk niskich na Pojezierzu Mr¹gowskim FIGURE 4. Distribution of fens in the Mr¹gowo Lakeland Uwarunkowania morfogenetyczne Pojezierza Mr¹gowskiego zwi¹zane z fazami zlodowacenia Wis³y wp³ynê³y na przestrzenne zró nicowanie iloœciowe i jakoœciowe torfowisk niskich. Zatorfienie w fazie poznañskiej jest 2-krotnie mniejsze ni w fazie pomorskiej i jest pochodn¹ iloœci oraz wielkoœci pierwotnych jezior zajmuj¹cych formy wklês³e. W porównaniu do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich zatorfienie stref jest ponad 2-razy mniejsze. Torfowiska niskie Pojezierza Mr¹gowskiego w wiêkszoœci maj¹ genezê pojeziern¹. W ich pod³o u dominuje gytia organiczna. Mniejszy udzia³ gytii wêglanowej w pod³o u torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego w porównaniu do s¹siednich mezoregionów (Pojezierza Olsztyñskiego, Krainy Wielkich Jezior Mazurskich) wskazuje na s³abszy stopieñ denudacji chemicznej CaCO 3 oraz mniej korzystne warunki jego redepozycji. WskaŸnik zatorfienia utworów mineralnych na Pojezierzu Mr¹gowskim jest najmniejszy spoœród mezoregionów Pojezierza Mazurskiego. Torfowiska paludyfikacyjne koncentruj¹ siê w fazie pomorskiej. LITERATURA Alonso-Zarza A.M., Wright V.P., 2010. Palustrine Carbonates. [In:] Carbonates in Continental Settings, Facies, Environments, and Processes. (Alonso-Zarza A.M., Tanner L.H., Eds.). Developments in Sedimentology 61: Elsevier Science Amsterdam, London: 103 131.

62 BO ENA LEMKOWSKA B³aszkiewicz M., 2005. PóŸnoglacjalna i wczesnoholoceñska ewolucja obni eñ jeziornych na Pojezierzu Kociewskim (Wschodnia czêœæ Pomorza). Prace Geograficzne IGiPZ PAN, Warszawa, 201: ss. 192. B³aszkiewicz M., 2007. Geneza i ewolucja mis jeziornych na m³odoglacjalnym obszarze Polski wybrane problemy. Studia Limnologica et Telmatologica 1(1): 5 16. Bukowska-Jania E., 2003. Rola systemu lodowcowego w obiegu wêglanu wapnia w œrodowisku przyrodniczym. Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice: ss. 247. Churski Z., 1988. Wybrane zagadnienia dotycz¹ce jezior i mokrade³ w Polsce. [W:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior mokrade³ w Polsce (Churski Z., red.). Rozprawy Uniwersytetu Miko³aja Kopernika, Toruñ: 9 31. Dean W.E., 1999. The carbon cycle and biogeochemical dynamics in lake sediments. Journal of Paleolimnology 21: 375 393. Dean W.E., Fouch T.D., 1983. Lacustrine environment. [In:] Carbonate Depositional Environments (Scholle P.A., Bebout D.G., Moore C.H., Eds), AAPG Memoir 33: 97 130. Dembek W., 2000. Wybrane aspekty zró nicowania torfowisk w m³odo- i staroglacjalnych krajobrazach Polski wschodniej. Rozprawa habilitacyjna. Wydawnictwo IMUZ: ss. 175. Gotkiewicz J., Smo³ucha J., 1996. Charakterystyka krajobrazów m³odoglacjalnych Pojezierza Mazurskiego i Równiny Sêpopolskiej. Zeszyty Problemowe Postêpów Nauk Rolniczych 431: 119 136. Ilnicki P., 2002. Torfowiska i torf. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu: ss. 606. Kern H., 1985. Odczyn i zawartoœæ wêglanu wapnia w profilach gleb u ytków rolnych Polski. Wydawnictwo IUNG R(201), Pu³awy: ss. 97. Kondracki J., 1972. Polska pó³nocno-wschodnia. PWN, Warszawa: ss. 272. Kondracki J., 2009. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa: ss. 443. Lal R., 2008. Carbon sequestration. Philosophical Transactionsof the Royal Society B, The Royal Society, 363: 815 830. Lemkowska B., 2015. Differentiation of fen bedrock in the E³k Lakeland (NE Poland) in relation to late Pleistocene terrain morphogenesis. Soil Science Annual 66(4): 161 167. Lemkowska B., Piaœcik H., 2006. Differentiation of fens in landscapes of the Mazurian Lakeland. Polish Journal of Environmental Studies 15(5D): 43 46. Lemkowska B., Orzechowski M., Smólczyñski S., 2013. Zró nicowanie pod³o a torfowisk niskich Krainy Wielkich Jezior Mazurskich na tle morfogenezy terenu. [W:] Œrodowisko glebotwórcze i gleby dolin rzecznych. (Jonczak J., Florek W., red.). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ: 95 102. Lipka K., 2000. Torfowiska w dorzeczu Wis³y jako element œrodowiska przyrodniczego. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie. Rozprawa 255: ss. 148. Lisicki S., 1997. Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski. Arkusz Mr¹gowo 1:50 000, 141: ss. 58. Lossow K., 1996. Znaczenie jezior w krajobrazie m³odoglacjalnym Pojezierza Mazurskiego. Zeszyty Problemowe Postepów Nauk Rolniczych 431: 47 59. Marks L., 2005. Pleistocene glacial limits in the territory of Poland. Przegl¹d Geologiczny 53(10/2): 988 993. Mitsch W.J., Gosselink J.G., 1993. Wetlands. Van Nostrand Reinhold and John Wiley & Sons: pp. 722. Petelski K., Sadurski A., 1987. Kreda jeziorna wskaÿnikiem holoceñskiej wymiany wód podziemnych. Przegl¹d Geologiczny 3: 143 147. Piaœcik H., Lemkowska B., 2004. Genese der niedermoore in der Masurischen Seeplatte. Telma 34: 31 37. Przenios³o S. (red.), 1988 2005. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce edycje wed³ug stanu na 31.XII.1987 31.XII.2004, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Punning J.M., Kapanen G., Hang T., Davydova N., Kangur M., 2008. Changes in the water level of Lake Peipsi and their reflection in a sediment core. Hydrobiologia 599: 97 104. Rzepecki P., 1985. Jeziorne osady wapienne Polski Pó³nocnej miedzy yn¹ a Brd¹. Geologia 11(3): 5 78. Sowiñski P., Smólczyñski S., Orzechowski M., 2004. Gleby obni eñ œródmorenowych jako bariery biogeochemiczne w krajobrazie rolniczym Pojezierza Mazurskiego. Roczniki Gleboznawcze Soil Science Annual 55(2): 365 372. Stasiak J., 1971a. Holocen Polski Pó³nocno-Wschodniej. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, PWN, Warszawa, 47: ss. 110. Stasiak J., 1971b. Geneza basenów sedymentacyjnych na obszarach sandrowych. Zeszyty Problemowe Postepów Nauk Rolniczych 107: 103 112. Szuflicki M., Malon A., Tymiñski M. (red.), 2016. Bilans zasobów z³ó kopalin w Polsce wg stanu na 31.XII.2015 r. Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Warszawa: ss. 476. Œwierczyñski K., 1959. Stosunki geomorfologiczne. [W:] Z badañ œrodowiska geograficznego w powiecie mr¹gowskim. (Kondracki J., red.), Prace Geograficzne, Instytut Geografii PAN, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 19: 11 36. Œwierczyñski K., 1967. Morfologia rynny Mr¹gowskiej. Prace i Studia Instytutu Geograficznego, Uniwersytet Warszawski, Geografia Fizyczna 1: 125 141. Œwierczyñski K., 1972. Formy wytopiskowe w po³udniowej czêœci Pojezierza Mr¹gowskiego. Prace i Studia Instytutu Geograficznego, Uniwersytet Warszawski, Geografia Fizyczna, 10(4): 85 113. Tobolski K., 2000. Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. PWN, Warszawa: ss. 508. Uggla H., 1971. Charakterystyka gytii i gleb gytiowych Pojezierza Mazurskiego w œwietle dotychczasowych badañ Katedry Gleboznawstwa Wy szej Szko³y Rolniczej w Olsztynie. Zeszyty Problemowe Postepów Nauk Rolniczych 107: 13 25. Werner-Wiêckowska H., 1959. Wody. [W:] Z badañ œrodowiska geograficznego w powiecie mr¹gowskim. (Kondracki J., red.), Prace Geograficzne, Instytut Geografii PAN, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 19: 36 49. Wiêckowski K., 1993. Procesy sedymentacji i tempo akumulacji osadów dennych w wybranych jeziorach. [W:] Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych (Dynowska I., red.), Kraków: 88 97. Wiêckowski K., 2009. Zagadnienia genezy, wieku i ewolucji jezior poszczególnych regionów Polski w œwietle badañ ich osadów dennych. Studia Limnologica et Telmatologica. Suplement 1: 29 72. urek S., 1990. Zwi¹zek procesu zatorfienia z elementami œrodowiska przyrodniczego wschodniej Polski. Roczniki Nauk Rolniczych D-220: ss. 174. Received: February 5, 2016 Accepted: July 12, 2016

Pod³o e torfowisk niskich Pojezierza Mr¹gowskiego 63 Differentiation of fen bedrock in the Mr¹gowo Lakeland (NE Poland) in relation to Pleistocene terrain morphogenesis Abstract: The Mr¹gowo Lake District (NE Poland) with the area of 182 800 hectares was formed in 1/3 during the Poznañ phase (POZ) of the Vistulian glaciation, and in 2/3 in the Pomeranian phase (POM) of that glaciation. A number of fens in the Mr¹gowo Lake District is 1164, and they occupy 5.9% of its total area. Majority of fens (1018) with an area of 8620 ha is located in the zone of POM phase, and the remaining fens (146) occupying 2157 ha occur within the zone of POZ phase. Peatlands cover 3.5% of area of POZ phase and 7% of area of POM phase. The mean size of fens in the Mr¹gowo Lake District is 9.3 ha (mean size in POZ phase zone is 14.8 ha and in POM zone 8.5 ha). Limnic deposits predominate in the bedrock of fens (92.5% of the total number of fens). Originally, lakes occupied 11% of the Mr¹gowo Lake District, of which 1/2 was transformed into fens. More than 50% of peatlands developed on organic gyttja, 27% on calcareous gyttja, and almost 14% on mineral gyttja. About 7.5% of fens formed as a result of paludification. Key words: fens, wetlands, disappearance of lakes, Mr¹gowo Lakeland, Vistulian glaciation