4.3 BADANIA ARCHEOBOTANICZNE NA STANOWISKACH 10, 11 I 12 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI. OSADY I CMENTARZYSKO KULTURY ŁUŻYCKIEJ

Maria Lityńska-Zając et al., Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki. Osady i cmentarzysko kultury Badania łużyckiej archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s. 243-276 Maria Lityńska-Zając, Krystyna Wasylikowa, Katarzyna Cywa, Ewa Madeyska, Zofi a Tomczyńska 4.3 BADANIA ARCHEOBOTANICZNE NA STANOWISKACH 10, 11 I 12 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI. OSADY I CMENTARZYSKO KULTURY ŁUŻYCKIEJ Wstęp Stanowiska archeologiczne nr 10, 11 i 12 w Targowisku, gm. Kłaj, należą do jednych z wielu odsłoniętych osad i cmentarzysk w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych, poprzedzających inwestycje infrastrukturalne na odcinku Kraków-Tarnów. Pracami terenowymi, pod auspicjami Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, kierowali Bartłomiej Konieczny (stan. 10, 11) i Lech Czerniak (stan. 12). Zgodnie z praktyką przyjętą w trakcie badań, przedstawianą już w literaturze (np. Lityńska-Zając, Tomczyńska 2003), materiały przeznaczone do badań botanicznych pobierane były w postaci prób ziemi o objętości około 1000 ml każda. Próby te poddawano obróbce laboratoryjnej, a wydobyty materiał roślinny segregowano i oznaczano, zgodnie z zasadami właściwymi dla archeobotaniki (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005, 167 i n., 197 i n.). Omawiane stanowiska mają charakter wielokulturowego kompleksu osadniczego (Grabowska, Konieczny 2014). Z wyróżnionych na nich obiektów, o różnej przynależności chronologicznej, zebrano ponad cztery tysiące prób, które zostały wstępnie opracowane (Lityńska-Zając et al. 2011, niepublik.; Lityńska-Zając et al. 2012, niepublik.). Część z tych materiałów, dotycząca znalezisk neolitycznych ze stanowiska 10, 11, została opublikowana (Lityńska- -Zając et al. 2014). Niniejszy artykuł poświęcony jest rezultatom badań archeobotanicznych odnoszących się do dwóch osad (Targowisko, stan. 10, 11 i stan. 12) oraz cmentarzyska kultury łużyckiej (Targowisko, stan. 10, 11). Osady te są sobie współczesne chronologicznie i datowane na III i pierwszą połowę IV okresu epoki brązu (Grabowska, Konieczny 2014; Górski, w tym tomie; Górski, Schellner, w tym tomie). Reprezentowane są one przez liczne obiekty, takie jak jamy, w tym zasobowe i posłupowe, oraz paleniska. Zespołem rowów i palisad oddzielone są od cmentarzyska. Cmentarzysko, na którym wyróżniono groby ciałopalne: popielnicowe i jamowe, ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych, założone zostało w III okresie epoki brązu i było wykorzystywane przez cały czas trwania i funkcjonowania w tym rejonie osad kultury łużyckiej (Grabowska, Konieczny 2014; Konieczny, w tym tomie). Źródła i wyniki badań Materiały roślinne na omawianych stanowiskach zachowały się w formie okazów spalonych i niespalonych. Zgodnie z zasadami przyjmowanymi w archeobotanice, tylko te pierwsze uznano za odpowiadające wiekiem obiektom, w których zalegały (Lityńska- -Zając, Wasylikowa 2005: 41). Liczba okazów spalonych wynosiła 29929, a niespalonych 2813. Wśród spalonych owoców i nasion oraz części wegetatywnych roślin zielnych wyróżniono 44 gatunki i 17 rodzajów, 7 form przypisano do poziomu rodziny. Klasyfikacja taksonomiczna węgli drzewnych pozwoliła na wyróżnienie 6 gatunków i 10 rodzajów drzew oraz krzewów. Część ułamków drewna zaliczono tylko do drzew szpilkowych, a część do liściastych. Jako nieoznaczone postały liczne i bardzo drobne fragmenty węgla drzewnego, o maksymalnym wymiarze nie przekraczającym 2 mm, ułamki kory, bulwki oraz diaspory mocno zniekształcone w wyniku zwęglenia (tab. 1-6). 243

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. Szczątki niespalone roślin zielnych reprezentowane są przez 57 gatunków i 18 rodzajów. Gorzej zachowane okazy oznaczono do poziomu rodzin: Asteraceae, Caryophyllaceae, Brassicaceae i Poaceae. Z drzew i krzewów wyróżniono malinę Rubus idaeus, bez czarny Sambucus nigra, olszę Alnus sp. i brzozę Betula sp., w tym brodawkowatą B. pendula (tab. 7). Zgodnie z przyjętymi wyżej założeniami okazy te nie zostały uwzględnione przy interpretacji źródeł pochodzenia roślinnego. Osady kultury łużyckiej Na terenie stanowisk 10, 11 i 12 w Targowisku, jak wspomniano we wstępie, wyróżnione zostały dwie osady. Pierwsza z nich, określona jako wschodnia, leży głównie na stanowisku 10, 11. Druga zaś, zachodnia, odsłonięta została przede wszystkim w obrębie stanowiska 12. Ponadto wyodrębnione zostało oddzielne skupisko obiektów obejmujące swym zasięgiem wschodnią część stanowiska 11, przy jego granicy ze stan. 10 (Górski, w tym tomie, r. 2.1; Górski, Schellner, w tym tomie). Na terenie osady wschodniej (tab. 1) spalone szczątki roślinne zalegały w różnego typu obiektach takich jak: jamy, jamy zasobowe, posłupowe, zespół rowów i rowków, skupisko ceramiki, w paleniskach i w obiekcie o niejednoznacznie określonej funkcji. Przesycenie szczątkami roślinnymi w poszczególnych obiektach było stosunkowo niewielkie. W badanym materiale najobfitsze były pozostałości drzew i krzewów oraz zbóż. Zboża, oznaczone na podstawie ziarniaków, jak i fragmentów kłosów, reprezentowane były przez jęczmień zwyczajny Hordeum vulgare, pszenice oplewione: płaskurkę Triticum dicoccon, orkisz T. spelta i samopszę T. monococcum, ponadto pszenicę zwyczajną T. aestivum i proso zwyczajne Panicum miliaceum. Najwięcej szczątków, niestety gorzej zachowanych, należało do pszenic niewymłacających się, opisanych jako płaskurka lub orkisz oraz płaskurka lub samopsza. Znaczący był również udział prosa. Inne gatunki występowały w mniejszej liczbie. Ponadto do zbóż (Cerealia indet.) zaliczono jeszcze prawie 300 ziarniaków, których nie dało się dokładniej oznaczyć. Do tej grupy należeć mogą także pojedyncze okazy określone jako Cerealia indet. vel Poaceae indet. Jedyny ślad innych roślin uprawnych z nawarstwień kultury łużyckiej z omawianego stanowiska, w postaci jednego uszkodzonego nasiona grochu lub bobiku Pisum sativum vel Vicia faba var. minor, znaleziony został w jamie zasobowej numer 451. Warto zwrócić uwagę na jedno nasiono maku Papaver sp., który być może reprezentuje formę uprawną. Okaz ten odkryto w jamie posłupowej nr 1364. Najwięcej pozostałości roślin, zgodnie z charakterem obiektu, odnotowano w jamach zasobowych, służących do przechowywania plonów. Jako jamy przeznaczone do gromadzenia zbioru pszenic oplewionych można wskazać obiekty nr 61, 415, a prosa np. 428 (tab. 1). Bardzo interesujący jest obiekt 901, który zawierał 750 ziarniaków Panicum miliaceum. Jest on mocno zdewastowany i został opisany przez archeologów jako palenisko lub zniszczona jama gospodarcza (J. Górski, inf. ustna). Ze względu na stopień destrukcji, jego przynależność chronologiczno-kulturowa nie jest jednoznacznie określona. W wypełnisku wyróżniono warstwy spalonej ziemi i kamienie, a także liczny materiał zabytkowy, starszy chronologicznie, jak i związany z kulturą łużycką (J. Górski, inf. ustna). W pewnym zakresie wyniki badań archeobotanicznych mogą być pomocne przy ocenie funkcji i chronologii tego obiektu. Liczne ziarniaki prosa zalegające w jego wypełnisku sugerują, że omawiana jama może mieć charakter pozostałości po obiekcie zasobowym. Liczebność ziarniaków Panicum miliaceum, notowanego tylko w formie pojedynczych okazów w nawarstwieniach starszych ze stanowiska 10, 11 w Targowisku (Lityńska-Zając et al. 2014), sugeruje ich związek z kulturą łużycką (por. niżej). W obiektach kultury łużyckiej osady wschodniej zachowało się również sporo diaspor chwastów polnych, m.in.: kąkolu polnego Agrostemma githago, stokłosy żytniej Bromus secalinus, chabra bławatka Centaurea cyanus, palusznika nitkowatego Digitaria ischaemum, chwastnicy jednostronnej Echinochloa crus-galli, rdestówki powojowatej Fallopia convolvulus, psianki czarnej Solanum nigrum, tobołków polnych Thlaspi arvense, gwiazdnicy polnej Stellaria graminea i przetacznika bluszczykowego Veronica hederifolia. Część z tych gatunków może występować w łanach zbóż (np. kąkol polny, chaber bławatek i tobołki polne), inne mogą być związane z uprawami ogrodowymi lub zasiewami prosa (np. palusznik nitkowaty czy też chwastnica jednostronna). Interesującym gatunkiem jest łoczyga pospolita Lapsana communis. Rośnie ona dzisiaj zwykle w prześwietlonych lasach, na zrębach, w zaroślach oraz w ogrodach warzywnych. Pojawia się także na polach uprawnych, gdzie występuje między innymi w zbożach (Tymrakiewicz 244

