Skutki niedoboru i nadmiaru składników mineralnych w diecie drobiu Składniki mineralne są niezbędne do życia ptaków, ich niedobór lub nadmiar zmniejsza nieśność, wylęgowość piskląt, przyrosty, może także powodować różne schorzenia. Zawartość składników mineralnych w paszach stosowanych w żywieniu drobiu jest dość zmienna i uzależniona głównie od zasobności gleby. Największe znaczenie w diecie drobiu spośród składników mineralnych - makroelementów, ma wapń i fosfor oraz sód. Najczęściej konieczne jest dodatkowe ich wprowadzanie do mieszanek paszowych w takich postaciach jak: węglan wapnia, fosforany paszowe i sól kuchenna. Pozostałe makropierwiastki, poza wymienionymi, występują w naturalnych paszach w dostatecznych ilościach i zazwyczaj nie są dodawane do mieszanek paszowych. Wapń Największe zapotrzebowanie na wapń wykazują ptaki w okresie wzrostu oraz w okresie nieśności do budowy skorupy jaja. W organizmie największe ilości wapnia są gromadzone w kościach, nieduże ilości tego pierwiastka znajdują się w płynach zewnątrz- i wewnątrzkomórkowych. Wapń odgrywa dużą rolę w regulacji licznych funkcji komórkowych (mięśniowych, nerwowych, hormonalnych) oraz w procesie koagulacji krwi. W czasie nieśności wchłanianie wapnia staje się bardzo intensywne. Ważna jest prawidłowa proporcja wapnia do fosforu w mieszance paszowej, co odgrywa dużą rolę w zapobieganiu dyschondroplazji piszczelowej. Przy niedoborach w diecie drobiu wapnia można obserwować zmiany w układzie kostnym, następuje wzrost wchłaniania wapnia na poziomie jelitowym, ma też miejsce obniżenie poziomu Ca we krwi. Objawami niedoboru wapnia jest opóźnienie wzrostu, osłabienie ptaków, zaburzenia w metabolizmie, ospałość, mniejsza ruchliwość, osteoporoza, krzywica, wady postawy i chodu, pojawiają się skłonności do tworzenia się wybroczyn, u niosek następuje zmniejszenie nieśności, osłabienie jakości skorupy jaj. Następuje pogorszenie się wylęgowości piskląt z jaj pochodzących od niosek karmionych mieszanką niedoborową. Pojawia się niezborność ruchowa, porażenia mięśni, apatia. Przy skrajnym niedoborze wapnia nioski najpierw ograniczają, a następnie wstrzymują swoją owulację, tym samym chronią swój układ kostny. Udział wapnia w paszy dla niosek powinien wynosić około 4%. Na początku cyklu produkcyjnego nioski powinny otrzymywać co najmniej 4g Ca na dzień do 4,5g pod koniec cyklu produkcyjnego (skorupa zawiera aż 94% węglanu wapnia). Pasze roślinne zawierają małe ilości wapnia i jest on w formie prawie całkowicie niedostępnej dla drobiu. Dobrym źródłem wapnia są pasze pochodzenia zwierzęcego, np. mączki rybne, skorupy małży, kreda pastewna, fosforan wapniowy, lecz głównym źródłem wapnia jest węglan wapnia. Z przyswajaniem wapnia związana jest witamina D i dlatego też powinna ona być w odpowiednich ilościach dodawana do paszy. Fosfor Fosfor jest po wapniu drugim bardzo ważnym makroelementem, jest on elementem strukturalnym szkieletu, bierze udział w różnych ko- 26
mórkowych reakcjach, a w formie zjonizowanej jest obecny w płynach wewnątrzkomórkowych, pomaga w utrzymaniu stałego ph krwi. Fosfor stanowi około 6-8% suchej masy kości drobiu. Prawie 80% całej zawartości fosforu jest skoncentrowane w kościach i we krwi. Fosfor z pasz roślinnych jest średnio dostępny jedynie w 30%. Równowaga fosforu w organizmie jest regulowana na poziomie kości i nerek. Podobnie jak w przypadku wapnia zapotrzebowanie drobiu na fosfor związane jest głównie z produkcyjnością. Niewielkie zapotrzebowanie bytowe zaspakajane bywa poprzez rezerwę kostną i dzięki niedużemu wydalaniu z moczem. Ewentualne niedobory fosforu objawiają się utratą apetytu ptaków, wyraźnym obniżeniem tempa