S T U D I A S O C I E T A T I S S C I E N T I A R U M T O R U N E N S I S TORU-POLONIA VOL. II. NR 6 SECTIO E (ZOOLOGIA) 1950 JAN P R Ü F F E R O pewnych swoistociach entomofauny rezerwatu cisowego Wierzchlas. Some peculiarities in the entomofauna of the yew preserve Wierzchlas. Komunikat zgłoszony na posiedzeniu w dniu 16. XI. 1949 r. Od chwili przekroczenia bramy rezerwatu cisowego Wierzchlas przybysz odbiera swoiste wraenie, wiadczce o odrbnoci biotopu. Miejscami wystpuj zwarte skupienia drzew iglastych (sosna, wierk) i liciastych (grab, wiz, topola, brzoza, olcha, lipa, db, klon, jarzbina), midzy którymi rosn stare drzewa cisowe, miejscami za drzewa s rzadko rozstawione wród traw i próchniejcych, powalonych brzóz, a tu i ówdzie stercz suche, ju zamarłe cisy. Cało warunków ycia w rezerwacie przypomina stosunki panujce w ciemnym, wilgotnym lesie bukowym czy te wierkowym. Swoisty ten biotop nie mógł budzi nadziei znalezienia wielkiego bogactwa fauny owadów, ale wskazywał, i ycie zwierzce musi mie specyficzny charakter, pocigajcy badacza. A to tym bardziej, e o przyrodzie tego rezerwatu właciwie nie wiele jest wiadomoci, a te które mamy s nieraz do sprzeczne. Przypuszczaby naleało, e główny objekt tj. cis jest jako tako zbadany, a ilo rosncych okazów tych zabytkowych drzew cho w przyblieniu obliczona, tymczasem cyfry podawane przez rónych autorów s tak rozbiene, e właciwie naley je wszystkie poda w wtpliwo. I tak np. S. S o k o ł o w s k i 1 (1929) okrela liczb cisów w rezerwacie Wierzchlas na ± 1000 drzew, Z i e l iski 2 na 25.000, Hueck 3 (1942) podaje, i obliczenia z roku 1911 dały liczb ± 2.000, a według tego autora liczba ustalona w porozumieniu z miejscowym leniczym jest znacznie wiksza i wynosiła 5.533 okazy. Obszar rezerwatu obejmuje 18,5 ha. 1 Sokołowski St. Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochr. Przyr. Zesz. 2. 2 Zieliski S. Bory tucholskie pod wzgldem rozwojowo-ekologicznym. Przyrodnik. Cieszyn. 3 Hueck K. Der Ziesbusch im Reichsgau Danzig-Westpreussen. Naturschutz-Rocz. 23, 1942.
Niech ten przykład posłuy jako próbka cisłoci opracowania rezerwatu Wierzchlas. Jeli o rolinach rosncych w rezerwacie s cho niepewne dane lub dane fragmentaryczne, to o faunie właciwie nic prawie nie wiadomo. Wstpne badania, zmierzajce do poznania entomofauny rezerwatu cisowego w nadlenictwie Wierzchlas, prowadzono w latach 1948 49. Do znaczna odległo rezerwatu od Torunia ± 80 km) na razie uniemoliwiała zorganizowanie systematycznych poszukiwa, to te poniej podane wyniki, oparte na dojazdach (jeden wyjazd obejmował czas od rana a do witu dnia nastpnego) nosz charakter prowizoryczny, a sama notatka winna by traktowana jako doniesienie tymczasowe, majce za zadanie nie tyle rozwizanie pewnych problemów, ile umotywowane ich postawienie. Dojazdy badawcze przeprowadzano od połowy maja do koca padziernika, spostrzeenia wic nie obejmuj wczesnej wiosny. W badaniach zawsze brało udział trzy osoby, a cał grup badawcz prócz autora notatki stanowili Mgr. E d w a r d S o ł t y s, uczestnik wszystkich wyjazdów oraz studenci: S a b i n a Wsowska, A l i n a S o t n i k ó w n a, H a l i n a B r z o z ó w n a, F r a n c i s z e k B ł aejewski i S t a n i s ł a w K o s i c k i. Towarzyszcy studenci, pracownicy Zakładu Zoologii U. M. K., pomagali w badaniach autora oraz gromadzili materiały do znajomoci prostoskrzydłych, pluskwiaków x:ówno- i rónoskrzydłych oraz chrzszczy rezerwatu. Koszta przejazdów i prac były czciowo pokrywane z zasiłków, jakie autor otrzymał z Komitetu Bada Fizjograficznych P. A. U., a czciowo z Pastwowej Rady Ochrony Przyrody. Poniej zamieszczona notatka zawiera opracowanie czci zebranych materiałów, a wic t. zw. motyle wiksze rezerwatu, ich charakter i czas pojawu oraz szkodniki stwierdzone w rezerwacie. Nie zostały dotd opracowane zebrane tam t. zw. motyle drobne oraz inne grupy owadów. Z danych odnoszcych si do innych owadów na razie mona tylko poda wiadomo o znalezieniu Saperda octopunctata S c o p. (2. VIII. 49 do wiatła) oraz o wykryciu w dniu 9. VII. 1949 roju pszczelego, osiadłego w dziupli cisa na wysokoci + 120-150 cm od podstawy. Otwór wejciowy skierowany był ku stronie północno-zachodniej. Rasa yjcych tam pszczół nie została okrelona. I. MOTYLE (MACROLEPIDOPTERA) DOT D DOSTRZEONE W REZERWACIE I W NAJBLISZYM JEGO S SIEDZTWIE
R h o p a l o c e r a i G r y p o c e r a. (Tabela I). W cigu dwuletnich bada w rezerwacie cisowym i w najbliej połoonych ssiednich terenach (ca 500 m) wykryto sporód Rhopalocera i Grypocera 36 gatunków. Liczba istotnie tam wystpujcych gatunków niewtpliwie jest wiksza. Przy charakterystyce bytowania, a o tak w tej chwili nam chodzi, liczba nie jest najistotniejszym wskanikiem. Znacznie wiksz rol odgrywa jednoczesne wystpowanie pewnej liczby okrelonych gatunków w 1) samym rezerwacie, 2) na ssiednich łkach, odgraniczonych czsto od rezerwatu jedynie drutem kolczastym lub najwyej wskim pasem krzewów, wreszcie 3) w lesie odległym o parset metrów od samego rezerwatu. Połoenie rezerwatu w stosunku do innych biotopów ilustruje załczona mapka (Rys. 1). Rys. 1. Połoenie rezerwatu Wierzchlas, (Skala 1: 25.000) Poszukiwania przeprowadzane jednoczenie w tych trzech biotopach daj obraz składu gatunkowego w obserwowanym okresie oraz liczebnoci wystpowania. Najbardziej starannie badano sam rezerwat i przyległe łki, a las niedaleko połoony, który bezporednio nie graniczy z rezerwatem, przeszukiwano tylko po to, aby si przekona, czy skład gatunkowy i liczebno jawicych si form jest podobna do stosunków panujcych w rezerwacie, czy te jest róna. Liczebno osobnicz na razie okrelano tylko na podstawie szacunku wizualnego w odniesieniu do tej grupy motyli metoda ta wystarcza dla uchwycenia ogólnego obrazu składu faunistycznego. Sporód 36 gatunków w samym rezerwacie złowiono zaledwie 10 (patrz