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 1962, 328) i przypuszczalnie w takim charakterze była notowana na kilku stanowiskach archeologicznych w Polsce. W próbach zawierających stosunkowo liczne szczątki zbóż pojawiała się dotychczas od okresu rzymskiego. We wczesnym średniowieczu wchodziła zapewne także na pola innych upraw (Lityńska-Zając 2005, 93-94). Biorąc pod uwagę występowanie rozłupki łoczygi pospolitej pomiędzy szczątkami zbóż w obiekcie określanym jako jama zasobowa, można przypuszczać, że znalezisko z Targowiska pokazuje wcześniejszy związek omawianego gatunku z uprawami polnymi. Warto jeszcze przypomnieć, że na podstawie częstego współwystępowania ziarniaków stokłosy żytniej Bromus secalinus i owoców łoczygi pospolitej Lapsana communis w nawarstwieniach archeologicznych K.-H. Knörzer (1971) stwierdził, że na dawnych polach uprawnych rośliny te mogły tworzyć asocjacje, które opisane zostały przez niego jako zespół pod nazwą Bromo-Lapsanetum praehistoricum. W próbie z jamy 771 zachował się jeden ziarniak tymotki łąkowej Phleum pratense. Gatunek ten dogodne warunki do wzrostu znajduje dzisiaj najczęściej na łąkach, przydrożach i zrębach leśnych. W materiałach archeologicznych pojawia się często w próbach spalonego zboża razem z innymi typowymi chwastami. Ten sposób zalegania w próbach pozwala przypuszczać, że po wprowadzeniu na jakiś teren rolnictwa tymotka mogła występować w zasiewach zbóż (Lityńska-Zając 2005, 121-122). Miejsca wydeptywane, wzbogacone w związki mineralne, w tym azotowe zlokalizowane w otoczeniu siedzib ludzkich czyli siedliska ruderalne mogły być zasiedlone przez komosy: białą Chenopodium album i murową Ch. urbicum, bnieca białego Melandrium album czy rdest łagodny Polygonum mite (Szafer et al. 1986, 94, 102, 103, 125; Matuszkiewicz 2001). Część z tych gatunków mogła wchodzić także na pola uprawne. Z siedliskami wilgotnymi, rowami i mokradłami związany jest dziurawiec skrzydełkowaty Hypericum tetrapterum (Szafer et al. 1986: 254; Matuszkiewicz 2001), a rutewka mniejsza Thalictrum minus preferuje lasy i zarośla (Szafer et al. 1986, 185). Podobnie jak i w innych w badanych materiałach archeobotanicznych najwięcej było tu pozostałości drzew i krzewów, zachowanych głównie w postaci węgli drzewnych (tab. 1). W spektrum antrakologicznym z obiektów kultury łużyckiej z osady wschodniej zanotowano szczątki klonu Acer sp., olszy Alnus sp., brzozy Betula sp., graba Carpinus betulus, leszczyny Corylus avellana, buka Fagus sylvatica, jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, dębu Quercus sp., wierzby Salix sp. i lipy Tilia sp. Ponadto obecne były ślady bliżej nieokreślonych drzew lub krzewów z rodziny różowatych Rosaceae indet. oraz okazy określone tylko ogólnie jako należące do drzew liściastych czy szpilkowych. Spory procent mocno rozdrobnionych i źle zachowanych fragmentów drewna pozostał nieoznaczony. W całości materiału dominowały szczątki dębu Quercus sp. Spalone drewno występowało w różnych typach obiektów. Natomiast zastanawiający jest jego niewielki udział w paleniskach. W obrębie osady zachodniej (tab. 2) spalone szczątki roślinne zachowały się w jamach, dołkach posłupowych i w skupisku ceramiki. Udział szczątków roślinnych był mniejszy niż w osadzie wschodniej. Wyróżniono wśród nich trzy gatunki zbóż: pszenicę płaskurkę Triticum dicoccon i zwyczajną T. aestivum oraz proso zwyczajne Panicum miliaceum. Kilka ziarniaków zaliczono do rodzaju pszenica Triticum sp., a największa ich liczba pozostała nieoznaczona. Wśród chwastów polnych, oprócz omówionych wyżej gatunków, odnotowano jeden owocek ożędki groniastej Neslia paniculata. Jest to roślina preferująca gleby żyzne, zawierające duże ilości węglanu wapnia. Rośnie na polach zbóż i w rzepaku oraz w uprawach okopowych a rzadko na siedliskach ruderalnych. Zanieczyszcza ziarno siewne, szczególnie ziarno prosa (Lityńska-Zając 2005, 65-66). Wśród resztek drzew i krzewów dominowały fragmenty węgla należące do dębu Quercus sp., przy wysokim udziale sosny zwyczajnej Pinus sylvestris (tab. 2). W skupisku obiektów (tab. 3) odnotowano jeden ziarniak prosa, kilka nasion komosy białej oraz niezbyt liczne fragmenty drewna, ze zdecydowanie dominującym grabem Carpinus betulus. Szczątki ostatniego wymienionego gatunku zalegały w jamie posłupowej nr 2138. Być może stanowią one pozostałość słupa, który uległ wtórnej fragmentacji. Porównując liczbę szczątków roślinnych zachowanych w obrębie obu osad, wschodniej i zachodniej, oraz w skupisku obiektów, można stwierdzić, że najwięcej danych uzyskano dla pierwszej z nich. Rozpoznanie pozostałości zbóż wskazuje, że dominowały szczątki pszenic płaskurki Triticum dicoccon, samopszy T. monococcum i orkiszu T. spelta. Najwięcej okazów opisanych zostało jako T. dicoccon vel T. spelta. Znaczący był również udział prosa zwyczajnego Panicum miliaceum. Bez wątpienia 245