wzrostu, zaburzeniami procesów kostnienia, mineralizacji skorupy jaja, a głównie jednak wchłaniania Ca. Ponadto występować mogą poważne zaburzenia ruchowe i dochodzić może do upadków drobiu. Wymienione objawy niedoborów fosforu są tym bardziej zaostrzone im ptaki są młodsze. Dostarczany ptakom w paszach fosfor stanowi kompleksy fitynianów, które jako trwałe i niedegradowane przez endoenzymy w przewodzie pokarmowym kompleksy są hydrolizowane przez fitazy pochodzenia naturalnego z pasz roślinnych lub mikrobiologicznego. Stosowanie fitaz w żywieniu drobiu jest wręcz zalecane w celu zmniejszenia wydalania tego pierwiastka w odchodach i redukowania tym sposobem obciążenia naturalnego środowiska. Magnez Ten makroelement przede wszystkim występuje wewnątrz komórek. Udział magnezu jest konieczny przy wszystkich syntezach tkankowych które prowadzą do powstawania białka, lipidów, bierze on także udział w reakcjach z udziałem ATP. Obecność tego pierwiastka jest wymagana przy aktywności mięśniowej. Zapotrzebowanie drobiu na magnez jest stosunkowo nieduże. Stosowane w żywieniu drobiu pasze najczęściej zawierają wystarczające ilości tego makroelementu. Niedobory magnezu występują bardzo rzadko. Ewentualne objawy niedoborów tego pierwiastka to opóźnienie tempa wzrostu młodego drobiu, napady drgawek, letarg oraz w bardzo skrajnych przypadkach śmierć ptaków. U niosek podczas produkcji jaj może także występować obniżenie wartości biologicznej jaj wylęgowych, zmiany w składzie mineralnym jaj, obniżenie nieśności i wyraźne pogorszenie cech jakościowych skorupy. Sód, potas, chlor Te makroelementy są pierwiastkami niezbędnymi do utrzymania procesów życiowych ptaka, a niedobory zmuszają do ciągłego i regularnego dostarczania ich do organizmu. Najczęstszym objawem niedoboru lub też nadmiaru jest zmniejszenie się apetytu ptaków. Pasze niskoenergetyczne powinny zawierać mniej jonów sodu, potasu i chloru aniżeli pasze wysokoenergetyczne. Te trzy makroelementy stanowią układ sprzężony, który powinien gwarantować prawidłowy rozwój organizmu, stanowią podstawowe składniki płynów zewnątrz i wewnątrzkomórkowych przy zachowaniu pewnego stałego podziału ich funkcji i rozmieszczenia. Pod wpływem różnych czynników, np. żywienia, warunków mikroklimatycznych pomieszczenia i wielu innych stały podział funkcji tych pierwiastków powinien być dynamiczny i zmieniać się. Znaczenie dodatku sodu do mieszanek dla drobiu i skutki niedoboru tego pierwiastka ujawniły się w praktyce w związku z ograniczeniem w żywieniu drobiu mączek rybnych i innych pasz zasobnych w sól kuchenną. Sód jest jednym z najważniejszych kationów płynu pozakomórkowego ustroju, znajduje się w tkance kostnej i w mniejszym stężeniu w płynie wewnątrzkomórkowym, jest pierwiastkiem życia i stanowi główny czynnik regulujący homeostazę. Jego obecność w organizmie wraz 28
HIGIENA I ŻYWIENIE z chlorkami warunkuje ciśnienie osmotyczne, strukturę koloidów, odczyn osocza. Jest jednym z czynników działania pompy sodowo-potasowej i jest niezbędny przy procesach mineralizacji. Jest też niezbędny w procesach absorpcji aminokwasów i cukrów w jelicie cienkim, uczestniczy w syntezie białek i w procesach mineralizacji, stanowi ponad 90% wszystkich zasad surowicy krwi. Niedobór sodu w diecie drobiu występuje bardzo rzadko, ponieważ dodatek soli kuchennej pozwala w bardzo łatwy sposób uzupełniać jego niedobory. Ewentualnymi objawami niedoborów sodu jest zahamowanie wzrostu, rozwoju, spadek aktywności ruchowej, zmniejszenie apetytu, zmniejszenie tempa przemian metabolicznych aminokwasów, energii, węglowodanów, zmiany strukturalne w kościach długich, zmiany w gonadach, zmniejszenie objętości