tabela I), na łkach - 27 gatunków, w ssiednim wilgotnym i zacienionym lesie 12 gatunków; odnonie składu gatunkowego ostatnio wymienionego rodowiska jeszcze raz naley podkreli, i badano je bardzo powierzchownie a wic liczba gatunków napewno była tam wiksza; jednoczenie gatunki jawice si w tym lesie a nie stwierdzone w rezerwacie istotnie tam nie wystpowały, a dostrzeone w rezerwacie stanowiły w tym dniu komplet w bardzo małym tylko stopniu rónicy si od stanu rzeczywistego. Gatunki złowione w rezerwacie. 1. Pieris brassicae L., 2. P. napi L., 3. Leptidia sinapis L., 4. Pararge aegeria egerides S t g r, 5. P. maera L., 6. P, achine Scop., 7. Aphantopus hyperanthus L., 8. Epinephele jurtina L., 9. Coenonympha arcania L. i 10. Melitaea athalia Rott. Z tej liczby: 5 gatunków (P. brassicae L., P. napi L., L. sinapis L., A. hyperanthus L. i E. jurtina L.) naley zaliczy do ubikwistycznych, 2 gatunki (C. arcania L. i M. athalia R o t t.) złowiono po jednym okazie na samym brzegu rezerwatu. Liczne ich wystpowanie na przyległej łce wskazuje, i w rezerwacie były one przygodnymi gomi, a pozostałe 3 gatunki (P. aegeria egerides S t g r., P. maera L. i P. achine Scop.) stanowiły właciwy skład stale tu przebywajcych form z poród Rhopalocera. G a t u n k i d o s t r z eone n a p r z y l e g ł e j łce. Na obszarze łkowym w tym samym czasie dostrzeono i złowiono 27 gatunków sporód ogólnej sumy 36 gatunków (tabela I), stwierdzonych w całym lenictwie. Nie zauwaono tyko dziewiciu, a mianowicie: 1. Satyrus alcyone Schifi, 2. P. aegeria egerides Stgr., 3. P. maera L., 4. P. achine Scop., 5. Pyrameis cardui L., 6. Lycaena argyrognomon Bgstr., 7. L. optilete Knoch., 8. Cyaniris argiolus L. i 9. Adopaea lineola O. Brak trzech gatunków (P. cardui L., L. argyrognomon Bgstr. i A. lineola O.) mona uzna za przypadkowy. W kadym razie bogactwo gatunkowe tego biotopu było due, a i liczebno wikszoci gatunków była znaczna. Do rzadkich naley zaliczy tylko Chrysophanus dispar rutilus Wrnb., a do form o nieco mniejszej liczebnoci Ch. alciphron Rott, Ch. dorilis H u f n., Lycaena optilete Knoch., Hesperia malvae L. i Thanaos tages L. Z tego zespołu przenikały na teren rezerwatu formy ubikwistyczne. Ich przenikanie jednak było niestałe, to znaczy spotykano je przewanie na brzegach rezerwatu i to w niewielkiej iloci. Głbiej i liczniej przenikały tylko P. napi. L., L. sinapis L. i A. hyperanthus. Ten ostatni gatunek spotykano nawet w najbardziej centralnych partiach lasu, ale w miejscach silniej przewietlonych.
Z bogatej gatunkowo i ilociowo fauny motyli dziennych otaczajcej łki nieznaczna tylko ilo gatunków przenika do rezerwatu, a i te, które tam si dostaj, najczciej dłuej si nie zatrzymuj. Przyczyn powyszego zjawiska dopatrywa si mona w braku kwiatów dostarczajcych nektaru, braku rolin pokarmowych dla gsienic lub w specyficznych warunkach panujcych w rezerwacie Silnie zacieniony, miejscami wilgotny, mieszany las rezerwatu cisowego Wierzchlas nie stwarza warunków dla bogatego rozwoju kwitncej rolinnoci zielnej; kwiatów istotnie nie jest duo, ale cz gatunków ubikwistycznych obserwowano w czasie pobierania pokarmu z kwitncych w rezerwacie rolin. Las mieszany rezerwatu posiada miejscami do bogate podszycie z rónorodnych krzewów, rónych gatunków drzew iglastych i liciastych, zatem brak wikszoci gatunków motyli jawicych si na łkach nie moe by tłumaczony ich zwizkiem z rolin pokarmow dla gsienic. Zreszt ten zwizek u tej grupy motyli nie jest zbyt cisły. Cz tylko motyli dziennych stale przebywa około rolin, którymi odywiaj si gsienice (np. Zephyrus quercus L.). Z wielu przyczyn, utrudniajcych przenikanie motyli z łki do rezerwatu, najwaniejsz wic rol odgrywały specyficzne warunki tego biotopu, a sporód nich najbardziej rzuca si w oczy rola owietlenia. Znakomita wikszo sporód Rhopalocera wymaga obecnoci nie tylko wiatła jako takiego, ale i słoca. W dnie pochmurne nawet i łki nie okazuj bogactwa motyli, a pogodne niebo bezporednio wywołuje liczny ich lot. Las mieszany rezerwatu - to las ciemny, przypominajcy, jak to ju wspomniano, swym zacienieniem miejscami las bukowy, a miejscami las wierkowy. Słoce drobnymi tylko plamami przenika do podłoa, a bardziej przewietlonych przestrzeni jest mało. W takich warunkach mog przebywa tylko gatunki cieniolubne, a do nich włanie naleałoby zaliczy włanie te gatunki z rodzaju Pararge, które jawi si w rezerwacie. Nie wszystkie jednak gatunki z rodzaju Pararge s cieniolubnymi, a i te ostatnie rónie si zachowuj w stosunku do przestrzeni zacienionych. I tak Pararge megera L. jest typow form słocolubn. Jawi si w miejscach otwartych i silnie nasłonecznionych. W województwie pomorskim gatunek ten rzadko wystpuje, a w okolicach rezerwatu Wierzchlas nie był spostrzegany. Pararge maera L. wystpuje w miejscach otwartych, ale czciej trzyma si brzegów lasu, gdzie od czasu do czasu zalatuje na tereny bardziej zacienione. Spotka go te mona wród zwartego lasu zacienionego na polanach lub płatach' silniej nasłonecznionych,
powstałych na skutek lokalnego braku zadrzewienia. Dalsze przystosowania do ycia w zacienieniu okazuje Pararge aegeria egerides Stgr. Ulubionym miejscem pobytu tego gatunku s małe plamy osłonecznione promieniami, przedzierajcymi si poprzez rozrzedzone korony drzew; chtnie te przebywa na rozsłonecznionych drogach lenych. Rzadko dłuej siedzi w spokoju na jednym miejscu. Zmieniajc miejsce pobytu, zalatuj one w całkiem zacienione partie lasu, aby za chwil powróci na malek plam słoneczn i przysi w jej wietle na liciach krzewów lub czciej wprost na ziemi. Wreszcie Pararge achine Scop. sporód czterech wymienionych gatunków jest najbardziej cieniolubn form. W czasie lotu przemyka si niepostrzeenie dla oka ludzkiego midzy zacienionymi krzewami lub drzewami, aby na chwil wybra miejsce osłonecznione, jako miejsce spoczynku P achine. Stop. trzyma si te takich skupie lenych, które daj duo cieniu. Pomimo obserwowanych u wszystkich trzech gatunków skłonnoci do przebywania w miejscach mniej lub wicej zacienionych, nieczsto spotka mona łczne ich wystpowanie. Monaby przypuszcza, e zaley to od obecnoci rolin na których yj ich gsienice. Roliny ywicielskie s jednak prawie te same. Gsienice P. aegeria egerides Stgr. yj na Triticum, Poa, Brachypodium i innych, gsienice P. maera L. yj na Poa annua, Glyceria fluitans, Hordeum Festuca i innych trawach, a gsienice P. achine - na Poa annua, Triticum anninum i innych. erowanie na rónych gatunkach traw, a wiec czciowy polifagizm, sprawia, i trudnoci w wyszukiwaniu rolin pokarmowych nie s due, gdyby wic istniał nawet cisły zwizek wystpowania postaci dorosłej z miejscem, nadajcym si do wyywienia gsienicy, powinny te trzy gatunki czsto obok siebie wystpowa, tymczasem tak nie jest. I tak np. na Wileszczynie czsto obserwowałem liczny pojaw P. maera L. i P. achine S c o p, ale w rónych biotopach, a P. aegeria egerides Stgr. wcale tam nie wystpował. W Puszczy Niepołomickiej pod Krakowem bardzo licznie jawi si P. aegeria egerides Stgr., ale nie spotkałem P. achine S c o p. Pod Czstochow znów czsto jawi si P. maera L., ale nie spostrzegano innych gatunków (P. aegeria egerides S t g r. i P. achine S c o p.). O wystpowaniu wic tych gatunków na danym obszarze nie decyduje obecno lub brak pokarmu dla gsienic, gdy o pokarm ten wszdzie na terytorium Polski nie jest trudno, a decyduj inne bliej nieznane czynniki. Rezerwat cisowy Wierzchlas reprezentuje terytorium, na którym wszystkie trzy