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. można więc stwierdzić, że ludność kultury łużyckiej zamieszkująca omawiane osady wysiewała proso i pszenice oplewione (tab. 8). W celu rozpoznania sposobu obróbki i przechowywania zbóż porównano dwie kategorie szczątków: (1) ziarniaki i (2) oplewienie (plewy, plewki, części kłosków) (ryc. 1). Analizy te przeprowadzono tylko dla osady wschodniej zawierającej dużą liczbę szczątków obu kategorii, a uzyskane proporcje różnych typów szczątków dobrze odpowiadają właściwościom biologicznym poszczególnych gatunków. Jęczmień Hordeum vulgare, proso Panicum miliaceum i pszenica zwyczajna T. aestivum reprezentowane były tylko przez ziarniaki. U pszenicy zwyczajnej w trakcie młocki plewy i plewki pozostają na osadce kłosa, a samo ziarno wypada z kłosków i w takiej formie jest przechowywane w obrębie osady, a co za tym idzie ma szanse zachować się na stanowisku. U jęczmienia plewy pozostają na osadce kłosa, a z kłosków u form oplewionych (z jakimi prawdopodobnie mamy do czynienia w materiale z Targowiska) wypada ziarno z przyrośniętymi delikatnymi plewkami, które w materiale zwęglonym zachowują się zwykle tylko fragmentarycznie. U prosa przy młóceniu plewy pozostają na gałązkach wiechy, a z kłosków wypadają ziarniaki ściśle zamknięte w plewkach. W takiej formie mogą one być przechowywane przez wiele lat, podczas gdy pozbawione plewek szybko ulegają zepsuciu. Dlatego też na podstawie obserwacji etnograficznych przyjmuje się, że proso mogło być otłukiwane niewielkimi porcjami bezpośrednio przed spożyciem (Strzelczyk 2003, 18; Mueller-Bieniek 2012, 77). Trudno jest jednoznacznie wyjaśnić brak plewek prosa w materiale z Targowiska. Plewki prosa są odporne na rozkład i na ogół dobrze zachowują się na stanowiskach archeologicznych, ale w stanie spalonym są kruche i łatwo mogą ulec zniszczeniu. W przypadku Targowiska nie można wykluczyć, że przynajmniej niektóre większe nagromadzenia ziarna prosa (np. w obiektach 38, 61, 428, 901; Tab. 1) mogą być pozostałościami ziarna już oczyszczonego, czyli jagieł przeznaczonych do spożycia. Z pszenic oplewionych zachowały się ziarniaki i fragmenty kłosków, przy czym u płaskurki (T. dicoccon) ziarniaki i oplewienie wystąpiły mniej więcej w tej samej liczbie, u samopszy zachowało się więcej ziarniaków niż fragmentów oplewienia, u orkiszu (T. spelta) stosunek był odwrotny. Stosunki obliczone dla pszenic oplewionych mogą być nieco zafałszowane przez obecność szczątków nieoznaczonych dokładnie. Wymłócenie pszenic oplewionych daje w efekcie zbiór kłosków, w których ziarno jest ściśle zamknięte w plewach, a uzyskanie czystego ziarna wymaga dodatkowych czynności. Mieszkańcy badanych osad prawdopodobnie przechowywali plony pszenic oplewionych w postaci całych kłosków, dlatego ich spalone fragmenty mogły zachować się w badanych obiektach. Wydaje się jednak, że w kilku obiektach zawierających ziarniaki płaskurki lub orkiszu oczyszczone z plew mamy do czynienia z ziarnem już przygotowanym do sporządzania mąki lub kaszy (obiekty 61, 190, 415; tab. 1). Nieco inny sposób tłumaczenia obecności lub braku poszczególnych części kłosów przedstawia U. Maier (1999), która uważa, że niewielka liczba śladów kłosków jęczmienia oraz pszenicy zwyczajnej, w stosunku do tych samych typów znalezisk pszenic oplewionych, wynika z miejsca młócenia plonów. I tak dwa pierwsze wymienione gatunki mogły być młócone poza terenem zamieszkiwanym przez ludzi, natomiast ziarna pszenic oplewionych mogły być wyłuskiwane w pobliżu domostw. W przypadku materiału z Targowiska nie mamy danych, które pozwalałyby przyjąć (lub odrzucić) takie tłumaczenie. Ziarna zbóż, głównie pszenicy i prosa przeznaczane były na mąki i kasze. Część ziarna jęczmiennego mogła być używana na paszę dla zwierząt hodowlanych. Proso natomiast mogło służyć jako karma dla ptactwa. Słoma różnych gatunków była zapewne wykorzystywana do krycia dachów, stert i kopców oraz jako ściółka dla zwierząt hodowlanych. Mogła być również paszą objętościową dla zwierząt gospodarskich. Oprócz roślin uprawnych mieszkańcy omawianych osad zbierali w środowisku naturalnym różne rośliny przeznaczone na pożywienie dla człowieka. W naszym materiale potwierdzone jest zbieranie owoców poziomki Fragaria sp. Do celów konsumpcyjnych mogły być zbierane również inne rośliny zielne. Nasiona komosy białej i ziarniaki stokłosy żytniej oraz innych traw mogły być gromadzone i wykorzystywane w celach konsumpcyjnych. Do jedzenia nadawały się również młode, zielone pędy komos, rdestów i szczawiu (Łuczaj 2004). W badanym materiale mała liczba okazów roślin zielnych i ich rozproszenie w różnych obiektach nie pozwala na jednoznaczne potwierdzenie tego przypuszczenia. Ze względu na liczbę zachowanych ziarniaków stokłosy żytniej w obiekcie 415, można przypuszczać, że były one spożywane. 246