osocza, wzrost we krwi poziomu kwasu moczowego, zaburzenia równowagi, możliwość pojawienia się w stadzie objawów kanibalizmu. O wiele groźniejsze w skutkach jest przedawkowanie soli kuchennej niż jej niedobór. W przypadku nadmiaru jonów sodu w organizmie dochodzi do procesu intensywnego wydalania go przez nerki, co może doprowadzić do hipertrofii nerkowej. Diety wegetariańskie stosowane w żywieniu drobiu zawierają duże udziały poekstrakcyjnej śruty sojowej. Ze względu na wysoką zawartość potasu w śrucie sojowej wymagają one stosowania dodatkowych źródeł sodu. Potas w komórkach pełni rolę podobną do roli sodu w płynach ustrojowych, jest niezbędny do prawidłowej pracy serca, aktywizuje enzymy. Niedobory potasu pojawiające się w praktyce raczej rzadko noszą nazwę hipokalemii (objawy to osłabienie mięśni, zmniejszenie napięcia ścian jelit, osłabienie pracy serca oraz mięśni oddechowych, zaburzenia przemian metabolicznych, zaburzenia układu kostnego, tkanki chrzęstnej, spadek stężenia obojętnych aminokwasów w płynach i w tkankach, zaburzenia równowagi elektrolitowej i kwasowo-zasadowej oraz spadek tempa wzrostu). Niedobory chloru w diecie drobiu mogą powodować obniżenie tempa wzrostu, zagęszczenie fizyczne krwi i płynów śródtkankowych, odwodnienie organizmu i towarzyszy mu spadek chlorków we krwi. Podczas niedoborów utrzymujących się przez dłuższy okres czasu mogą się pojawiać objawy neurologiczne, objawiające się porażeniami ptaków z wyciągniętymi kończynami. Mikroelementy wywierają również bardzo duży wpływ na metabolizm drobiu a ich niedobór lub nadmiar powoduje choroby i nienormalności. Szczególnie ważna rola mikroelementów ujawnia się przy ich deficycie. Żelazo Żelazo jest to jeden z najważniejszych mikroelementów w żywieniu drobiu. W organizmie 2/3 tego mikroelementu występuje w formie związanej w hemoglobinie i służy do transportowania tlenu do komórkowego oddychania. Pozostała część żelaza związana jest m.in. z białkami (apoferrytyna, hemosyderyna, mioglobina) i z wieloma enzymami biorącymi udział w reakcjach utleniania komórkowego. Oprócz bardzo ważnej roli nośnika tlenu we krwi, żelazo odgrywa także ważną rolę w przemianach energetycznych i białkowych, uczestniczy w reakcjach oksydoredukcyjnych i transporcie elektronów. Brak tego pierwiastka wywołuje m.in. niedostateczną reakcję immunologiczną na pojawiającą się infekcję. Dostępność tego mikroelementu w praktyce uzależniona jest od jego zawartości w paszy. Żelazo w formie hemowej Fe+2 jest znacznie lepiej przyswajalne (ok. 40%), aniżeli żelazo niehemowe Fe+3 (ok. 3%). Najlepszym źródłem żelaza są: glukoniany, mleczany, fumarany, siarczany pirofosforanu i węglanu, cytryniany i peptoniany żelaza. W praktycznym żywieniu drobiu niedobory tego mikroelementu występują zazwyczaj rzadko. Zbyt niskie spożycie żelaza powodować może anemię ptaków 29
(również niedokrwistość embrionów w czasie inkubacji), opóźnienie wzrostu drobiu, zaburzenia funkcji mięśni, odbarwianie czarnego lub brązowego upierzenia. W celu zapobiegania ewentualnym niedoborom tego mikroelementu w praktyce należy dodawać do paszy niewielkie ilości dobrze przyswajalnego żelaza, szczególnie przy podawaniu ptakom ziarna zbóż oraz uzupełniać tym pierwiastkiem pasze z dodatkiem tłuszczu. Miedź W organizmach zwierząt ten pierwiastek występuje w bardzo małych stężeniach. Najbogatszymi w ten mikroelement są wątroba, mózg, nerki i serce. Około 95% miedzi związane jest z białkiem ceruloplazminą, występuje w oksydazie cytochromowej, tyrozynazie, monoaminooksydazie. Miedź uczestniczy w procesach oddychania komórki, przemianach węglowodanów i tworzeniu kości, wpływa na pracę serca i rozwój tkanki