wymienione gatunki jawi si do licznie albo nawet b. licznie. Charakter zatem biotopu rezerwatu cisowego stwarza dla kadego z nich odpowiednie warunki bytowania. Oczywicie nie powoduje tego obecno cisu. Mona tylko inaczej to powizanie przedstawi. Specyficzne warunki biotopu, panujce na obszarze rezerwatu Wierzchlas sprawiły, i cis w wikszym skupieniu mógł tam przetrwa, a warunki te jednoczenie były sprzyjajcymi dla rozwoju i ycia trzech omawianych gatunków z rodzaju Pararge. Pararge aegeria egerides Stgr., P. maera L. i P. achine Scop., naley przyj za najbardziej charakterystyczne motyle buławkorogie rezerwatu Wierzchlas. Obok nich czsto wystpuje ubikwistyczny Aphantopus hyperanthus L. i Epinephele jurtina L. Nie rzadko przelatuj przez las rezerwatu lub zatrzymuj si na kwitncych kwiatach pojedyncze osobniki Pieris napi L. i Leptidia sinapis L., a cała reszta to chwilowi tylko gocie. Fauna motyli bulawkorogich lasu mieszanego z dua domieszk olchy, połoonego o parset metrów od rezerwatu, wykazuje wiksze bogactwo-przede wszystkim gatunków z rodziny Lycaenidae. Brak w jego rejestrze Pararge maera L. i P. achine Scop. moe by tylko przypadkowy. Niedo dokładnie las ten zbadano, aby z cała pewnoci mona było twierdzi, i gatunki te tam nie wystpuj. Zygaenidae (Tabela II). W najbliszych okolicach rezerwatu złowiono 5 gatunków kraników. Na łkach, okalajcych rezerwat od południa i zachodu, licznie wystpowały: Procris statices L., Zygaena trifolii Esp. i Z. filipenduloe L. Dwa inne tj. Z. scabiosae Schew. i Z. ephialtes L. v. peucedani Esp. łowiono na kwiatach przydronych w suchym lesie, połoonym nieco dalej od rezerwatu (± 1 km). W rezerwacie, jak to z góry mona było si spodziewa, nie dostrzeono ani jednej sztuki. Kraniki, typowi mieszkacy przestrzeni silnie nasłonecznionych, nie mogły tu znale odpowiednich miejsc dla swego ycia, a cie zwartych koron drzew stanowił jakby mur nie do przebycia. Wielokrotnie obserwowano, jak płoszone okazy dolatywały do granic rezerwatu, zbliajc si jednak do zacienionej powierzchni, gwałtownie zawracały i uchodziły ku płaszczyznom osłonecznionym.
Arctiidae (Tabela II). Motyle latajce wyłcznie w dzie (Rhopalocera, Grypocera i Zygaenidae) łatwo mona zanalizowa i stwierdzi, które z nich nale do cile okrelonego obszaru wystpowania, a które s formami przypadkowo spotkanymi. Motyle natomiast, jawice si w dzie i w nocy lub tylko w nocy, bada si nie tylko wyszukujc je za dnia, ale i łowic do wiatła oraz na przynty smakowo-wonne. Przy zastosowaniu tych metod nigdy nie mona mie pewnoci, czy złowiona forma istotnie bytuje w miejscu złowienia, czy te wyjtkowo została zwabiona i przyleciała z innych rodowisk. Niewtpliwymi bd tylko te, które złowiono w dzie. Sporód przedstawicieli rodziny Arctiidae na opracowywanym obszarze złowiono 18 gatunków; z tego, prócz Diacrisia sannio L., wszystkie dały si stwierdzi w rezerwacie. Specjalnie charakterystycznych form wród nich nie było. Trzy gatunki: Lithosia deplana Esp.,L. griseola Hbn. i L. lurideola Zinck. w dzie nie spotkano, a łowiono wyłcznie na wiatło, ze wzgldu jednak na ich charakter ycia mona je przyj za stałych mieszkaców rezerwatu. Wiele z nich łowiono w dzie poza rezerwatem w pobliskim lesie, bd na łce. Wikszo z form złowionych na łce poprostu przyleciała z rezerwatu tak, e tylko Cybosia mesomella L. moe by uznana za gatunek łkowy; wreszcie ewentualnie do tej kategorii naleeby mogła Comacla senex Hbn., a wszystkie inne byłyby na łce przygodnymi gomi. Z gatunków rzadziej wystpujcych w rezerwacie wymieni naley: Roeselia strigula Schiff, Celama confusalis H. S., Comacla senex Hbn, Miltochrista miniata Forst, Oenistis quadra L., Lithosia deplana Esp., Gnophria rubricollis L., Spilosoma urticae Esp., a wszystkie inne wystpowały do licznie. L y m a n t r i i d a e, L a s i o c a m p i d a e, D r e p a n i d a e, N o t o d o n t i d a e, C y m a t op h o r i d a e, L i m a c o d i d a e, P sy c h i d a e i H ep i a l i d a e. (Tabela II). Na razie nikły jest zbiór omiu poniej wymienionych rodzin. Dotd złowiono sporód: Lymantriidae Lasiocampidae 4 gatunki 2 gatunki
Drepanidae 3 gatunki Notodontidae 4 gatunki Cymatophoridae 3 gatunki Limacodidae 1 gatunek Psychidae 1 gatunek Hepialidae 1 gatunek L y m a n t r i i d a e. Lymantria monacha L. wystpuje bardzo licznie w rezerwacie tak, e moe stanowi grone niebezpieczestwo dla całoci rezerwatu, a take i dla samego cisu. L. dispar L. dotychczas wyjtkowo była tu spotykana; do wiatła złowiono 1 23. VIII. 49 r., pozostałe 2 gatunki, wszdzie pospolite, nie wnosz nic nowego do charakterystyki badanego zespołu. L a s i o c a m p i d a e. Nader nielicznie tu obserwowane. Lasiocampa uercus L. była złowiona w suchym lesie, o nieznacznym zagszczeniu, niedaleko od rezerwatu; w samym rezerwacie jej nie dostrzegano. Poecilocampa populi L., cho raz tylko łowiona do wiatła w samym rezerwacie, z pewnoci jest mieszkacem tego biotopu. Z poród D r e p a n i d a e niewtpliwym mieszkacem rezerwatu jest D. falcataria L., dwa inne gatunki łowione były tylko do wiatła. Mona wprawdzie przypuszcza, i s one mieszkacami tego terenu, ale i tak nie wnosz nic nowego, s bowiem formami, wystpujcymi w bardzo rónych biotopach. N o t o d o n t i d a e łowione były tylko do wiatła. Ocena ich pojawów musi by oparta na innych zasadach ni t. zw. motyli dziennych i kraników, gdy s wyłcznie formami nocnymi, a wic nawietlenie i samo słoce nie odgrywa wikszej roli przy wyborze biotopu. Roliny pokarmowe (topola, brzoza, olcha, wierzba), gsienic form łowionych stanowi bardzo wany składnik lasu mieszanego, wchodzcego w skład rezerwatu cisowego Wierzchlas. Pokarm dla gsienic znajduje si wic na miejscu, jednak wszystkie gatunki wymienionych drzew rosn i w najbliszym ssiedztwie rezerwatu, a wic jest zupeł nie moliwy przylot ich z zewntrz do lampy ustawionej w rezerwacie. Istnieje zatem moliwo wystpowania w rezerwacie, ale opierajc si na okazach złowionych do wiatła, tej pewnoci mie nie mona. Najbardziej niepewnym jest wystpowanie Leucodonta bicoloria Schifi, gdy gdzieindziej czciej na ogół obserwowano j na przestrzeniach otwartych ni w zacienionym lesie, a poza tym przylot ich do wiatła zawsze si odbywał od kraców rezerwatu. Tam z rezerwatem graniczyła łka, z przeciwległego kraca obsadzona lipami, brzozami i wierzbami.