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% słoma ziarniaki Rycina 1. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Procentowy udział ziarniaków i oplewienia różnych gatunków zbóż Figure 1. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Percentage participation of caryopses and chaff of different cereal species Cmentarzysko Z cmentarzyska kultury łużyckiej pobierano próby z dwóch typów grobów ciałopalnych: popielnicowych i jamowych (Konieczny, w tym tomie). W obrębie tych pierwszych pobierano próby z wypełniska jamy grobowej, jak i z naczyń (np. w grobie nr 214 z wypełniska naczyń 1 i 4). Tylko w przypadku dwóch pochówków (nr 1812 i 2255) zawierających szczątki roślinne nie określono ich formy. Jedna próba pochodziła z grobu symbolicznego nr 255. W niekreślonych grobach ciałopalnych zachowały się niezbyt liczne szczątki drzew, z największym udziałem bliżej nieokreślonego przedstawiciela z rodziny Rosaceae indet. (tab. 4). W grobie symbolicznym nr 255 natrafiono jedynie na kilka nieoznaczonych fragmentów węgla drzewnego. W grobach jamowych wystąpiło niewiele szczątków roślin zielnych, zarówno uprawnych jak i dzikich (tab. 5). W większości przypadków były to gatunki notowane już w obrębie osad. Nowym gatunkiem jest babka średnia Plantago media, powszechnie występująca we florze i związana dzisiaj z murawami kserotermicznymi oraz suchymi łąkami. Może pojawiać się także w innych zbiorowiskach trawiastych oraz na siedliskach na wpół ruderalnych (Nowiński 1955, 71; Szafer et al. 1986, 595; Lityńska-Zając 2005, 122-123). Wśród węgli drzewnych najwięcej było resztek brzozy Betula sp., przy wysokim udziale sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, wiązu Ulmus sp. i dębu Quercus sp. W grobach popielnicowych było nieco więcej pozostałości roślin zielnych (tab. 6). Pojawiają się tutaj gatunki nie notowane w innych obiektach, takie jak turzyca zajęcza Carex leporina i rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius subsp. bulbosum. Turzyca występuje dzisiaj w miejscach piaszczystych i torfiastych, na łąkach, zrębach leśnych i w rowach (Szafer et al. 1986, 845). Rajgras wyniosły jest rośliną z rodziny wiechlinowatych (synonim traw) Poaceae, występującą dzisiaj najczęściej na łąkach i przydrożach (Szafer et al. 1986, 899). Podsumowując, można stwierdzić, że w próbach pochodzących z grobów wystąpiło znacznie mniej szczątków zbóż i roślin zielnych dzikich niż w obrębie obu osad (tab. 4, 5, 6). Były nimi pojedyncze ziarniaki jęczmienia zwyczajnego, prosa i pszenic. Natrafiono tu również na nieliczne owoce i nasiona chwastów polnych i ruderalnych, wśród których wymienić można 247

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. stokłosę żytnią, rdest ptasi czy palusznika nitkowatego. Charakter tych znalezisk jest trudny do interpretacji. Można przyjąć, że diaspory wymienionych gatunków, zalegające na powierzchni gleby, dostawały się do obiektów wraz z ziemią użytą do zasypywania jam grobowych. Jednak stan zachowania diaspor jednoznacznie wskazuje, że miały one kontakt z ogniem. Podobną sytuację opisała A. Mueller-Bieniek na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu rzymskiego w Paprotkach Kolonii, stan. 1, na Mazurach (Mueller-Bieniek 2012a). Zdaniem autorki tego opracowania zboża mogły stanowić element stosu pogrzebowego. Inne rośliny, najprawdopodobniej przedostały się do jam grobowych w związku z przygotowaniem pochówku ciałopalnego, [ ], jednak wykazanie ich rytualnego znaczenia nie jest już takie pewne, a część na pewno uległa zwęgleniu przypadkowo lub służyła wyłącznie jako podpałka (Mueller-Bieniek 2012a, 24). Inną analogią w odniesieniu do stanowiska w Paprotkach Kolonii jest obecność w obu badanych materiałach bulwek rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius subsp. bulbosum. W przypadku omawianego stanowiska jest to jeden okaz. Bulwki tego gatunku mogły być zbierane w przeszłości na pokarm (Mueller-Bieniek 2012a i cyt. tam lit.). Zdaniem autorki opracowania materiałów z okresu rzymskiego obecność zwęglonych bulwek rajgrasu w grobach ciałopalnych z cmentarzyska w Paprotkach Kolonii wskazuje na analogie z obrzędami praktykowanymi w tym samym czasie na terenie Skandynawii i Europy Zachodniej (Mueller-Bieniek 2012a, 25 i cyt. tam lit.). Prawdopodobnie i w przypadku stanowiska w Targowisku można przyjąć podobną interpretację dotyczącą kultury łużyckiej. Na cmentarzysku zachowały się liczne fragmenty węgli drzewnych, które bez wątpienia związane są z obrzędowością pogrzebową. W spektrum antrakologicznym zdecydowanie dominowały pozostałości brzozy Betula sp., przy czym procentowy udział szczątków tego rodzaju był wyższy w grobach popielnicowych (ryc. 2). Brzoza pojawia się w 17 grobach jamowych na 66 (25%) wszystkich tego typu pochówków, w których zachowały się szczątki roślinne. Odnotowano ją także w 61 (na 240) grobach popielnicowych, co stanowi również około 25% tych pochówków. Ważna, pod względem ilościowym, była ponadto obecność pozostałości dębu Quercus sp. Sosna, pomimo, że jej szczątki nie występowały obficie w badanych materiałach z cmentarzyskach (ryc. 2), była najczęściej notowana w obu typach pochówku. Szczątki sosny zwyczajnej Pinus sylvestris zachowały się w 22 grobach jamowych (33%) i 86 (35%) popielnicowych, dębu odpowiednio 18 (27%) i 61 (25%), a jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior tylko w 6 (9%) pochówkach jamowych i 15 (6%) w popielnicowych (tab. 5, 6, 9). Interesujące jest odniesienie rezultatów badań antrakologicznych z cmentarzyska do wyników badań z osady, co wskazuje na zdecydowane różnice w proporcjach ilościowych pomiędzy nimi (ryc. 3). W grobach dominuje brzoza Betula sp., natomiast w obrębie osad dąb Quercus sp., przy wysokim udziale sosny zwyczajnej Pinus sylvestris. Analiza przeprowadzona na szerszym tle porównawczym dla wielu stanowisk archeologicznych tego wieku obejmujących zarówno osady, jak i cmentarzyska kultury łużyckiej może ewentualnie potwierdzić preferencje w użytkowaniu brzozy w obrządku pogrzebowym ludności omawianej kultury. Na podobny skład taksonomiczny, przy czym z dominacją węgli drzewnych dębu, przy występowaniu w mniejszej liczbie szczątków sosny zwyczajnej i brzozy wskazują również znaleziska z nekropolii w Kokotowie, stan. 19 (Moskal-del Hoyo 2012). Na obecnym etapie badań można stwierdzić, że przy wznoszeniu stosów pogrzebowych wybierane były konkretne gatunki drzew. Mogły mieć one charakter symboliczny lub też odpowiednie właściwości pożądane dla przebiegu kremacji (Wacnik et al. 2014). Nieokorowane, nawet świeże drewno brzozy, ze względu na zawartość betuliny w korze, płonie szybko i osiąga wysoką temperaturę. Drewno dębu natomiast, przy osiąganej wysokiej temperaturze, pali się wolno i długo. Inne właściwości ma drewno sosny zwyczajnej, które ze względu na zawartość substancji żywicznych, ulega spaleniu szybko (Wacnik et al. 2014). Wydziela ponadto przyjemny zapach, który może maskować swąd płonącego ciała ludzkiego (Moskal-del Hoyo 2012; Lityńska-Zając, w druku). Drewno zachowane w obrębie osad wskazuje na użytkowanie wielu gatunków drzew, w tym dębu, sosny, grabu i brzozy do budowy lub wyrobu sprzętów codziennego użytku. Było ono też użytkowane jako materiał opałowy. Podsumowanie Dotychczasowy stan badań materiałów roślinnych ze stanowisk archeologicznych kultury łużyckiej datowanych na epokę brązu jest ciągle niewystarczający 248

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki Rycina 2. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Procentowy udział szczątków wybranych gatunków lub rodzajów drzew zachowanych w grobach jamowych i popielnicowych Figure 2. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Percentage participation of remains of selected tree species or genera preserved in pit and cinerary graves Rycina 3. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Procentowy udział szczątków wybranych gatunków lub rodzajów drzew zachowanych w grobach jamowych i popielnicowych oraz w osadach i skupisku ceramiki Figure 3. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Percentage participation of remains of selected tree species or genera preserved in pit and cinerary graves, in settlements and in pottery concentration 249