łącznej, wspomaga wchłanianie żelaza, wraz z cynkiem przeciwdziała uszkodzeniom komórek wywoływanym przez wolne rodniki tlenowe. Dostępność tego mikroelementu z pasz jest stosunkowo wysoka. Jednakże ze względu na intensywne wydalanie miedzi z organizmu z żółcią całkowite jej wykorzystanie jest nieduże. Podobnie jak w przypadku żelaza, braki i niedobory miedzi występują rzadko. Najważniejszymi objawami tego deficytu jest także anemia, obniżenie odporności ogólnej organizmu, opóźnienie wzrostu, zaburzenia kostnienia, pigmentacji piór, zaburzenia układu nerwowego, zwłóknienia mięśnia sercowego, zamieranie embrionów w czasie inkubacji. Powodowane niedoborem miedzi zaburzenia kostnienia przypominają zmiany związane z niedoborem witaminy A: łamliwość kości, zgrubienie chrząstki nasadowej. Cynk Jest pierwiastkiem najbardziej wszechobecnym w organizmach w porównaniu do żelaza i miedzi, występuje w tkance kostnej, mięśniach, piórach, wątrobie, w jądrach. Cynk spełnia funkcję kofaktora wielu ważnych enzymów, jak: dehydrogenaza mleczanowa, fosfataza alkaliczna, anhydraza węglanowa, pełni bardzo ważną rolę w stabilizacji błon komórkowych. Bierze udział w wydzielaniu i działaniu hormonów (insuliny, hormonów tarczycy, testosteronu, hormonów wzrostu). Odpowiada za tworzenie keratyny i syntezę kwasu nukleinowego. Pełni także funkcje immunologiczne, uczestniczy w przemianach węglowodanowych, tłuszczowych i białkowych, jest ważnym elementem w strukturze wapiennej kości, przy jego udziale odbywa się regulacja apetytu, dzięki działaniu na ośrodkowy układ nerwowy. Zbyt niski poziom cynku w diecie powoduje zmniejszenie wydzielania hormonów wzrostu, tarczycowych, płciowych i insuliny oraz spadek odporności. Ewentualne niedobory cynku w paszy to opóźnienie wzrostu drobiu, słabe pobieranie paszy, zmiany w układzie kostnym: skrócenie kości, pogrubienie trzonowe kości długich, zaburzenia w rozwoju i wzroście upierzenia, łuszczenie się skóry, obniżenie poziomu fosfatazy alkalicznej, obniżenie jakości skorup jaj, spadek poziomu nieśności, obniżenie procentu wylęgu piskląt spowodowanego zaburzeniami w rozwoju embrionów (deformacje, anomalie rozwojowe - opóźnienie rozwoju szkieletu, zniekształcenie kości, brak palców), obniżenie jakości nasienia samców, słabsza jakość wylężonych piskląt. Cynk jest bardzo dobrze przyswajalny przez drób z siarczanów, węglanów, chlorków, tlenków, najlepiej przyswajalny jest cynk chelatowy. Zdecydowanie lepsza bioprzyswajalność chelatów w porównaniu z nieorganicznymi formami mikroelementów pozwala na zmniejszenie dawek mikroelementów przy jednoczesnym zwiększeniu jego pobierania przez drób, co tym samym poprawia wyniki produkcyjne. Cynk występujący w nadmiarze jest mało tok- 30
HIGIENA I ŻYWIENIE syczny. W odróżnieniu od żelaza i miedzi cynk w paszach roślinnego pochodzenia występuje bardzo często w ilościach niewystarczających. Mangan Występuje w dużych ilościach w kościach i w mitochondriach, jest także kofaktorem enzymów biorących udział w glikolizacji glikoprotein. Bierze udział w biochemicznych procesach warunkujących prawidłowy rozwój i wysoką produkcyjność drobiu, jest m.in. aktywatorem wielu enzymów uczestniczących w procesach utleniania komórkowego, regulatorem aktywności enzymów przemian glukozy, lipidów, aminokwasów. Uczestnictwo manganu w przemianach aminokwasów polega również na tym, że jest on składnikiem chelatów aminokwasowych. Ewentualne niedobory manganu powodować mogą u drobiu obniżenie tempa wzrostu, anomalie rozwojowe układu kostnego, zaburzenia reakcji neurologicznych, zaburzenia w regulacji pracy gruczołów dokrewnych, obniżenie zdolności syntezy witaminy C, patologiczne zmiany w obrębie