Niepewnym gatunkiem jest te Notodonta dromedarius L., czciej łowiona na przestrzeniach otwartych lub w jasnych lasach. Pheosia dictaeoides Esp. i Lophopteryx camelina L. prawdopodobnie s stałymi mieszkacami. Pierwsza, znacznie rzadsza, czsto jawi si w zacienionych lasach liciastych, a druga moe by uznana za ubikwistyczny gatunek. Sporód C y m a t o p h o r i d a e Palimpsestis duplaris L. łowiona nie tylko na wiatło, ale i w dzie w rezerwacie, nie ma zatem powodu wtpi w stałe jej tu zamieszkiwanie. P. fluctuosa Hbn., chocia łowiona była tylko do wiatła, prawdopodobnie naley do fauny rezerwatu. Thyatira batis L., dotd łowiona tylko poza rezerwatem, mogłaby wystpowa i w rezerwacie, na co wskazywałyby do czste fakty wystpowania jej w zacienionych lasach. L i r n a c o d i d a e z jednym tylko złowionym tu gatunkiem Heterogenea usella S c h i f f. w cisłym tego słowa znaczeniu prawdopodobnie nie nale do form zamieszkujcych właciwy rezerwat, a wystpujcych raczej na jego kracach. By moe w rezerwacie trzymaj si górnych partii drzew, których limi odywiaj si ich gsienice (db, buk, grab, brzoza, leszczyna), ale tego ju stwierdzi nie było mona. I tu naley zauway, e pod faun rezerwatu rozumiem dolne jego partie, a nie korony drzew, które niewtpliwie tworz zupełnie odmienny zespół czynników, warunkujcych ycie owadów. P s y c h i d a e. Koszyczki Fumea casta P a l l. i woreczki Talaeporia tubulosa Retz. bardzo licznie znajduj si na drzewach i innych rolinach w całym rezerwacie. H e p i a l i d a e dotd reprezentuje jeden tylko gatunek: Hepialus hecta L. Najczciej mona go spotka wród krzewów otwartych przestrzeni oraz na brzegach dróg lenych i w t. p. rodowiskach; stałe bytowanie jego w rezerwacie jest wic raczej wtpliwe. N o c t u i da e (Tabela IV). Analiza charakteru wystpowania sówek moe naley do najtrudniejszych. Sposób ich zachowania si jest bardzo róny. Cz gatunków naley do form dziennych, cz lata zarówno w dzie, jak i w nocy, ale najwiksza liczba gatunków to formy wyłcznie nocne. Nocne gatunki łowi mona do wiatła i na przynt. Stosowano obydwa te sposoby, ale ocena przylotów w dalszym cigu nie jest łatwa. Rezerwat stanowi stosunkowo wski pas z trzech stron ograniczony łkami i polami, a z jednej brzegami jeziora Mukrz, porosłymi liczn rolinnoci charakterystyczn dla obszarów błotnych i brzegów zbiorników stojcych (Rys. 1). wiatło lampy wabi motyle z do znacznej odległoci, mog zatem formy łkowe by
zwabione do wiatła, chocia w normalnych warunkach rodowiska tegoby unikały. Działanie przynty jest ju bardziej ograniczone co do swego zasigu, ale mimo to naley dopuci moliwo przylotu do niej owadów z innych rodowisk. Wobec tych trudnoci, starajc si pozna istotnych mieszkaców w stadium imaginalnym, naleało: 1) gatunki złowione tylko do wiatła potraktowa jako wtpliwych mieszkaców; 2) przynty zakłada w rezerwacie i na zewntrz rezerwatu i z porównania przylotów do wiatła i do przynt wewntrz i na zewntrz rezerwatu załoonych wyprowadza wnioski o moliwoci ich tu wystpowania; 3) stara si wyłowi formy, które dadz si w dzie odszuka, a wreszcie 4) stwierdzi, czy s w rezerwacie gatunki normalnie latajce w dzie. Gatunków latajcych w pełni owietlenia słonecznego nie dostrzeono, a sporód nich na zewntrz rezerwatu lub na wiatło w rezerwacie złowiono nastpujce: Cerapteryx graminis L. (wiatło), Anarta myrtilli L. (w dzie poza rezerwatem), Eustrotia uncula Cl., Gonospileia mi L., G. glyphica L., Phytometra gamma L. (na wiatło), Prothymia viridaria Cl. (w dzie na łkach otaczajcych rezerwat). Jedyny gatunek w dzie łowiony w rezerwacie E. uncula Cl., gatunek typowo łkowy, prawdopodobnie przypadkowo zalatuje do rezerwatu; na otaczajcych łkach był on pospolity. 1. S ó w k i w d z i e z ł o w i o n e w r e z e r w a c i e. W dzie złowiono zaledwie 10 gatunków, a mianowicie: 1. Rhyacia orbona Hufn. 6. Aethia emortualis Schifi. 2. Aplecta nebulosa Hufn.. 7. Rivula sericealis S c o p. 3. Cosmia citrago L. 8. Bomolocha fontis T h n b g. 4. Arenostola pygmina H a w. 9. Pechipogo barbalis Cl. 5. Eustrotia uncula Cl. 10. Hypena proboscidalis L. Poza Eustrotia uncula Cl., której stałe przebywanie w rezerwacie jest wtpliwe, wszystkie inne wtpliwoci nie wzbudzaj: R. sericealis Scop., B. fontis Thnbg., P. b a r b a l i s C L, i H. proboscidalis L. nale do pospolitych gatunków, zwłaszcza licznie wystpujcych w najbardziej wilgotnych partiach rezerwatu. Okazy Cosmia citrago L. w rezerwacie najdowane były w dzie w spkaniach kory przyziemnej czci pnia, lub siedzce na ółtych opadłych liciach. Prócz tego w 1948 r. licznie były one łowione na przynt.