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. (Lityńska-Zając, Tomczyńska 2003 i cyt. tam lit.). Dlatego też każde nowe materiały pozwalają na wzbogacenie naszej wiedzy na temat gospodarki rolnej i użytkowania roślin gromadzonych z siedlisk naturalnych. Wielu cennych informacji dostarczają również oznaczone szczątki subfosylne ze stanowisk 10, 11 i 12 w Targowisku. Przebadano tu liczną serię prób archeobotanicznych, w których zachowało się stosunkowo dużo szczątków zbóż, roślin zielnych spontanicznie rozwijających się na siedliskach antropogenicznych i naturalnych oraz drzew i krzewów. W przypadku źródeł z omawianego stanowiska, wyniki możemy odnieść również do rezultatów uzyskanych dla nawarstwień neolitycznych (Lityńska-Zając et al. 2014). Na podstawie znalezionych materiałów roślinnych na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku można stwierdzić wzbogacenie zestawu roślin uprawianych przez społeczności kultury łużyckiej, w stosunku do materiałów neolitycznych (Lityńska- -Zając et al. 2014). W uprawach, oprócz oplewionych pszenic (głównie płaskurki) oraz jęczmienia, coraz większego znaczenia nabierało proso. Dotychczas Panicum miliaceum było notowane w materiałach różnych kultur neolitycznych. Na stanowiskach tych występowało jednak niezbyt często i niezbyt obficie, co wskazuje, że nie odgrywało ono istotnej roli w ówczesnej strukturze upraw. Bardzo wyraźny wzrost znaczenia tego zboża notowany był dopiero od okresu halsztackiego, kiedy to jego szczątki notowane są w znaczących ilościach na wielu stanowiskach archeologicznych, ale tylko w zasięgu kultury łużyckiej (Wasylikowa et al. 2002, 2003; Lityńska- -Zając, Wasylikowa 2005, 108). Ostatnie badania stanowisk kultury łużyckiej z epoki brązu w Karpatach (Moskal-del Hoyo et al., w druku) i na terenie wyżyn lessowych zachodniej Małopolski w obiektach kultury trzcinieckiej ze Słonowic, gm. Kazimierza Wielka (Lityńska-Zając, w przygotowaniu) przyniosły również informacje o występowaniu dużej liczby szczątków prosa. Dane te potwierdzają, wcześniejsze niż dotychczas przypuszczano, wprowadzenie tego gatunku, jako ważnego zboża, w dawnych zasiewach polnych. Oprócz zbóż, prawdopodobnie w uprawie znajdowały się jeszcze groch lub bobik, albo też oba te gatunki. Dotychczasowe dane archeobotaniczne ze stanowisk kultury łużyckiej z okresu halsztackiego sugerują, że dosyć powszechnie uprawiano wtedy rośliny motylkowe (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Lityńska-Zając 2013). Wśród roślin zielnych dzikich, w obiektach kultury łużyckiej, wyróżniono chwasty związane z siedliskami polnymi, a przede wszystkimi z uprawami zbóż, takie jak: kąkol polny Agrostemma githago, stokłosa żytnia Bromus secalinus czy chaber bławatek Centaurea cyanus. Z siedlisk ruderalnych pochodzić mogła komosa trójkątna Chenopodium urbicum. Tymotka łąkowa Phleum pratense jest rośliną występującą dzisiaj na łąkach. Szczątki wymienionych gatunków zalegały głównie w jamach zasobowych. Wartą odnotowania jest duża liczba ziarniaków Bromus secalinus, która to trawa mogła być zbierana w celach użytkowych. Skład taksonomiczny węgli drzewnych w obiektach osadowych i grobowych kultury łużyckiej był urozmaicony. Podobnie jak w starszych warstwach chronologicznych w obrębie osad łużyckich dominowały pozostałości dębu Quercus sp. i sosny Pinus sylvestris. Natomiast w grobach kultury łużyckiej notowano najwięcej szczątków brzozy Betula sp. Literatura Grabowska B., Konieczny B. 2014 Wielokulturowy kompleks osadniczy na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, woj. małopolskie uwagi wprowadzające. (w:) red. A. Zastawny, Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo epoki kamienia. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, 7-20, Krakowski Zespół do Badań Autostrad. Kraków. Knörzer K-H. 1971 Urgeschichtliche Unkräuter im Rheinland, ein Beitrag zur Entstehung der Segetalgesellschaften. Vegetatio 23, 89-111. Lityńska-Zając M. 2005 Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Kraków. Lityńska-Zając M. 2013 The importance of leguminous plants in the diet of Neolithic and Early Bronze Age populations of Little Poland, (w:) red. S. Kadrow, P. Włodarczak, Environment and subsistence forty years after Janusz Kruk s Settlement studies Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa, Studia nad Pradziejami Europy Środkowej, 11, 295-301. 250

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki Lityńska-Zając M. w druku Die Holzkohle vom kaiserzeitlichen Gräberfeld Opatów, Gem. Kłobuck, Monumenta Archaeologica Barbarica. Lityńska-Zając M. w przygotowaniu Badania archeobotaniczne w Słonowicach, gm. Kazimierza Wielka. Lityńska-Zając M., Tomczyńska Z. 2003 Archeobotaniczne badania na stanowiskach w Krakowie-Bieżanowie (stan. 27) i Krakowie-Rżące (stan. 1), (w:) red. S. Kadrow, Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 i Kraków-Rżąka, stanowisko 1 osada kultury łużyckiej. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 253-268. Lityńska-Zając M., Tomczyńska Z., Wasylikowa K., Cywa K., Madeyska E. 2014 Pozostałości roślinne z obiektów neolitycznych na stan. 10,11 w Targowisku, pow. wielicki, (w:) red. A. Zastawny, Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo epoki kamienia. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 611-629. Lityńska-Zając M., Tomczyńska Z., Wasylikowa K., Cywa K., Madeyska E. 2011 niepublik. Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10 i 11 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie. Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Lityńska-Zając M., Tomczyńska Z., Wasylikowa K., Cywa K., Madeyska E., Koziarska A., Skawińska-Wieser K. 2012 niepublik. Makroskopowe szczątki roślinne ze stanowiska 12-13 w Targowisku, gm. Kłaj. Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, J. B. Faliński (red. serii), Vademecum Geobotanicum, Poznań. Łuczaj Ł. 2004 Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalowy, Krosno. Maier U. 1999 Agricultural activities and land use in a Neolithic village around 3900 B.C.: Hornstaad Hörnle I A, Lake Constance, Germany. Vegetation History and Archaeobotany 8, 87-94. Matuszkiewicz W. 2001 Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, (w:) J. B. Faliński (red. ser.), Vademecum Geobotanicum 3, Warszawa. Moskal-del Hoyo M. 2012 The use of wood in funerary pyres: random gathering or special selection of species? Case study of three necropolises from Poland, Journal of Archaeological Science 39 (11), 3386-3395. Moskal-del Hoyo M., Lityńska-Zając M., Korczyńska M., Cywa K., Kienlin T. L., Cappenberg K. w druku Plants and environment: results of archaeobotanical research of the Bronze Age settlements in the Carpathian Foothills in Poland, Journal of Archaeological Science. Mueller-Bieniek A. 2012 Rośliny użytkowe w badaniach archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa, (w:) red. A. Mueller-Bieniek, Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa, Kraków. Mueller-Bieniek A. 2012a Bulwki rajgrasu wyniosłego (Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl subsp. bulbosum) na stanowiskach archeologicznych, Etnobiologia Polska 2, 23-26. Nowiński M. 1955 Problem chwastów i ich zwalczania w oparciu o nauki biologiczne, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej 18(1), 3-146. Strzelczyk J. 2003 Proso zwyczajne (Panicum miliaceum L.) we wczesnym średniowieczu Wielkopolski, Prace Zakładu Biogeografi i i Paleoekologii UAM w Poznaniu, 2, Poznań. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1986 Rośliny polskie, t. 1 i 2, Warszawa. Tymrakiewicz W. 1962 Atlas chwastów, Warszawa. Wacnik A., Kupryjanowicz M., Mueller-Bieniek A., Karczewski M., Cywa K. 2014 The environmental and cultural contexts of the late Iron Age and medieval settlement in the Mazurian Lake District, NE Poland: combined palaeobotanical and archaeological data, Vegetation History and Archaeobotany. DOI 10.1007/s00334-014-0458-y. Wasylikowa K., Lityńska-Zając M., Bieniek A., Gluza I. 2002 Archeobotaniczne badania nad trawami, (w:) red. L. Frey, Polska księga traw, 39-52. Wasylikowa K., Tomczyńska Z., Polcyn M., Bieniek A. 2003 Użytkowanie roślin przez ludność osady kultury łużyckiej. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 6-7 w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. Łódzkie (trasa autostrady A-2), Via Archaeologica Lodziensis 1, 339-359. 251

