Bankowość 1 Plan zajęć 1. Bank i system bankowy 2. Polityka pieniężna banku centralnego i rynek pieniężny 3. Operacje bankowe 4. Polityka i strategia działania banku komercyjnego 5. Kształtowanie operacji aktywnych i pasywnych banku 6. Aktywa i pasywa banku komercyjnego 7. Zarządzanie ryzykiem bankowym 8. Czynniki wpływające na kształtowanie wyniku banku komercyjnego 9. Analiza wyników i planowanie działalności banku komercyjnego 10. Elementy matematyki finansowej Literatura: 1. Współczesny bank, Władysław Jaworski (red.) Poltext, Warszawa 2. W. Jaworski, Banki, Poltext, Warszawa Spis treści 1. Pojęcie banku...1 2. Rola banku...4 3. System bankowy...6 4. Rodzaje banków...8 Wykład 1. 1. Pojęcie banku Poprzednikami współczesnych bankierów byli średniowieczni handlarze trudniący się wymianą pieniędzy. Nazwa bank pochodzi od włoskiego słowa banko czyli ławka, kontuar, przy którym pracowali włoscy handlarze pieniędzy. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy (wkładów) od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie banknot (weksel) na bankiera w innym mieście. Pośredniczenie w płatnościach swoich wkładów przez wyrównywanie ich należności i zobowiązań następowało przez przenoszenie wkładów z konta na konto. Stąd banki żyrowe (giro krąg). 1
Bank (z punktu widzenia klientów banku) przedsiębiorstwo, które zaciąga i udziela kredyty, świadczy usługi w obrocie pieniężnym, kredytowym i kapitałowym oraz oferuje inne usługi. Bank (z ogólnospołecznego punktu widzenia) podmioty dokonujące akumulacji i dystrybucji kapitału pieniężnego oraz pośrednicy, którzy dzięki transformacji wielkości, terminu i ryzyka doprowadzają do wzajemnego uzgodnienia struktur podaży i popytu. W dokumentach Unii Europejskiej określenie baku następuje poprzez wymienienie wykonywanych czynności. W wytycznych Unii następuje podział na: Banki depozytowo kredytowe - ich działalność polega na tym, by przyjmować wkłady i inne zwrotne waluty klientów oraz na własny rachunek udzielać kredytu. Banki inwestycyjne - obsługują operacje papierami wartościowymi. Banki uniwersalne wykonują zadania banków depozytowo kredytowych i inwestycyjnych. Usługi bankowe i pozostałe usługi finansowe (wymienione w II Dyrektywie Bankowej UE z 1989 roku): Przyjmowanie od społeczeństwa depozytów i innych funduszy podlegających zwrotowi, Udzielanie pożyczek i kredytów, m.in. kredytu konsumpcyjnego, hipotecznego, na wierzytelności i na finansowanie transakcji handlowych, Usługi leasingu finansowego, Usługi w zakresie doręczania pieniędzy, Emisja i zarządzanie środkami płatniczymi (np. kartami płatniczymi, czekami podróżnymi), Gwarancje i zobowiązania pozabilansowe, Postępowanie z rachunkami własnymi i rachunkami klientów w zakresie: o Instrumentów rynku pieniężnego (czeków, weksli), o Waluty obcej, o Sprzedaży terminowej środków pieniężnych i opcji, o Instrumentów wymiany i kształtowania stopy procentowej, o Zbywalnych papierów wartościowych, Udział w emisji papierów wartościowych i usługi z tym związane, 2
Doradztwo w zakresie struktury kapitałów, strategii przemysłowej i związanych z tym problemów o raz doradztwo i usługi dotyczące fuzji i sprzedaży przedsiębiorstw, Usługi maklerów walutowych, Zarządzanie i doradztwo portfelowe, Przechowywanie i administrowanie papierami wartościowymi, Usługi w zakresie kredytów, Usługi sejfowe. Bank (według polskiego prawa bankowego z 1997 roku) osoba prawna utworzona zgodnie z przepisami ustaw, działająca na podstawie zezwoleń uprawniających do czynności bankowych, obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotu. Czynności bankowe: Przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, Prowadzenie innych rachunków bankowych, Udzielanie