2. S ó w k i na p r z y nt łowione w r e z e r w a c i e. 1. Chamaepora rumicis L. 16. Amathes macilenta H b n. 2. Rhyacia C-nigrum L. 17. circellaris Hufn. 3. baja F. 18. Cosmia fulvago L. 4. rhomboidea E s p. 19. citrago L, 5. rubi V i e w. 20. Amphipyra pyramidea L. 6. dahlii H b n. 21. tragopoginis L. 7. Polia dissimilis Knoch. 22. Stygiostola umbratica G o e z 8. Harmodia rivularis F. 23. Parastichtis monoglypha 9. Hyperiodes turca L. Hufn. 1 Chloantha solidaginis H b n. 24. Oligia bicoloria Vill. 1 Meganephria oxyacanthae 25. Enargia paleacea Esp. 1 Crino satura S c h i f f. 26. Archanara sparganii Esp. 1 Scopelosoma satellitia L. 27. Catocala nupta L. 1 Conistra erythrocephala F. 28. Scoliopteryx libatrix L. 1 Conistra vaccini Li. Wikszo to bardzo pospolite gatunki o bardzo wielostronnych przystosowaniach ekologicznych. H. rivularis F., Ch. solidaginis Hbn. i E. paleacea Esp. mog budzi wtpliwoci co do stałego ich wystpowania w rezerwacie lub nawet czasowego zalatywania. Wszystkie trzy gatunki w rezerwacie wyjtkowo pojawiły si na przyncie, a na zewntrz rezerwatu, w tym samym dniu, albo w duej iloci (Ch. solidaginis), albo w kadym razie do licznie przylatywały do przynty. A. sparganii złowiona była na przyncie w głbi rezerwatu. Gsienica tego rzadkiego motyla yje w łodygach wodnych rolin (np. Typha, Scirpus, Acorus, Phragmites, Sparganium i innych), a zatem zamieszkiwałaby szuwary południowego brzegu jeziora Mukrz, mona wic przypuci, e złowiony jedyny okaz tego gatunku na przyncie, do rezerwatu dostał si z przybrzenych szuwarów. O yciu dorosłej postaci brak dokładniejszych wiadomoci, to te, poza stwierdzeniem faktu złowienia jej w rezerwacie, nic wicej doda nie mona. Sdzc z miejsca erowania gsienicy mona najwyej przypuszcza, e i imago moe wybiera wilgotne lub chłodne miejsca swego bytowania. Rhyacia baja F. sówka rozprzestrzeniona w całej Polsce. W sierpniu licznie przylatywała do wiatła i na przynt zarówno w samym rezerwacie, jak i w najbliszych
okolicach poza rezerwatem. Na Pomorzu łowiono j te w okolicach Górzna (powiat Brodnica). Rh. rhomboidea Esp. uchodzi na ogół za rzadki lub nawet bardzo rzadki gatunek i jawicy si do lokalnie. Liczne okazy łowiono w sierpniu, podobnie jak poprzedni gatunek, zarówno do wiatła, jak i na przyncie w rezerwacie i poza rezerwatem. Na przyncie łowiono go licznie w okolicach Górzna. Rh. dahlii Hbn. łowiono w sierpniu do wiatła i na przyncie w rezerwacie Wierzchlas, jak i w najbliszych jego okolicach. Trzy wymienione gatunki z rodzaju Rhyacia niewtpliwie stale wystpuje w rezerwacie, ale biotop ten nie jest wyłcznym miejscem ich pobytu w tych okolicach. Cosmia citrago L. bardzo licznie pojawił si w kocu sierpnia 1948 r. zarówno w samym rezerwacie, jak i w najbliszych okolicach. Z terytorium Pomorza poza nadlenictwem Wierzchlas podawano go dotd w ubiegłym stuleciu z okolic Grudzidza. Z rzadkich gatunków, łowionych w rezerwacie w pojedynczych tylko okazach, wymieni mona Conistra erythrocephala F. i Amathes macilenta Hbn. Niedostatecznie jeszcze poznana biologia sówek nie pozwala na dalsz ich analiz. Mona tylko zauway, e do form czsto wystpujcych w zacienionych lasach, parkach i ogrodach nale Crino. satura Schiff., Amphipyra pyramidea L., A. tragopoginis L., Stygiostola umbratica G o e z e i Scoliopteryx libatix L., zreszt s to formy wszdzie pospolite lub nie rzadkie i łowione były w rónych rodowiskach. Reasumujc powysze rozwaania mona przyj, i z 28 gatunków złowionych w rezerwacie na przynt, 25 naley do stałych mieszkaców, cho jawicych si równie i poza rezerwatem. 3. S ó w k i ł o w i o n e w r e z e r w a c i e do w i a t ł a. Wyłcznie do wiatła złowiono w rezerwacie 32 gatunki to jest nieco wicej ni trzeci cz zaobserwowanych tam nocnicówek, a mianowicie: 1. Colocasia coryli L. 17. Parastichtis lithoxylea F. 2. Arsilonche albovenosa Goeze. 18. sublustris Esp. 3. Metachrostis algae F. 19. Talpophila matura H u f n. 4. Euxoa obelisca S c h i f f. 20. Xanthoecia flavago S c h i f f. 5. tritici L. 21. Calymnia affinis L. 6. Rhyacia festiva S c h i f f. 22. trapezina V i e w. 7. plecta L. 23. Arenostola fluxa Hbn. 8. Polia genistae B k h. 24. Tarache luctuosa Esp.
9. oleracea L. 25. Catocala fraxini L. 10 Tholera popularis F. 26. Syngrapha interrogationis L. 11 Cerapteryx graminis L. 27. Phytometra festucae L. 12 Hyphilare lithargyria E s p. 28. confusa S t e p h. 13 albipuncta F. 29. chrysitis L. 14 Sideridis conigera S c h i f f. 30. gamma L. 15 impura Hbn. 31. Parascotia fuliginaria Cl. 16 Cosmia aurago F. 32. Prothymia viridaria Cl. O biologii tych form nie wiele mona powiedzie. Wiele z nich naley do wszdzie pospolitych (np. E. tritici L., R. plecta L., P. genistae B k h., P. oleracea L., T. popularis F., C. trapezina View., Ph. confusa Steph., Ph. chrysitis L., Ph. gamma L.), to te pojaw nawet w ciemnym lesie rezerwatu nie wnosi nic nowego. Inne znów s rzadkie (np. A. albovenosa Goeze., M. algae F., R. festiva Schiff., C. affinis L., A. fluxa Hbn., S. interrogationis L.), to te złowienie na wiatło jednego czy te dwu okazów, a nie wykrycie ich gdzie indziej moe by dziełem przypadku. Metachrostis algae F., jako gsienica moe y zarówno na porostach starych drzew rezerwatu, jak i drzew, rosncych po za łk wzdłu blisko połoonej drogi. Wszystko to wic mog by gatunki yjce w rezerwacie, jak i zwabione wiatłem lampy. Cerapteryx graminis L. moe uchodzi za przykład formy zwabionej do rezerwatu, jest bowiem gatunkiem łkowym. Postaci dorosłe czsto w dzie odwiedzaj kwiaty na łkach, a larwy yj na rónych trawach łkowych, przewanie erujc na ich korzeniach. Złowienie wic jednego okazu na wiatło w rezerwacie nie wiadczy o zamieszkiwaniu tego gatunku w tym rodowisku. Do jednolit pod wzgldem charakteru erowania gsienic stanowi dawna grupa Leucania, dzisiaj rozbita na kilka rodzaji. Sporód nich wikszo yje na rónych trawach, jak np. Hyperiodes turca L. (w rezerwacie złowiona na przynt), Hyphilare lithargyria Esp., H. albipuncta F. i Sideridis conigera S c h i f f., S. impura Hbn. na Carex i Phragmites. Mona zatem przypuszcza, i łki okalajce rezerwat i wybrzee jeziora Mukrz stanowi właciwe miejsce ich bytowania, a nie ciemny las rezerwatu cisowego. Zestawiajc wszystkie te dane sporód sówek, do niewtpliwych mieszkaców, rezerwatu mona tylko zaliczy jakie 35 50 gatunków, cisłej jednak liczby poda nie mona. O przenikaniu do wntrza lasu form wystpujcych na otwartych terenach te mówi do trudno, chocia przenikanie to niewtpliwie ma miejsce, o czym wiadcz przyloty C. graminis, gatunków z rodzaju Hyphilare, Sideridis, Arenostola, Prothymia i innych, a wybieram tylko formy przywabione do wiatła. Jak długi jest pobyt tych form w rezerwacie w normalnych warunkach, o tym nic nie potrafi powiedzie.