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. Maria Lityńska-Zając, Krystyna Wasylikowa, Katarzyna Cywa, Ewa Madeyska, Zofi a Tomczyńska Archaeobotanical studies on sites 10, 11, and 12 in Targowisko, the Wieliczka district. Settlements and cemetery of the Lusatian culture Summary Archaeological sites 10, 11 and 12 in Targowisko were discovered during rescue excavations carried out under the auspicies of the Cracow Team for Archaeological Supervision of Motorway Construction in connection with infrastructural investments. Archaeological field works were supervised by Bartłomiej Konieczny (site 10, 11) and Lech Czerniak (site 12). The sites represented a multi-cultural settlement complex (Grabowska, Konieczny 2014) from which over 4000 soil samples, 1000 ml each, were collected for archaeobotanical investigations. The studies of plant remains from the Neolithic site 10, 11 were already completed (Lityńska-Zając et al. 2014), the material from other chronological units was only preliminary investigated (Lityńska-Zając et al. 2011, unpbl.; Lityńska-Zając et al. 2012, unpubl.). The present article describes the results of the examination of two settlements of the Lusatian culture, the eastern one (Targowisko site 10, 11) and the western one (Targowisko site 12) and one cemetery (Targowisko site 10, 11). The settlements are dated to period III and the first half of period IV of the Bronze Age (Grabowska, Konieczny 2014; Górski, this volume; Górski, Schellner, this volume). The cemetery was founded in Bronze Age period III and was used during the whole time of the existence of both settlements (Grabowska, Konieczny 2014; Konieczny, this volume). New data obtained for the sites from Targowisko enriched the scanty information hitherto available from the territory of Poland about plant exploitation by Lusatian culture population during the Bronze Age. Plant remains were preserved in charred (Tabs 1-6) and uncharred condition (Tab. 7). Uncharred seeds and fruits were probably younger intrusions and were not taken into consideration in the interpretation of data. Plant remnants were recovered from various features (e.g. pits, storage pits, postholes, fireplaces, potsherd accumulations) excavated on both settlements, the eastern one being richer in this respect (Tab. 1) than the western one (Tab. 2), and from different grave types found in the cemetery (Tabs 4-6). Cultivated plants were dominated by grains and spikelet fragments of hulled wheats, emmer (Triticum dicoccon), einkorn (T. monococcum) and spelt (T. spelta), common millet (Panicum miliaceum) grains were fairly abundant, while bread wheat (T. aestivum) and barley (Hordeum vulgare) were represented by small number of grains (Tab. 8, Fig. 1). The occurrence of millet was of special interest. In Poland, millet was fond on a few sites of various Neolithic cultures but only in small numbers, which suggested its small role in agriculture of that age. The significant increase of millet importance was observed as late as the Hallstatt period and on Lusatian sites only (Wasylikowa et al. 2002, 2003; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005: 108). However, the latest studies of the Bronze Age sites of the Lusatian culture in the Carpathians (Moskal-del Hoyo et al., in print) and the Trzciniec culture in Western Malopolska (Lityńska-Zając, in preparation) revealed the occurrence of large millet quantities. These discoveries, together with the new finds from Targowisko provide evidence that millet cultivation increased in importance earlier than it was hitherto assumed. The evidence of other cultivated plants is limited in Targowisko to one seed of pea (Pisum sativum) or small-seeded broad bean (Vicia faba var. minor) and possibly one poppy seed (Papaver sp.), both found in the eastern settlement (Tab. 1). The diet of the inhabitants of Targowisko settlements included also wild plants, for instance Fragaria sp. fruits and possibly Bromus secalinus grains, which were found in greater number in feature 415 (Tab. 1). Several other herbaceous plants found in Targowisko could be gathered for their edible seeds/ fruits or green parts (e.g. Chenopodium album, Polygonum, Rumex) or tubers (Arrhenatherum elatius subsp. bulbosum) but the scattered distribution of the remains in the samples provides no direct evidence of their use. The occurrence of one tuber of Arrhenatherum elatius subsp. bulbosum in one grave (Tab. 6) could also have ritual meaning (Mueller-Bieniek 2012a: 25 and lit. cited). Herbaceous plants were represented mostly by segetal (e.g. Agrostemma githago, Bromus secalinus, Centaurea cyanus) and ruderal (e.g. Chenopodium urbicum) weeds, a few species could come from fresh 252

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki (Phleum pratense) or moist meadows (Hypericum tetrapterum) or from forests or thickets (Thalictrum minus). Various settlement features (Tabs 1-3) and graves (Tabs 5-6, Fig. 2) contained large number of wood charcoals. Oak (Quercus sp.) and pine (Pinus sylvestris) predominated in the settlements, while in the graves birch (Betula sp.) was more abundant (Fig. 3). This difference may indicate that for funeral pyres special wood was selected either for ritual reasons or for valuable birch wood properties useful in cremation processes. Translated by K. Wasylikowa 253

