Stres psychologiczny
1. Stres psychologiczny: emocje (lęk, gniew, przygnębienie) układ sympatyczny (reakcja ucieczki lub walki) mobilizacja organizmu. * model reakcji na stres (H. Selye) - GAS: - reakcja alarmowa: po wstępnym etapie obniżonej odporności faza szoku wydzielanie ACTH, stymulacja kory nadnerczy (układ sympatyczny); stan pogotowia organizmu, - faza oporu: optymalizacja sił obronnych, - faza wyczerpania: zanik reakcji przystosowawczej, choroby, śmierć.
R. Lazarus i S. Folkman - Stres psych. to szczególny rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwyrężające lub przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi". Ocena pierwotna - analizuje się, czy docierający do mózgu bodziec jest stresorem, czy nie. Oceny takie mogą występować jako: 1) bez znaczenia, 2) sprzyjająco pozytywne (reakcje emocjonalne o znaku dodatnim (np. radość, miłość, zadowolenie, ulga), 3) stresujące- emocje o znaku ujemnym (np. lęk, złość, zazdrość, poczucie winy). Gdy wydarzenie ocenione jako stresujące ocena wtórna (wartościowaniu podlegają możliwości i zasoby radzenia sobie ze stresem).
3. Psychologiczne czynniki stresu. Źródła stresu: zakłócenia (przeszkoda, zwłoka, brak, zaskoczenie, zawód, wymagania), zagrożenia (fizyczne, pozycji społecznej, wartości), przeciążenie (wysiłek fizyczny, umysłowy), deprywacja (niedociążenie, monotonia, izolacja) Tomaszewski. Zakłócenia jako źródło stresu: - działają okoliczności szczególne, zmuszające do zwiększonego wysiłku. np. braki podmiotowe (ograniczenie zmysłów lub umysłu człowieka, nieadekwatne do wymagań) bądź niedoskonałości narzędzia pracy. Czynniki, które zakłócają (utrudniają) poziom pracy: 1) związane z naturalnym środowiskiem (np. klimat, krajobraz, przyroda) bądź z konstrukcyjno-technologicznym ukształtowaniem warsztatu pracy (mikroklimat, hałas, wibracje itp.). 2) zasoby własne; wykształcenie, wyszkolenie 3) konstytucjonalne - zdolność wysiłkowa (sprawność serca, wydolność układu oddechowego, reaktywność fizjologiczna na bodźce itp.) i określona struktura osobowości (cechy intelektu, charakteru, potrzeb i motywacji).
Cztery klasy sytuacji zakłócenia: Sytuacja konfliktowa- zadanie wyboru jednej z dwóch przeciwstawnych lecz subiektywnie jednakowo możliwych i ważnych decyzji. Przy tym wyboru dokonuje się bez wyraźnych przesłanek, że w przypadku realizacji tej lub innej decyzji zdarzy się to właśnie, co zamierzano. Nieoczekiwany rezultat działania - to sytuacje, w których wybierając kierunek działania oczekujemy określonego wyniku, a spotykamy się z efektem przeciwstawnym. Deficyt czasu i informacji - powinniśmy podjąć jednoznaczną, prawidłową decyzję w syt. limitu czasowego. Sytuacja nieokreśloności - powstaje przy nieprawidłowej ocenie przeciwstawnych sygnałów awaryjnych i zastosowaniu tej oceny w swoich działaniach.
Zagrożenia jako źródło stresu - zwiększone prawdopodobieństwo wypadku, uszkodzenia ciała, strat materialnych lub moralnych. Zagrożenia fizyczne (groźba utraty życia, kalectwa, choroby) i społeczne (naruszone są cenione wartości, odpowiedzialność za życie innych, kompromitacja przed kolegami, konieczność rywalizacji, poddawania się permanentnej ocenie ze strony innych (egzaminy, opinie) - zagrożenie własnego ja". Zagrożenie, zwłaszcza chroniczne, wartości lub systemów wartości wywołuje u człowieka choroby psychosomatyczne, psychonerwice a nawet psychozy.