G e o m e t r i d a e. (Tabela V). Analiza miernikowców musiała by prowadzona inaczej ni poprzednio rozpatrywanych motyli. Wikszo gatunków lata o zmierzchu lub w nocy, poniewa jednak w dzie kryj si najczciej wród lici drzew, krzewów i ziół lub te siadaj na pniach, przeto nietrudno je wypłoszy lub nawet odnale w stanie spoczynku. Do przynty przylatuje znikoma ich ilo, przeto ten sposób połowu nie moe by zastosowany przy poznaniu miernikowców; nie wszystkie te równie chtnie przylatuj do wiatła, tote w pierwszym rzdzie naley zaj si gatunkami złowionymi w dzie. Sporód 81 gatunków zaobserwowanych na obszarze nadlenictwa Wierzch-las (najblisze okolice rezerwatu i sam rezerwat) - 57 złowiono w dzie w rezerwacie. Do form czsto wystpujcych w starych wilgotnych i silnie zacienionych rodowiskach w pierwszym rzdzie naley zaliczy nastpujce: 1. Hipparchus papilionaria L. 13. Cidaria bilineata L. 2. Ptychopoda biselata H u f n. 14. polygrammata B k h 3. aversata L. 15. albicillata L. 4. Ortholitha chenopodiata L. 1 16. furcata F. 5. Operophthera brumata L. 2 17. Hydrelia testaceata Don. 6. Oporina dilutata S c h i f f. 18. Abraxas sylvata S c o p. 7. christyi P r o u t. 19. Discoloxia blomeri C u r t. 8. autumnata B k h. 20. Opistograptis luteolata L. 9. Calocalpe undulata L. 21. Boarmia repandata L. 10 Philereme vetulata S c h i f f. 22.,, roboraria Schi. 11,; transversata Hufn, 3 23. bistortata G o e z e. 12 Cidaria pectinataria K n o c h. Dobór tych form w odniesieniu do czci wymienionych gatunków moe budzi pewne wtpliwoci, gdy ich ekologia nie jest dostatecznie poznana. Niektóre z nich, jak np. O. brumata L. lub C. bilineata L. nale do bardzo pospolitych form, jawicych si w wielu innych rodowiskach, niektóre wreszcie s rzadkie (np. D. blomeri Curt.); w kadym razie powyej wymienione z dodatkiem innych ubikwistów nadaj właciwy charakter faunie
miernikowców rezerwatu Wierzchlas. Do form nadajcych pewien charakter faunie rezerwatu naley jeszcze zaliczy kilka rzadkich gatunków. O jednym ju wyej była mowa: jest to Discoloxia blomeri Curt. Z innych zasługuj na uwag Eustroma reticulata S c h i f f., C. designata Hufn., C. lignata H b n. (pospolity w rezerwacie), C.suffumata Schifi, C.capitata H. S., C.silaceata Hbn. } Chloroclystis coro-nata Hbn. i Lithina chlorosata S c o p. Sporód ostatnio wymienionych, Discoloxia blomeri C u r t P e t e r s e n 4 zalicza do reliktów polodowcowych, U r b a h n 5 do elementów borealno-alpejskich, kiedyindziej mówi si wprost o północnym charakterze jej wystpowania w obszarze nadbałtyckim. Skonstatowana została ona w Skandynawii, Finlandii (Hering 8 ), pod Wilnem (Pruffer 7 ), w północnej czci dawnych Prus Wschodnich, na obszarze Pojezierza Mazurskiego (według Speisera: Ladzburk, pow. Iława; Biskupiczki, pow. Susz; Serkwity, dbork), pod Elblgiem (Speiser 8, Urbahn). Do tych stanowisk nadbałtyckich dołcza si obecnie rezerwat Wierzchlas. Pojaw tego gatunku w województwie pomorskim naley do ciekawszych i dla rezerwatu bardzo charakterystycznych. Na drugim miejscu naley postawi rzadkie gdzie indziej formy, a w rezerwacie do nielicznie ale corocznie łowione Eustroma reticulata S c h i f f i Chloroclystis coronata H b n. Odmienn kategori form stanowi takie, które naley uzna za łkowe lub jawice si na zrbach lenych, a jawice si w rezerwacie; mógłby to by przykład przenikania gatunków, nalecych właciwie do innego zupełnie biotopu. 1 jawi si te na zrbach lenych, silnie nasłonecznionych. 2 forma ubikwistyczna. 3 łowiona tylko na wiatło. 4 P e t e r s e n W. Lepidopteren-Fauna von Estland (Eesti). Tallinn. 1924. s U r b a h n E. Die Schmetterlinge Pommerns. Stett. Ent. Zeit. 1939. 6 H e r i n g M. Die Schmetterlinge. Die Tierwełt Mitteleuropas. Leipzig 1932. 7 P r u f f e r J. Studia nad motylami Wileszczyzny. Toru 1947. 8 S p e i s e r P. Die Schmetterlingsfauna d. Prov. Ost- u. Westpr. Konigsberg 1903.