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. Tabela 1. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Spalone szczątki roślinne z osady wschodniej kultury łużyckiej. objaśnienia: typ szczątka: z ziarniak, os osadka kłosa, kł kłosek, wkł widełki kłoska, p plewa, n nasiono, o owoc, d drewno, ko - kora, ło łodyga, łu łuska, pącz pączek,? nieokreślony Table 1. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Charred plant remains from the eastern settlement of the Lusatian culture Explanations: type of remain: z caryopsis, os spike rachis, kł spikelet, wkł spikelet forks, p glume, n seed, o fruit, d wood, ko bark, ło stem, łu scale, pącz bud,? undefi ned nazwa taksonu Hordeum vulgare Panicum miliaceum Triticum aestivum Triticum dicoccon Triticum dicoccon Triticum dicoccon Triticum dicoccon Triticum monococcum Triticum monococcum Triticum monococcum Triticum spelta Triticum spelta Triticum spelta Triticum dicoccon vel T. monococcum Triticum dicoccon vel T. monococcum Triticum dicoccon vel T. monococcum Triticum dicoccon vel T. spelta Triticum dicoccon vel T. spelta Triticum dicoccon vel T. spelta Triticum sp. Triticum sp. Cerealia indet. Cerealia indet. vel Poaceae indet. Pisum sativum vel Vicia fabavar minor Agrostemma githago Bromus secalinus Centaurea cyanus Chenopodium album Chenopodium glaucum Chenopodium polyspermum Chenopodium urbicum Digitaria ischaemum Echinochloa crus-galli Fallopia convolvulus Galium spurium Hypericum tetrapterum Lapsana communis Lolium remotum vel L. temulentum Melandrium album Myosotis arvensis Phleum pratense Poa annua Polygonum aviculare Polygonum minus Polygonum persicaria Potentilla anserina Rumex acetosella Setaria pumila Setaria viridis vel S. verticillata typ szczątka z z z kł p wkł z p wkł z p wkł z p wkł z p wkł z p z z z n n z o n n n n z z o o n o z n o z z o o o o o z z jama jama posłupowa 55 1 92 435 601 77 1 795 796 82 1099 1616 1620 1 1622 2010 1 2 27 6 187 5 5 188 192 306 452 1 457 2 590 593 594 597 598 865 4 867 1113 4 1184 1196 1197 1 1229 1240 1 1243 1359 1360 1369 1370 1423 1432 1434 1436 1437 1439 1457 1459 1473 1486 1489 1490 254

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki Solanum nigrum Stellaria graminea Thalictrum minus Thlaspi arvense Veronica hederifolia Anthemis sp. Atriplex sp. Bromus sp. Chenopodium sp. Fragaria sp. Galium sp. Lolium sp. Papaver sp. Polygonum sp. Potentilla sp. Trifolium sp. Vicia sp. Viola sp. Apiaceae indet. Asteraceae indet. Brassicaceae indet. Lamiaceae indet. Poaceae indet. Trifolieae Abies alba Carpinus betulus Corylus avellana Fagus sylvatica Fraxinus excelsior Pinus sylvestris Acer sp. Alnus sp. Betula sp. Picea abies vel Larix sp. Quercus sp. Salix sp. Sambucus sp. Tilia sp. Ulmus sp. Rosaceae indet. liściaste szpilkowe nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony nieoznaczony suma n n o n o o n z n o o z n o o n n o n o n n z n d d d d d d d d d d d d n d d d d d n? d ko ło łu o pącz 1 2 1 6 3 3 15 6 3 5 14 5 3 12 1 25 3 5 19 25 7 32 2 3 4 11 6 7 1 4 80 85 2 5 3 2 9 3 4 13 15 25 1 2 3 3 3 6 6 2 8 9 1 1 3 1 20 21 7 7 2 1 7 14 13 4 2 78 84 1 2 12 15 7 7 1 3 3 1 6 6 4 4 4 3 1 8 3 16 19 2 4 2 8 7 7 1 3 2 1 3 3 1 2 10 20 1 5 6 6 2 8 2 4 4 4 7 7 4 4 255

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. 1492 1 1 1493 1 1494 1501 1502 1514 1515 1 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1523 1524 1525 2 1 1526 1530 1532 1533 1 1534 1535 1536 1537 1538 1540 1 1541 1544 1545 1547 1551 1552 1553 1 1554 1555 1556 1557 1559 1560 1561 1562 1 1563 1 1566 1568 1 1569 1571 1572 1573 1574 1575 1588 159 1593 1595 1596 1597 1 1598 1603 2 1604 1605 1 1609 161 1613 1 1614 1618 1619 1 162 1623 1 1625 1626 6 11 1627 1629 1634 1637 1647 1649 256

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 1 2 3 19 10 11 3 4 7 1 26 27 6 6 1 20 21 3 3 13 20 6 14 20 40 14 2 16 3 5 1 8 17 1 2 3 2 1 5 2 1 3 50 56 0 14 5 2 7 2 15 17 30 25 55 1 1 3 1 5 4 4 3 3 6 6 2 1 4 4 5 7 12 3 3 1 2 4 1 5 10 10 1 2 1 4 3 3 1 3 4 4 10 10 3 4 2 3 1 3 2 7 2 4 4 3 3 1 21 22 0 3 15 7 9 1 2 3 4 5 7 10 17 4 6 5 8 2 4 5 5 16 6 7 8 9 18 18 4 4 4 5 30 62 35 12 10 100 158 8 9 3 3 21 9 20 67 3 3 3 3 4 4 5 5 257

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. jama zasobowa 1651 2 1654 1657 1658 1659 1660 1661 1665 1669 1671 1675 1680 1683 1685 1 1689 1 1693 1 5 1694 1 1695 1700 1701 1703 1704 1709 1 1710 1712 1713 1 1714 1715 1 1716 1717 1725 24 3 4 3 3 35 37 2 1 5 38 66 1 42 9 1 50 2 7 694 3 4 3 4 23 52 5 10 2835 4 9 1 145 1 24 76 1 181 190 4 360 1 3 194 2 1 200 271 272 274 3 1 284 415 10 1 7 2 8 7 5 673 176 417 1 419 3 7 428 176 4 4 1 2 429 434 435 1 450 5 2 1 4 4 9 1 45 2 1 453 3 1 454 7 3 481 526 536 4 2 606 615 645 649 650 660 803 805 806 808 1 874 1 875 877 13 1 25 2 1106 1123 258

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 10 24 18 56 5 5 2 5 5 10 4 20 24 2 3 5 6 6 1 2 6 0 20 1 2 5 7 2 17 4 1 5 9 16 1 25 27 2 3 10 21 2 3 4 6 3 3 3 9 6 8 26 40 3 4 6 3 9 10 10 3 1 5 3 7 11 2 1 4 2 4 13 9 9 2 32 1 5 3 48 6 1 7 4 11 1 9 13 209 12 1 3 357 3 3257 10 124 1 256 4 4 9 1 3 2 3 388 6 5 1 2 19 5 1 2 8 1 7 10 2 17 2 6 1 43 24 5 1 38 5 3 29 4 1 50 2 6 2 3006 4 3920 1 13 3 31 3 1 8 6 75 1 49 3 8 2 6 200 8 464 2 9 31 1 5 2 7 16 25 33 3 50 13 3 32 12 199 5 14 34 12 1201 5 1 2 3 1230 21 2 1 2 5 8 8 2 1 3 2 8 7 3 23 55 3 5 3 3 4 2 5 11 2 24 5 1 2 12 44 2 4 6 4 10 8 16 2 18 45 4 9 2 1 2 4 9 2 3 2 1 49 3 5 259

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. 1126 1127 2 1 1128 5 1185 1 1191 1193 1201 1208 1209 6 1 1210 1211 1212 1216 1217 1 3 1 122 1226 1231 2 1 1232 1 1234 2 1236 1250 1256 1264 1 1292 1295 1314 1 1338 1361 1363 1364 2 8 1365 1366 1367 4 2 14 1368 1 4 3 1 2 8 1372 1 1373 13 1 1374 1375 1 4 138 1382 1383 1384 1385 1386 1387 1 1388 1390 1 1392 1403 1404 1407 1410 1414 1416 1 2 1 4 1419 9 1420 1421 1424 1425 2 1 1427 1429 1430 1435 1 1440 1442 1443 1445 1 1446 7 1450 1 1452 4 1 6 1 1456 1464 2 1465 1468 2 6 3 14 1 7 1469 1 5 1 1472 3 260