kredytów, Udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw, Emitowanie bankowych rozliczeń pieniężnych, Przeprowadzanie bankowych rozliczeń, Wydawanie, umarzanie i rozliczanie pieniądza elektrycznego, Wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach. Czynnościami bankowymi (o ile są wykonywane przez banki) są również: Udzielanie pożyczek pieniężnych oraz pożyczek i kredytów konsumpcyjnych w rozumieniu przepisów odrębnej ustawy, Operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty, Wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu, Terminowe operacje finansowe, Nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, Przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejmowych, Wykonywanie czynności obrotu dewizowego, 3
Udzielanie i potwierdzanie poręczeń, Wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych. W centrum zainteresowania banku jest pieniądz. Formy pieniądza: Gotówkowy występuje w postaci banknotów i monet, które są pełnoprawnym środkiem płatniczym emitowanym przez wyznaczoną instytucję, Bezgotówkowy (bankowy) funkcjonuje w formie zapisu na koncie bankowym, Handlowy weksle (służą do udzielania kredytów krótkoterminowych), czeki (substytut pieniądza gotówkowego, wystawiany w ciężar rachunku bankowego), Przedmiotowy - np. sztabki złota. 2. Rola banku 1. udział w kreacji pieniądza banki komercyjne mogą w ograniczonym stopniu tworzyć pieniądz bankowy ponad postawione mu sumy wkładów za pomocą kreacji dodatkowych kredytów. Kreacja pieniądza bankowego przez banki komercyjne następuje poprzez wzrost wielkości kredytów udzielanych przez te banki, a także przez zwiększenie zakupu walut obcych. Obie te operacje powodują wzrost środków płatniczych w danym lub w innym banku, na którego konto zostały przekazane środki otrzymane w formie kredytu. Środki utrzymane przez banki na rachunkach w banku centralnym, a także gotówka przechowywana w ich skarbcach, stanowią płynne rezerwy banków komercyjnych, zwane też pieniądzem rezerwowym banku centralnego lub bazą monetarną obiegu pieniężnego. Ograniczenie kreacji przez bank komercyjny wynika z konieczności utrzymania płynności, co jest uwarunkowane przez wielkość posiadanych środków banku centralnego. Każde udzielenie kredytu oznacza, że część tego kredytu może być wypłacana w gotówce bądź też przekazana na rachunek innym bankom. 2. udział w społecznym podziale pracy bank jest przedsiębiorstwem, które prowadzi działalność mającą na celu przejęcie od jednostek gospodarczych i osób fizycznych czynności finansowych oraz instytucją dokonującą transformacji terminu, wielkości i ryzyka w stosunkach pieniężnych między pożyczkobiorcą i pożyczkodawcą. a. Przyjmują wkłady i udzielają kredytów, co sprawia, że przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe nie muszą same szukać kredytodawców czy kredytobiorców. 4
b. Przejmują szereg czynności usługowych, zwłaszcza w zakresie obsługi obrotów papierami wartościowymi. Zawiadamiają właścicieli o zebraniach akcjonariuszy, a także odbierają odsetki i dywidendy dla nich. Występują także w zastępstwie podmiotów gospodarczych w handlu papierami wartościowymi. Kupują i sprzedają w imieniu swoich klientów na giełdzie określone akcje i obligacje, przyjmują do emisji papiery wartościowe, obsługują sprzedaż weksli i obligacji skarbowych. c. Udzielają porad podmiotom gospodarczym. 