1. Acidalia immorata L. 6. Cidaria hastulata Hbn. 2. Ptychopoda emarginata L. 7. alternata Miill. 3. Lobophora halterata Hufn. 8. Cepphis advenaria Hbn. 4. Cidaria motanata Schiff. 9. Chiasma clathrata L. 5. tristata L. Spotka te mona w rezerwacie gatunki najczciej wystpujce w suchych, do jasnych lasach, a mianowicie: 1. Iodis lactearia L. 3. Macaria notata L. 2. Cidaria juniperata L. 4. Ematurga atomaria L. Zarówno podana charakterystyka miernikowców rezerwatu, jak i klasyfikacja ekologiczna ma charakter tymczasowy, który moe ulec do znacznym zmianom. Pominłem przy tej charakterystyce znaczn cz form ubikwistycznych lub takich, które na razie jeszcze trudnoby zaliczy do wymienionych kategorii lub które łowione były w bardzo małej iloci, a nie zasługuj na specjaln uwag ze wzgldu na pojaw ich w rezerwacie. Te ostatnie, to byłyby szeroko rozpowszechnione gatunki, wystpujce w bardzo rónych biotopach. Gatunki łowione poza rezerwatem na razie zmuszony zostałem pomin, gdy mam stosunkowo szczupłe dane o ich wystpowaniu. Niektóre z nich, jak np. Chesias legatella Schiff. cile zalene s od roliny, na której yj gsienice, a wobec braku w rezerwacie arnowca nie były te tu spotykane. Ogółem złowiono w samym rezerwacie 209 gatunków, z tej liczby przypada na: Rhopalocera - 10 gat., Arctiidae -17 gat., Lymantriidae, Lasiocampidae, Drepanidae, Notodontidae, Cymatophoridae, Psychidae i Hepialidae razem 18 gat., Noctuidae - 71 gat., i Geometridae 88 gatunków. Dokładniej okrelaj stan liczbowy tego biotopu Rhopalocera i Geometridae, a czciowo tylko Arctiidae i Noctuidae. Oczywicie liczby te daj obraz tylko wzgldnej iloci gatunków jawicych si w rezerwacie, gdy materiały nie były zbierane systematycznie przez czas dłuszy, a tylko w czasie sporadycznych dojazdów. W kadym razie, w porównaniu zwłaszcza z jednoczenie łowionymi gatunkami poza rezerwatem, wida ubóstwo gatunkowe, t jedn z najbardziej charakterystycznych cech tego biotopu. Drug cech byłby charakter prnoci biotopu. Kady biotop, charakteryzujcy si pewnymi swoistociami zespołu, okazuje mniej lub wicej wyraon dynamik, objawiajc si przenikaniem poszczególnych składników z jednego biotopu do drugiego. Rezerwat cisowy Wierzchlas ssiaduje z wilgotn łk i brzegami jeziora Mukrz. Biotopy
te s zasadniczo róne, to te i skład motyli jest w nich odmienny. Nie zauwaono dotd przenikania gatunków typowych dla rezerwatu na obszary łkowe. Gatunki te to raczej formy stenotopowe, wymagajce specjalnych warunków ycia, dziki czemu właciwa fauna rezerwatu tylko chyba minimalny ma wpływ na zmiany składu jakociowego ssiednich biotopów. Natomiast pewna liczba gatunków łkowych wyranie przedostaje si do rezerwatu. Dynamizm młodszego zespołu łkowego jest wic bez porównania wikszy ni starego zespołu rezerwatu cisowego. Z tego monaby przypuszcza, i powoli nastpuje wymieszanie si gatunków, yjcych w rezerwacie z gatunkami przebywajcymi w najbliszym ssiedztwie, przez co rezerwat straci swój pierwotny charakter. Zacieranie si odrbnoci faunistycznych najwyraniej wystpuje na kracach rezerwatu, ale miejscami siga i głbiej. Dynamizm wyraa si, rzecz prosta, nie tylko przenikaniem odmiennych gatunków motyli, ale wdzieraniem si całoci biotopu łkowego w las w miejscach gdzie nie ma przeszkód ku temu. Prócz tego biotop rezerwatu wykazuje i inne objawy starzenia si, czego wyrazem by moe jest te zamieranie samego cisa.
III. CZAS POJAWU MOTYLI W REZERWACIE Badania w rezerwacie Wierzchlas, aczkolwiek dotychczas były przeprowadzane do dorywczo, to jednak daj pewien obraz składu gatunkowego w poszczególnych okresach wegetacyjnych. Obraz ten na razie mona tylko okreli jako przypuszczalny, gdy: 1. stosunkowo krótko badano ten biotop i 2. do składu gatunkowego zaliczono wszystkie formy, które złowiono w rezerwacie, a wic nie tylko w dzie, ale i w nocy, na przynt. Do przynt mogły przylecie gatunki normalnie nie wystpujce w rezerwacie, a i ilo przylatujcych do przynt form w rónych okresach bywa róna. Na wiosn np. i na pocztku lata na przynt z reguły mniej gatunków przylatuje, gdy dua ilo kwitncych kwiatów wpływa na zmniejszenie si tych przylotów. Odnosi si to przede wszystkim do sówek, to te niewielka ich ilo wykryta w maju czy te czerwcu bynajmniej nie wiadczy, e w tym czasie było ich tak mało. Podział na poszczególne okresy pojawów dokonano wedle miesicy, co oczywicie nie jest cisłe, naleałoby bowiem wyznaczy krótsze odcinki czasu, <wiele bowiem gatunków lata krócej ni przez miesic lub te dłuej, a w kadym razie czasu ich lotu nie mona uj w sztywne ramki kalendarza. Pomimo zdawania sobie jasno sprawy z niecisłoci poniej podanych zestawie fenologicznych, sdz, e maj one pewn warto dla charakterystyki lepidopterologicznej badanego rezerwatu. Doda wreszcie naley, e gatunki złowione poza rezerwatem, chociaby to miało miejsce w najbliszym jego ssiedztwie, zostały pominite, gdy dane stamtd pochodzce były jeszcze bardzej fragmentaryczne ni zebrane z samego rezerwatu. Obserwacje przeprowadzano w cigu szeciu miesicy tj. poczwszy od połowy maja, a koczc na padzierniku włcznie.
Dane odnoszce si do pojawu motyli w maju i czerwcu na pewno tak znacznie odbiegaj od rzeczywistoci, i nie daj podstawy do jakiejkolwiek analizy. Najwyej mona bra pod uwag liczby gatunków z poród Rhopalocera i Geometridae. W pozostałych miesicach liczby te ju mniej wicej odpowiadaj istotnemu stanowi rzeczy, a przynajmniej mog okrela stosunki liczbowe w dniach obserwacyjnych. Najwiksza liczba gatunków została stwierdzona w lipcu i sierpniu, przy tym przewaajcymi były Noctuidae i Geometridae. We wrzeniu i padzierniku mona obserwowa normalny, silny spadek ich liczebnoci. Rhopdlocera, bardzo nielicznie reprezentowane w rezerwacie, praktycznie rzecz biorc lataj do lipca włcznie. W sierpniu bowiem, i to tylko w pierwszych dniach miesica, łowiono jedynie silnie zlatane okazy P. aegeria egerides S t g r.
Arctiidae najliczniej wystpiły w lipcu, w innych miesicach okazały bardzo mał rozmaito gatunkow. Noctuidae. Najwiksz liczb gatunków sówek stwierdzono w sierpniu, ale prawdopodobnie tylko dlatego, e w tym czasie przewana ilo kwiatów ju okwitła, to te najliczniej przylatywały one do przynty. Nie ma bowiem powodu aby sdzi, i istnieje tak wybitna rónica iloci wystpujcych gatunków w lipcu i sierpniu, a tym bardziej w maju i czerwcu. Geometridae obok motyli dziennych daj liczby najbardziej zblione do rzeczywistoci. Poczwszy od maja liczba gatunków wzrasta, aby w lipcu osign swe maksymum, poczem nastpuje wyrany spadek. Wszystkie powyej podane liczby ilustruj ubóstwo gatunkowe motyli rezerwatu Wierzchlas, zwłaszcza, e jak to ju parokrotnie zaznaczono, wród odnotowanych form wiele napewno normalnie nie wystpuje w rezerwacie, przyleciały za z zewntrz do wiatła, a moe nawet i do przynty. IV. SZKODNIKI REZERWATU WIERZCHLAS W czasie bada w rezerwacie cisowym Wierzchlas zwrócono szczególn uwag na szkodniki cisu lub te innych drzew, a zwłaszcza na te szkodniki, których obecno mogłaby przyczyni si do znaczniejszego osłabienia całego biotopu. Na szczcie naogół tego typu szkodników wystpiło nie wiele.