Przeciążenie jako źródło stresu - wykonywanie czynności na granicy możliwości fizycznych lub psychicznych (obciążenie nie prowadzi jeszcze do zaburzeń organizacji czynności człowieka. Krótkotrwałe sytuacje przeciążenia - zmęczenie, wyczerpanie; przeciążenia długotrwałe (tzw. stres chroniczny) - wiele zaburzeń psychosomatycznych. Najłagodniejszą postacią przeciążenia jest dyskomfort (praca w przykrych warunkach). Stopień przeciążenia psychicznego zależy nie tylko od samych warunków, ale także od pewnych standardów (potrzeb) estetycznych, kulturowych, cywilizacyjnych
Deprywacja jako źródło stresu - przeciwny wobec przeciążenia kraniec kontinuum (monotonia, nuda); minimalizacja obciążeń. Osoby pracujące w środowisku o wysokich wymaganiach i niewielkim wpływie na przebieg wykonywanej pracy są częściej narażone na stres, który może objawiać się problemami ze zdrowiem. Środowisko o niskich wymaganiach i niewielki wpływ pracownika na przebieg wykonywanej pracy prowadzi do postawy pasywnej i nudy. Osoby pracujące w środowisku o niskich wymaganiach, ale posiadające znaczny wpływ na przebieg wykonywanej pracy nie są narażone na wysoki poziom stresu, ale niski poziom stymulacji może spowodować spadek zainteresowania wykonywaną pracą. Środowisko o wysokich wymaganiach i wysokim wpływie pracownika na przebieg wykonywanej pracy wywołuje relatywnie wysoki poziom stresu, ale też powoduje dużą aktywność jednostki
Cooper i Marshall (za: Wallace, Levens, Singer,1988) zidentyfikowali 40 czynników które pogrupowali w siedem kategorii stresu zawodowego: 1. Czynniki nieodłączne z wykonywaniem zadań, takie jak: powtarzalność, warunki fizyczne, przeciążenie pracą. 2. Niejasność roli, konflikt roli, odpowiedzialność za inne osoby (także-zbyt mała odpowiedzialność) 3. Brak wsparcia ze strony kierownictwa i praca w środowisku częstych zmian technologicznych. 4. Konfliktowe stosunki międzyludzkie w pracy 5. Brak możliwości rozwoju zawodowego 6. Problemy rodzinne i finansowe, życiowe kryzysy, Konflikt rodzina - praca. 7. Indywidualne różnice między pracownikami
Radzenie sobie ze stresem Według Lazarusa i Folkman (za: Heszen-Niejodek 2002) proces radzenia sobie ze stresem polega na podejmowaniu przez jednostkę wysiłku, aby opanować wymagania oceniane jako obciążające. Wysiłki te dotyczą zarówno zachowania się jak i funkcji poznawczych osoby znajdującej się w sytuacji stresu. Ich zmienność i dynamika decyduje o tym, że radzenie sobie jest określane jako proces. Ze względu na umieszczenie w tej definicji oceny poznawczej, za proces radzenia sobie ze stresem nie uznaje się mechanizmów adaptacyjnych działających na poziomie biologicznym, a także zachowań odruchowych. Ocena sytuacji nie musi być realistyczna, a cel aktywności niekoniecznie jest uświadomiony. Na tej podstawie za formę radzenia sobie uważane są mechanizmy obronne osobowości (Heszen-Niejodek, 2002).
Proces radzenia sobie spełnia dwie funkcje. Funkcja instrumentalna, inaczej zadaniowa zorientowana jest na poprawę relacji jednostki z otoczeniem. Funkcja samoregulacji emocji polega na obniżaniu przykrego napięcia i łagodzeniu negatywnych stanów emocjonalnych. Emocje z jednej strony są niepożądane, gdyż mogą wymknąć się spod kontroli i doprowadzić do dezorganizacji zachowania. Pełnią jednak również ważną funkcję adaptacyjną sygnalizując, że dzieją się rzeczy ważne dla jednostki. Emocje zwiększają dynamikę procesu radzenia sobie i kształtują jego przebieg (Heszen-Niejodek, 2002),
Radzenie sobie jako strategia Strategie radzenia sobie - skoncentrowane na problemie i skoncentrowane na emocjach (Lazarus i Folkman, za: Heszen-Niejodek, 2002) 1) ukierunkowane na opanowanie stresora w celu zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących właściwości. 2) ukierunkowane na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z danym stresorem.