3. Dokonywanie alokacji i transformacji środków banki są instytucjami transformującymi, pośredniczącymi w doprowadzeniu do wzajemnego uzgodnienia różniących się struktur podaży i popytu. Odnosi się to do a. transformacji informacji posiadacz sumy pieniężnej i poszukujący pieniądza muszą osiągnąć informację o sobie, a następnie przeprowadzić odpowiednie negocjacje; b. wielkości zapotrzebowanej sumy pieniądza wynika z braku zgodności między sumą oferowaną przez posiadacza a sumą zapotrzebowaną przez poszukującego pieniądza. Bank może, w oparciu o niewielkie wkłady pozyskać stosunkowo duże środki na kredyty, c. transformacji terminu jest konieczna ze względu na to, że posiadacze wolnych środków z reguły chcą ulokować swoje środki na różne terminy, natomiast poszukujący pieniądza chcieliby go otrzymać na terminy dłuższe, d. transformacji ryzyka jest to możliwe dzięki wewnętrznemu rozłożeniu ryzyka między wiele podmiotów i zewnętrznemu zabezpieczeniu (fundusze gwarancyjne, kredyt banku centralnego). Rola banku: 1. pośrednik dokonywanie transformacji otrzymywanych depozytów w kredyty, przede wszystkim dla przedsiębiorstw (pośrednictwo pomiędzy podmiotami deficytowymi i nadwyżkowymi); 2. płatnik dokonywanie płatności w imieniu swoich klientów; 3. agent działanie w imieniu klientów w zakresie emisji papierów wartościowych i zarządzania własnością klientów; 4. gwarant poparcie udzielane klientom w spłacie ich zobowiązań; 5. instrument w realizacji polityki gospodarczej rządu regulowanie podaży pieniądza poprzez działanie banku centralnego. 5
3. System bankowy System bankowy w każdym kraju określa prawo bankowe. Ustala ono m.in. rodzaje banków, ich czynności, rolę banku centralnego oraz zadania nadzoru bankowego. System bankowy obejmuje całokształt instytucji bankowych, a także normy określające wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. O systemie bankowym można jednak mówić dopiero wówczas, gdy rozwój banków, a także rynków finansowych, pozwoli na ustalenie zasad struktury tego systemu. Dlatego też dopiero powstanie wielopoziomowego układu, złożonego z banku centralnego (emisyjnego) i banków komercyjnych, jest uznawane za podstawę dla określenia się systemu bankowego. Funkcje systemu bankowego: stworzenie mechanizmów gromadzenia środków oraz ich inwestowania w różne przedsięwzięcia; zapewnienie możliwości dokonywania płatności między podmiotami gospodarczymi, transferu w czasie i ponad granicami; zapewnienie skutecznych rozwiązań w zakresie zarządzania ryzykiem bankowym; zapewnienie informacji cenowej, co stwarza możliwości podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze; stworzenie warunków do transformacji środków inwestowania (pod względem czasu, wielkości i ryzyka). W trakcie ewolucji wykształciły się dwa modele sektora finansowego - model anglosaski i model niemiecko-japoński co wywarło bezpośredni wpływ na zróżnicowanie systemu bankowego. Model anglosaski opiera się na rynkach finansowych. Sprzyja to uniezależnieniu się wielkich korporacji przemysłowych od banków komercyjnych. Te ostatnie są wykorzystywane przede wszystkim do funkcji płatniczych i rozliczeniowych, a także do zaspokajania krótkoterminowego zapotrzebowania przedsiębiorstw na kredyt. Natomiast podstawowy dopływ kapitału odbywa się przez emisję papierów wartościowych i przez giełdę. Bardzo istotną rolę w tym modelu odgrywają różnego rodzaju fundusze i banki specjalne (inwestycyjne). Model niemiecko-japoński zakłada, że główną rolę w sektorze finansowym pełni system bankowy. Banki zaspokajają zarówno krótkoterminowe, jak i długoterminowe potrzeby klientów. W tym modelu banki mają zatem charakter uniwersalny. Równocześnie rozpowszechniają się powiązania kapitałowe między bankami i korporacjami przemysłowymi. 6