Na samym cisie w cigu dwu lat bada mona było stwierdzi wystpowanie tarczówki, prawdopodobnie Lecanium pulchrum M a r c h. ł ). muchówki Taxomyia taxi I n b d., Brudnicy mniszki (Lymantria monacha L.), a wreszcie dały si zauway uszkodzenia drewna, prawdopodobnie spowodowane przez chrzszcze Xestobium rufovillosum D e g.. Okazów jednak tego szkodnika dotd nie znaleziono, przeto nie mona mie pewnoci prawidłowego ich oznaczenia. Prócz wymienionych form na młodych pdach cisu mona spotka roztocze, których charakteru na razie nie udało si ustali. Z wymienionych szkodników miejscami bardzo licznie jawiła si Lecanium pulchrum M a r c h. (?) tak, e cienkie gałzki opadnitych cisów nieraz były poprostu oblepione tarczkami tego gatunku. Najliczniej szkodnik ten wystpuje na usychajcych lub bardzo silnie osłabionych cisach, a rzadko tylko na zupełnie zdrowych. Trudno wic uwaa go za przyczyn osłabienia drzewostanów cisowych w rezerwacie Wierzchlas. Z poród szkodników najwiksze znaczenie moe mie Brudnica mniszka, której liczebno w latach 1948-49 była znaczna, co moe katastrofalnie odbi si na całoci biotopu. Taxomyia taxi Indb., której larwy wywołuj znane zniekształcenia (ce-cidia) na wierzchołkach pdów cisa, nie wydaje si by gronym szkodnikiem. Cis w rezerwacie Wierzchlas jest tylko jednym ze składników lasu mieszanego, naruszenie zatem jednego z jego komponentów moe spowodowa zasadnicz zmian biotopu, a w rezultacie i katastrofalne skutki dla samego cisu. Co prawda brak młodego odrostu cisa moe by równie wywołany szkodliwym na oddziaływaniem jakiego sporód współyjcych gatunków drzew. Dopóki jednak ta sprawa nie jest do jasna, entomolog, starajc si przyczyni do utrzymania cisa winien zwraca uwag i na szkodniki wystpujce nie tylko na cisie, ale i na innych drzewach, rosncych w rezerwacie. Dotd zaobserwowano ich stosunkowo niewiele. Najbardziej rzucaj si w oczy uszkodzenia starych brzóz przez Eccoptogaster ratzeburgi Jan. W wielu wypadkach obserwowano masowe uszkodzenia spowodowane przez tego kornika. W 1949 r. w wielu partiach nadl. Wierzchlas pojawiły si Boreczniki. Larwy boreczników w wikszych ilociach dostrzeono w jesieni w czasie schodzenia ich do ciółki na czas zimowania. Zebrane próbki wykazały obecno trzech gatunków, zreszt czsto jawicych si na Pomorzu 2, a mianowicie: Diprion pini L., D. pallidum Kl. i D. simile A b g. 1 Dokładniejsze badania nad t tarczówk prowadzi p. Dr Z. Kawecki; po ich ukoczeniu bdzie mona ostatecznie ustali jej gatunek. 2 Kapuciski St. - Najwaniejsze boreczniki sosnowe. Kraków 1948.
Dorywczo zebrane próbki wykazuj przewag pierwszego gatunku, a mianowicie: wród 71 zebranych larw - 43 naleało do D. pini, 22 - do D. pallidum 1 - do D. simile, a 4 nie dało si okreli, były bowiem wieo wyleniałe i w czasie przewoenia silnie uszkodzone. Czy ta przewaga ilustruje istotne stosunki, tego nie mona twierdzi, gdy zbyt małym dysponowano materiałem a rzeczywist odpowied na to pytanie mog da dalsze badania. Boreczniki na ogół unikaj ciemnych, wilgotnych lasów, to te w samym rezerwacie obserwowawno ich znacznie mniej ni w niedaleko połoonych jasnych i suchych partiach nadlenictwa. Wreszcie w tyme roku po raz pierwszy złowiono w rezerwacie jeden okaz L. dispar L., której do liczne złoa jaj obserwowano na drzewach wzdłu drogi (około wsi Bramka) prowadzcej ze wiecia do Tucholi. Wreszcie wspomnie by naleało o Cetyniaku (Bupalus piniaria L.), którego stosunkowo nieliczne okazy łowiono na całym ssiednim obszarze, ale w rezerwacie go dotd zupełnie nie dostrzegano. Z wymienionych form za najgroniejszego w tej chwili szkodnika naley uwaa Brudnic mniszk, gdy inne wystpuj bd nielicznie, bd biotop rezerwatu nie sprzyja ich rozwojowi (boreczniki), bd wreszce, jak E. ratzeburgi - napadaj stare osłabione brzozy. Z Zakładu Zoologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
SUMMARY. In order to get acquainted with the entomofauna of the yew preserve in Wierzchlas (province Pomorze) preliminary investigations have been carried on since middle May till end of October in 1948 and 1949. The considerable remoteness of the preserve from Toruh (80 km) rendered systematic researches impossible. Therefore the following results obtained in short visits (departure in the morning, return at dawn the next day) can be regerded only as temporary data. This note ought to be considered only as a preliminary report. Its aim will be rather producing grounds of bringing forward some problems, than trying to solve them. Until now the data concerning the so-called bigger Butterflies (Macrolepi-doptera) and the noxious insects appearing in the preserve have been examined. In total 204 kinds of butterflies (Macrolepidoptera) have been caught in the preserve. Among these: Rhopalocera 10 species, Arctiidae 17 species, Ly-mantriidae 4 species., Lasiocampidae 1 species, Drepanidae 3 spec, Notodontidae 4 spec, Cymatophoridae 2 spec, Psychidae 3 spec, Hepialidae 1 spec, Noctuidae 71 spec, and Geometridae 88 species. Not a single species of Zygaenidae, Sphingidae and Limacodidae has been discovered, although these were perceived in the closest vicinity of the preserve. The Rhopalocera and Geometridae and partly also the Arctiidae and Noctuidae show more exactly the number of species existing in this region (Table I V). The above mentioned values give an idea of only relative exactitude as to the number of species appearing in the preserve as these data have been obtained not on ground of long and systematic researches, but in sporadic visits. At any rate especially when compared with species caught at the same time outside the preserve, a great scantness of species.has been noticed. This scantness is one of the most characteristic features of this biotop. Another trait of a biotop will be the character of this expansion. Every region characterised by certain particularities of its biological group can boast of more or less active dynamics: the particular elements penetrate from one region into the other. The yew preserve Wierzchlas borders upon a damp meadow and the lake Mukrz. These biotcps being totally different they possess distinct species of butterflies. A penetration into the vicinage of species particular to the yew preserve has not been observed as yet. Its species (rather stenotopic forms) require specific conditions of existence, accordingly the proper fauna of the preserve has rather only a very slight influence on that of the neighbouring biotops while a certain number of meadow species penetrates into the preserve. The expansion of the young group of meadow species is incomparably greater than that
of the old one belonging to the yew preserve. It could therefore be supposed that the species living in the preserve will gradually get mixed with those of the nearest vicinity. Of course the preserve would thus lose its original character. The disappearing of peculiarities of the fauna is best seen on the bordes of the preserve yet in some places it reaches further into it. That expansion means of course not only the pervading of single species but also the intrusion of the whole life of the meadow region into the forest in places where there is no hindrance. The biotop in the preserve presents besides other sings of growing old f. inst. the dying away of the yew itself. Among the most interesting discoveries can be noted the appearance in the preserve of 3 butterflies species: Eustroma reticulata Schif 1, Discoloxia blomeri Curt, and Chloroclystis coronata H b n. Among the noxious insects living on the yew have been noted Lecanium pulchrura March. (?), Taxomyia taxi Indb. and Lymantria raonacha L. It may be that Xestobium rufovillosum D e s. is also living in the preserve as some damages caused by it have been observed. Besides the above mentioned Eccoptogaster ratzeburgi Jan. (on birches), larvae of the genus Diprion (Lophyrus) sp. (on pine-trees) and a few males of Lymantria dispar L., for the time being were caught only coming up to the light. In August 1949 a swarm of bees (Apis raellifica L.) has been detected. It resided in the hollow of an old yew. The race of the bees was not identified. From the Department of Zoology of Nicholas Copernicus University in Torun