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 5 5 1 6 5 5 7 1 30 20 1 3 27 1 3 19 23 3 6 9 4 1 5 1 2 1 4 15 8 12 2 16 18 2 6 10 8 1 0 14 2 1 3 2 3 12 4 4 1 21 5 36 2 3 3 5 14 1 4 7 2 10 12 4 4 5 2 6 5 12 3 5 8 2 13 3 20 1 2 3 31 28 4 3 3 2 155 246 3 3 1 2 3 4 8 16 4 4 19 3 78 5 6 6 15 78 131 3 3 9 1 5 2 7 1 6 656 694 8 1 2 1 30 39 20 21 2 4 80 86 5 6 19 30 1 3 5 6 15 2 1 4 1 9 1 7 52 101 6 7 6 19 3 15 2 1 3 6 3 12 0 4 14 14 0 0 7 7 4 4 2 4 11 4 2 5 45 81 1 2 32 48 9 9 9 0 1 2 1 4 1 3 10 106 123 2 4 6 1 3 4 1 20 31 2 5 9 16 2 1 9 13 1 2 7 5 1 2 146 67 11 1 8 1 32 3 1 5 31 43 2 1 5 5 1 8 2 80 113 3 3 2 1 459 3 53 1 534 4 4 2 4 8 3 3 4 4 14 6 1 3 2 53 4 10 9 200 329 1 24 38 2 10 24 106 3 4 3 17 261

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. 1474 1475 1476 1477 1480 148 27 1 1485 1 1487 1488 1495 1 2 3 1500 1504 1505 1506 1 1507 1 1509 1529 2 1 1570 1576 1577 24 10 27 1 1578 1579 1 1581 1583 1584 1 1585 1586 1587 1589 1590 1601 1607 1608 1610 1 5 1612 4 2 6 1630 1636 9 1 5 1 5 1639 1640 1 1643 1644 1 1650 1 1662 1 1667 1679 6 2 1684 4 1 1686 3 1 1687 3 1690 10 1691 7 1692 palenisko palenisko? lub jama? palisada rowek rów skupisko ceramiki 732 901 750 1133 1151 1174 1 560 1 1176 1215 1499 1592 1 2 3 1176 1 1205 1207 1401 suma 9 1359 15 2 36 44 5 4 29 71 6 25 4 27 9 3960 3 28 293 3 1 4 362 1 47 1 6 5 8 26 7 1 2 3 1 2 11 6 262

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki 7 1 9 17 10 12 2 13 6 2 10 5 53 105 3 3 15 22 2 1 3 10 16 3 3 25 31 5 1 2 10 24 0 11 23 47 5 5 2 1 5 43 5 56 1 9 20 31 4 2 7 6 100 111 1 8 9 37 39 8 9 2 74 155 5 9 3 4 4 5 9 2 2 16 5 19 43 2 4 6 2 3 5 4 6 2 12 11 4 13 42 11 4 4 2 1 7 12 8 4 2 6 400 431 5 3 19 2 5 0 62 2 8 5 45 74 4 3 10 3 3 139 162 7 16 4 20 104 194 5 19 28 28 3 1 3 8 28 7 72 6 10 17 6 8 20 34 1 7 2 1 75 2 96 3 2 1 4 8 1 8 18 2 4 43 1 20 6 2 1 9 24 2 10 6 7 14 50 9 4 3 20 1 6 2 1 762 2 4 6 1 2 7 10 5 8 1 2 1 95 98 3 3 2 4 15 21 1 2 10 8 6 9 15 728 3 7 11 12 12 4 4 7 7 4 5 4 19 3 0 4 2 1 1 78 1 5 117 3 22 188 1838 15 52 1395 3 3899 30 8 247 8 6 65 4963 40 6 6 1 3 19549 263

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. Tabela 2. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Spalone szczątki roślinne z osady zachodniej kultury łużyckiej. Objaśnienia jak w tabeli 1 Table 2. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Charred plant remains from the western settlement of the Lusatian culture Explanations as in Table 1 nazwa taksonu Panicum miliaceum Triticum aestivum Triticum dicoccon typ szczątka 3034 jama jama posłupowa 3338 3362 3363 3364 3433 3206 3317 3318 3319 3320 3322 3325 3334 3337 3342 3344 3346 3349 3351 3354 3355 3356 3357 3358 3376 3377 3379 3395 3396 3397 3403 3407 z 3 3 3 1 z 3 z 2 Triticum sp. z Cerealia indet. z 2 1 4 Bromus secalinus Chenopodium album Digitaria ischaemum Echinochloa crus-galli Fallopia convolvulus Galium aparine Neslia paniculata Phleum pratense z n z z o o o z 1 Setaria pumila z Bromus sp. z 1 Poaceae indet. z 4 Fagus sylvatica d 1 2 Fraxinus excelsior d 2 1 Pinus sylvestris d 2 3 5 4 1 5 1 2 8 Pinus sylvestris łu 1 Alnus sp. d 4 Betula sp. d 1 Quercus sp. d 5 19 2 2 34 9 Tilia sp. d liściaste d 1 szspilkowe d 40 nieoznaczony? 1 nieoznaczony d 28 20 20 3 7 4 10 2 7 3 0 7 8 1 8 3 10 7 2 50 nieoznaczony ko 1 suma 4 2 6 30 41 3 22 9 27 4 18 2 1 9 4 2 42 12 1 8 4 5 3 16 38 2 10 62 264

Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki jama posłupowa 3413 3416 3418 3438 3444 3445 3446 3449 3451 3452 3453 3454 3455 3456 3457 3458 3460 3462 3464 3466 3470 3472 3473 3474 3477 3481 3483 3545 3546 3547 3548 3580 skupisko 3316 suma 7 1 4 7 3 14 6 3 9 39 42 8 98 2 4 3 9 1 1 8 1 2 6 3 3 4 3 3 4 8 1 6 4 90 1 4 7 4 2 6 15 1 3 8 142 10 1 3 100 2 1 41 1 2 20 3 18 5 14 5 8 6 15 1 50 6 1 8 8 100 100 8 11 20 2 1 3 645 3 1 5 34 4 18 1 9 17 17 5 9 3 6 15 1 63 6 0 8 211 6 123 2 8 11 56 5 83 11 25 2 1249 265

MARIA LITYŃSKA-ZAJĄC et al. Tabela 3. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11 i 12. Spalone szczątki roślinne ze skupiska obiektów kultury łużyckiej. Objaśnienia jak w tabeli 1 Table 3. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Charred plant remains from the concentration of Lusatian culture features Explanations as in Table 1 nazwa taksonu typ szczątka jama jama posłupowa 2095 2096 2105 2137 2139 2256 2138 suma Panicum miliaceum z Cerealia indet. za Chenopodium album n 6 6 Fabaceae indet. n Poaceae indet. z Carpinus betulus d 406 406 Fraxinus excelsior d Pinus sylvestris d 1 2 3 6 Quercus sp. d 1 3 3 7 szpilkowe d nieoznaczony d 2 1 5 12 suma 3 2 5 1 7 8 417 443 Tabela 4. Targowisko, gm. Kłaj, stan. 10, 11. Spalone szczątki roślinne z cmentarzyska (groby ciałopalne) kultury łużyckiej. Objaśnienia jak w tabeli 1 Table 4. Targowisko, Kłaj commune, sites 10, 11 and 12. Charred plant remains from the Lusatian culture cemetery (cremation graves) Explanations as in Table 1 nazwa taksonu typ szczątka 181255 suma Fraxinus excelsior d Pinus sylvestris d 8 8 Betula sp. d Quercus sp. d 1 3 4 Rosaceae indet. d 12 12 szpilkowe d nieoznaczony d 15 10 25 nieoznaczony ko suma 28 27 55 266