kości kończyn. U niosek niedobory manganu mogą powodować zaburzenia w nieśności oraz w jakości skorup jaj. Mogą występować zaburzenia w rozwoju embrionalnym (papuzi dziób, skrócenie skrzydeł, zahamowanie wzrostu chrząstek, anomalie rozwojowe czaszki). U wyklutych piskląt występować może niezborność ruchowa oraz peroza. U szybko rosnącego drobiu niedobór manganu prowadzić może do zaburzeń w przemianie węglowodanów i lipidów. Dostępność manganu z paszy jest podobna do dostępności cynku i kształtuje się na poziomie ok. 50-60% ze zbóż. Mając na uwadze dość niską przyswajalność manganu oraz zróżnicowanie jego zawartości w paszach należy zawsze uzupełniać ilości tego mikroelementu w dawce pokarmowej. Selen Selen jest niezbędnym składnikiem organizmów zwierzęcych i występuje we wszystkich komórkach. Największe jego ilości zawierają: wątroba, warstwa korowa nerek, trzustka oraz przysadka. Do najważniejszych funkcji tego pierwiastka należy udział w zwiększaniu odporności organizmu, wpływ na metabolizm tarczycy i rola antyoksydacyjna. Wchodzi w skład peroksydazy glutationowej a jej aktywność ma działanie oszczędzające witaminę E. Niedobór selenu prowadzi do zwiększonego zużycia witaminy E i odwrotnie, witamina E zmniejsza zapotrzebowanie na selen, istnieje więc synergizm ich działania. Głównym objawem niedoboru selenu jest skaza wysiękowa, polegająca na tworzeniu się obrzęków spowodowanych zmianami przepuszczalności naczyń kapilarnych, zaobserwować można też podwyższone stężenie albumin w osoczu. Zapotrzebowanie drobiu na selen uzależnione jest od ilości pobieranej przez ptaki witaminy E. Z powodu dosyć dużej zmienności zawartości selenu w paszach konieczne jest uzupełnianie mieszanek paszowych selenem w postaci dostępnej ( najczęściej selenianem sodu, selenocystyną i selenometioniną). Jest on zaliczany do niezbędnych mikroelementów i w nadmiarze może wykazywać właściwości toksyczne. Zbyt duży udział selenu prowadzić może do spadku wylęgowości i do deformacji zarodków. U drobiu dorosłego niedobór selenu zdecydowanie obniża ich płodność. W żywieniu drobiu selen chroni przed różnymi schorzeniami, a także polepsza wartość odżywczą mięsa i jaj wchodząc w ich skład chemiczny. Jod Bierze udział w procesach syntezy tyroksyny i trijodotyroniny, z tego powodu występuje w dużych stężeniach w tarczycy w formie związanej z białkiem zapasowym, jak też występuje w metabolitach syntezy i rozkładu tych hormonów. W śladowych ilościach występuje w osoczu oraz w wątrobie. Niedobory tego pierwiastka powodować mogą obniżenie poziomu 31
hormonów tarczycowych, to zaś oddziaływuje na przysadkę mózgową, wpływa hamująco na wzrost drobiu a u niosek zmniejsza nieśność. Deficyt jodu może być przyczyną przerostu tarczycy, powoduje też zwiększoną zamieralność embrionów w końcowym etapie inkubacji, opóźnione wykluwanie się piskląt oraz słabszą resorbcję woreczka żółtkowego. W praktycznym żywieniu drobiu w celu utrzymania odpowiedniego poziomu tego mikroelementu niezbędne staje się uzupełnianie mieszanek paszowych jodkami. Jest to konieczne w przypadku pasz pochodzenia roślinnego, w których stężenia jodu są zazwyczaj niewielkie i bardzo zróżnicowane. Reasumując: racjonalne żywienie drobiu stanowi zasadniczy element decydujący m.in. o sprawności mechanizmów odpornościowych. Nieodpowiednio skomponowana dawka pokarmowa, deficyty białka, aminokwasów egzogennych, jak również składników mineralnych (makro- i mikroelementów) zdecydowanie obniżają tę sprawność. Pierwiastki te w organizmach powinny pozostawać tak samo ważne jak odpowiedni poziom białka czy witamin. Piśmiennictwo dostępne u autorki dr inż. Grażyna H. Korytkowska, UTP Bydgoszcz 32