Banki inwestycyjne są to banki (firmy), które zajmują się bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Dzięki pomocy tych banków inwestorzy nie korzystają z pośrednictwa banków komercyjnych,. by ulokować swe środki na rynku papierów wartościowych. Wyodrębnienie banków inwestycyjnych nastąpiło przede wszystkim w krajach anglosaskich, gdzie nastąpił ścisły podział na banki komercyjne i inwestycyjne. Do banków inwestycyjnych są zaliczane także instytucje nie mające charakteru banków, takie jak brokerzv, maklerzy, dealerzy, underwriterzy, doradcy finansowi. Banki inwestycyjne zajmuje się wszelkimi usługami finansowymi, które wykraczają poza tradycyjną działalność depozytowo-krcdytową, głównie jednak są to usługi związane z operacjami papierami wartościowymi. Natomiast w systemach bankowych, które mają charakter systemu banków uniwersalnych, rolę banków inwestycyjnych spełniają także banki uniwersalne. Bankami inwestycyjnymi mogą więc być: instytucje kredytowe (banki uniwersalne), które, oprócz działalności depozytowokredytowej, świadczą pełny zakres usług związanych z operacjami papierami wartościowymi oraz firmy inwestycyjne (banki inwestycyjne), które świadczą pełny zakres usług związanych z operacjami papierami wartościowymi. natomiast nie zajmują się działalnością depozytowokredytową. Bank uniwersalny dokonuje wszystkich czynności bankowych. Pojęcie,,bank uniwersalny oznacza, że nie ma żadnych ograniczeń w jego działalności o charakterze bankowym, a więc w zakresie ilościowym, regionalnym, klientowskim, branżowym, a takie ilościowo-cenowym. W związku z tym bank uniwersalny można scharakteryzować jako instytucję, która łączy transakcje depozytowe i kredytowe z transakcjami w zakresie papierów wartościowych i czynnościami emisyjnymi. Bank uniwersalny: stwarza klientom możliwość korzystania z różnych usług w jednym banku; pozwala na zmniejszenie kosztów rezerwy, którą klient musi utrzymywać w jednym banku, a nie w kilku; może być lepszym doradcą dla klienta, gdyż bardziej wszechstronnie zna jego ekonomikę; może być bardziej elastyczny w dostosowywaniu się do potrzeb klientów, gdyż jego celem jest zwiększenie zysku, jest także bardziej elastyczny w polityce cenowej wobec klienta, gdyż może brać pod 7
uwagę zysk z całości obsługi tego klienta; może skuteczniej gromadzić zasoby pieniężne niż banki inwestycyjne i sprawniej dokonywać ich transformacji, dzięki szerszemu wachlarzowi instrumentów może skuteczniej skłaniać do oszczędzania. Zalety modem anglosaskiego: nadanie kluczowej roli rynkom akcji i obligacji przedsiębiorstw, sprzyjanie działaniu inwestorów instytucjonalnych, pobudzenie innowacji finansowych. Do wad tego systemu można zaliczyć: oparcie finansowania podmiotów gospodarczych na anonimowym rynku panierów wartościowych, nastawieni na częste zmiany partnerów, co wymusza krótkoterminową perspektywę w procesach decyzyjnych; dużą formalizację transakcji ekonomicznych. Zalety modelu japońsko niemieckiego: finansowanie podmiotów gospodarczych na podstawie indywidualnych umów kredytowych; długoterminowe finansowanie między bankiem a korporacją przemysłową m.in. poprzez krzyżowanie udziałów kapitałowych; stymulowanie powstawania silnych banków uniwersalnych. Wady modelu japońsko niemieckiego: niedostateczne rozszerzenie wachlarza instrumentów finansowych; opóźnienie w wprowadzaniu innowacji bankowych; mniejsza odporność na konkurencję ze strony instytucji parabankowych. 4. Rodzaje banków System bankowy obejmuje następujące grupy banków: banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych, banki operacyjne (depozytowo kredytowe i uniwersalne), banki specjalne (inwestycyjne, hipoteczne, towarzystwa kredytowe, rolne i melioracyjne, 8