Lazarus i Folkman: osiem strategii radzenia sobie: 1) Konfrontacja - zachowania bezpośrednie zgodne z pierwszym impulsem. 2) Dystansowanie obronne usuwanie ze świadomości problemu, który był źródłem stresu. 3) Samokontrola - kontrolowanie własnych emocji i niepodejmowanie pochopnych działań. 4) Poszukiwanie wsparcia społecznego - korzystanie z rzeczowej, informacyjnej i emocjonalnej pomocy innych osób. 5) Przyjmowanie odpowiedzialności - uznanie własnej winy 6) Ucieczka-unikanie - odizolowanie się od źródła stresu. 7) Planowe rozwiązywanie problemu jest to konkretne działanie mające na celu rozwiązanie problemu. 8) Pozytywne przewartościowanie - zmiana hierarchii wartości i wyciągnięcie korzyści z sytuacji stresowej
Człowiek w sytuacji stresu notorycznie narusza zasady racjonalnego podejmowania decyzji, w rezultacie polega na zachowaniach rutynowych, heurystykach, uproszczeniach i uogólnieniach (Edwards, 1988). Model racjonalnego wyboru strategii radzenia sobie - trzy stadia. 1) ustosunkowanie się do wszelkich możliwych alternatyw 2) rozważenie konsekwencji zastosowania strategii (skuteczność każdej z metod i potencjalny wpływ na jej obecną sytuację 3) wybór strategii, która minimalizuje stres i prowadzi do dobrego samopoczucia.
W większości przypadków jednostka nie ma możliwości rozważenia wszystkich alternatyw. Ilość i rodzaj rozważanych strategii zależy od: 1) poziomu przeżywanego stresu. Jeżeli jest on niski jednostka zachowuje się podobnie jak w podobnych sytuacjach w przeszłości. Jeżeli stres jest silny lub przedłużony w czasie tworzone są nowe strategie. Rosnący stres może zarówno powodować rozszerzenie wachlarza alternatyw, jak też prowadzić do desperacji i stosowania prymitywnych metod jak wściekłość, panika czy mechanizmy obronne. 2) postrzegane znaczenie sytuacji. Im jest ona oceniana jako ważniejsza, tym więcej energii jednostka poświęca by się z nią uporać. 3) czas, w ciągu którego trzeba podjąć decyzję; jeżeli jest krótki osoba najczęściej wybiera strategię mniej skomplikowaną 4) doświadczenie w radzeniu sobie z takim samym lub podobnym źródłem stresu. Jednostka będzie rozpatrywać te alternatywy, które w przeszłości poskutkowały i prawdopodobnie odrzuci te, które zawiodły. 5) informacje pochodzące od innych osób, które poradziły sobie ze stresem w podobnych okolicznościach (Edwards, 1988).
Prewencja i redukcja stresu w miejscu pracy 1. Praca powinna składać się z zadań, które zostają zakończone, tak aby pracownik wiedział do czego ona prowadzi. 2. Osoba wykonująca zadanie powinna posiadać kontrolę nad tempem, metodami i kolejnością wykonywanych czynności. 3. Jednostki lub grupy zadaniowe powinny czuć się odpowiedzialne za jakość i niezawodność wykonanej pracy. 4. Praca powinna być urozmaicona interesująca. 5. Praca powinna pozwalać na kontakty interpersonalne i gdzie to możliwe, na współpracę między pracownikami (Jee, Reason, 1992).
2. Zaburzenia psychosomatyczne - choroba ciała, na którą wpływa psychika lub która została wywołana stanem psychicznym. Kryteria diagnostyczne: - rzeczywiste, patologiczne zmiany somatyczne, - poprzedzające wydarzenia ważne z psychologicznego punktu widzenia, - zauważalny związek (np. czasowy)z objawem. Czynniki ryzyka: a) konstytucjonalna podatność na chorobę, oraz b) problemy psychiczne (stres) - obniżenie odporności (ciągła mobilizacja, nierozróżnianie źródeł zagrożenia). Proces chorobowy może zaatakować najsłabszy (np. genetycznie) organ lub narząd.
Czynniki psychiczne mogą wpływać na stan: skóry, układu kostno-mięśniowego, oddechowego, sercowo-naczyniowego, krwionośnego i limfatycznego, żołądkowo-jelitowego, moczowo-płciowego, hormonalnego narządy zmysłów.