komunalne), kasy oszczędnościowe, spółdzielczość kredytową. Bank centralny bank państwowy, który pełni funkcję: banku emisyjnego tworzy dwa rodzaje pieniądza: banknot jako centralny pieniądz gotówkowy i pieniądz żyrowy (centralny pieniądz rezerwowy). Tym samym jest zawsze wypłacalny banku banków jest bankiem banków komercyjnych o reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego), o reguluje wielkość tworzonego przez banki komercyjne pieniądza bankowego, o reguluje płynność całego systemu bankowego, o kształtuje potencjał kredytowy banków komercyjnych przez odpowiednie instrumenty pieniężne. bank państwa zajmuje się udzielaniem kredytów dla rządu, obsługą długu państwowego i kasową obsługą budżetu. Zajmuje się obsługą, organizacją i realizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczy w kupnie złota i dewiz, utrzymuje międzynarodowe środki pieniężne. banku gospodarki narodowej - jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego. Dba o stabilność waluty narodowej. Banki operacyjne (depozytowo kredytowe, uniwersalne) ich działanie ma charakter kompleksowy udzielanie kredytów, przyjmowanie depozytów oraz realizacja innych usług bankowych. Banki specjalne może wystąpić specjalizacja pod względem terytorialnym (ogólnokrajowe, regionalne), branżowym (przemysłowe, rolne, handlu międzynarodowego, budowlane). Bankiem specjalnym jest bank inwestycyjny zajmuje się operacjami na rynku papierów wartościowych, operacjami na rynku pieniężnym (np. handel certyfikatami depozytowymi, transakcje instrumentami pochodnymi), zarządzaniem finansami, doradztwem finansowym. Bank hipoteczny zajmuje się udzielaniem pożyczek zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów banki te mobilizują na drodze sprzedaży listów zastawnych, których zabezpieczeniem jest zastawiona w banku ziemia lub nieruchomości. Obecnie odchodzi się od ścisłego podziału banków na różne rodzaje w związku z 9
grupowaniem się instytucji bankowych w holdingi i konglomeraty. Holding bankowy korporacja, która jest posiadaczem akcji jednego lub więcej banków. Mają ułatwiony dostęp do rynków kapitałowych, większą zdolność zadłużania się w stosunku do kapitału własnego. Kontrola holdingu nad nabytym bankiem może być luźna, bez wpływu na jego politykę kredytową, ale bank może też być kontrolowany tak jak oddział banku, bez prawa decyzji o ważniejszych sprawach. Holdingi ograniczają konkurencję, podwyższają opłaty dla klientów oraz nie uwzględniają lokalnych potrzeb. Są jednak bardziej efektywne, zmniejszają ryzyko bankructwa poszczególnych banków, oferują klientom szerszy wachlarz usług. Konglomeraty finansowe rodzaj holdingów finansowych. Są to instytucje świadczące jednocześnie usługi bankowe, ubezpieczeniowe i maklerskie. Spółdzielnie kredytowe instytucje drobnego kredytu zorganizowane na zasadach spółdzielczych, polegających na powiązaniu kredytobiorców (członków spółdzielni) m.in. poprzez ich wkłady członkowskie z solidarną odpowiedzialnością materialną za działalność danej spółdzielni. Spółdzielczość kredytowa powstała w XIX w. w Niemczech w dwóch formach: Kasy Schulzego i Kasy Reiffeisena. W Polsce w okresie międzywojennym spółdzielnie kredytowe dzieliły się na spółdzielnie powszechne (banki ludowe, towarzystwa zaliczkowe) i spółdzielni rolnicze (Kasy Stelczyka). Obecnie spółdzielnie kredytowe są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza swoich członków. Kasy oszczędnościowe ich zadaniem jest powiązanie oszczędnościowej działalności tych instytucji z potrzebami drobnych wytwórców i gospodarstw domowych. Budowlane kasy oszczędnościowe udzielają kredytów na budownictwo mieszkaniowe. Ich działalność polega na przyjmowaniu wkładów oprocentowanych poniżej oprocentowania rynkowego dla tego typu lokat terminowych, a następnie udzielaniu oszczędzającym kredytów oprocentowanych poniżej stopy rynkowej, w wielkości kilkakrotnie przekraczającej nagromadzony wkład. Na ogół kasy te są powiązane organizacyjnie z systemem kas oszczędnościowych i banków komunalnych. 10