RÓŻNICE MIĘDZY SEPTUAGINTĄ

PODYPLOMOWE STUDIA TEOLOGII PRZY PAPIESKIM WYDZIALE TEOLOGICZNYM WE WROCŁAWIU DOROTA KUCHTA RÓŻNICE MIĘDZY SEPTUAGINTĄ A TEKSTEM MASORECKIM I ICH IMPLIKACJE DLA WSPÓŁCZESNEGO CZYTELNIKA NA PRZYKŁADZIE KSIĘGI POWTÓRZONEGO PRAWA Praca pisana pod kierunkiem ks. dra Ryszarda Zawadzkiego Wrocław 2014

Spis treści Wstęp... 3 1. Tłumaczenie Biblii w teorii i praktyce... 8 2. Septuaginta geneza i proces powstania oraz percepcja w środowiskach żydowskich i chrześcijańskich... 13 3. Różnice między Księgą Powtórzonego Prawa w Septuagincie i w tekście masoreckim... 20 4. Implikacje różnic między Septuagintą i tekstem masoreckim dla współczesnego czytelnika Biblii na przykładzie Księgi Powtórzonego Prawa i czytelnika polskojęzycznego... 30 Podsumowanie... 38 Literatura... 40 2

Wstęp Dzisiaj tłumaczenia Biblii na są czymś normalnym i powszechnym. W roku 2013 cała Biblia była przetłumaczona na 513 języków, a jej części na 1294 języki 1. Zresztą dzisiaj tłumaczenia w ogóle wydają się nam czymś oczywistym. Tymczasem w cywilizacji zachodniej dopiero w Cesarstwie Rzymskim narodził się zwyczaj tłumaczeń. Grecy mieli tak bogatą kulturę we własnym języku, że nie uczyli się innych języków i nie sięgali do oryginalnych dzieł w innych językach. Dlatego powstanie Septuaginty było ważnym wydarzeniem kulturowym 2. Jeśli jednak chodzi o Biblię, to idea jej tłumaczenia pojawiła się znacznie wcześniej niż Septuaginta. Prawdą jest, że początkowo istniały jedynie teksty hebrajskie i tłumaczenia nie były potrzebne, ponieważ wszyscy odbiorcy Biblii należeli do Narodu Wybranego i mówili po hebrajsku. Ale myśl o możliwości tłumaczenia Biblii nigdy nie była Żydom obca. Żydzi wiedzieli, że Bóg nie przemawiał potajemnie (Iz 45,19). Jedna z tradycji rabinistycznych uważa, że Bóg najpierw dał swoje Prawo poganom, ale oni je odrzucili. Rabini uważali również, że Jozue ukrył pod kamieniem ołtarza (Joz 8,30) Prawo spisane nie tylko w oryginale hebrajskim, lecz we wszystkich językach świata 3. Ale jeszcze zanim Biblia, wraz z rozwojem chrześcijaństwa, stała się najważniejszą Księgą dla wszystkich narodów (por. Mk 13,10) i faktycznie istnieje we wszystkich językach świata, również sami Żydzi zaczęli potrzebować tłumaczeń. Po powrocie z niewoli babilońskiej Izraelici zaczęli się posługiwać w życiu codziennym językiem aramejskim i teksty hebrajskie, nadal używane w liturgii, trzeba już było tłumaczyć 4 (ślad tego procesu można zauważyć w Neh 8,1-8, gdzie kapłan Ezdrasz, który powrócił z niewoli w roku 537 przed Chr., czyta ludowi księgi Prawa Bożego, a lewici je objaśniają, tak że lud rozumiał czytanie ). Tak zaczęły powstawać targumy, czyli przekłady ksiąg Biblii Hebrajskiej na język aramejski. Były to wprawdzie raczej parafrazy niż tłumaczenia w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, ale uznaje się je za pierwszy etap tłumaczenia Biblii 5. Długo istniały one jedynie w formie ustnej, jednak pierwsze zapisy targumów pojawiły się co potwierdzają odkrycia z Qumran i Pustyni Judzkiej prawdopodobnie już w III w. przed Chr. 6 Następnie, po podboju 1 http://www.wycliffe.net/resources/scriptureaccessstatistics/tabid/99/language/en-us/default.aspx, dostęp 14.07.2014; 2 M.N. Fernández, La Bibbia dei Settanta Introduzione alle versioni greche della Bibbia, Brescia 2000; s. 33; 3 ibidem, s.34; 4 hasło niewola babilońska. w: Podręczna Encyklopedia Biblijna. E. Dąbrowski (red.). t. II. Księgarnia św. Wojciecha, Poznań - Warszawa Lublin 1959, s. 159-160; 5 M.N. Fernández, op.cit., s.37-38; 6 http://biblia.wiara.pl/doc/423119.przeklady-aramejski, dostęp 14.07.2014; 3

Bliskiego Wschodu przez Aleksandra Wielkiego (ok. 333 r. przed Chr.), Żydzi znaleźli się pod wpływem kultury hellenistycznej. Większość Żydów mieszkała wówczas poza Izraelem i nie znała hebrajskiego, a greka (dokładniej jej wersja o nazwie Koine, h` koinh. dia,lektoj 7 ) stała się lingua franca hellenistycznego świata. Diaspora żydowska potrzebowała zate m tłumaczenia Biblii na grekę. Najprawdopodobniej głównie dlatego powstała Septuaginta, która stała się Pismem Świętym greckojęzycznych wspólnot żydowskich w diasporze, a potem, wraz z Nowym Testamentem, Biblią większości chrześcijan w pierwszych wiekach istnienia Kościoła. Septuaginta jest przekładem wyjątkowym i do dzisiaj odgrywa ogromną rolę, ale nie była ona ostatnim ogniwem w łańcuchu tłumaczeń biblijnych przed nastaniem chrześcijaństwa. W środowisku żydowskim istniały inne jeszcze przekłady greckie 8, a i Samarytanie dysponowali greckim przekładem Pięcioksięgu 9. Sam Pięcioksiąg Samarytański był konwersją tekstu Pięcioksięgu z języka hebrajskiego na alfabet samarytański, wykonaną na potrzeby Samarytan pomiędzy IV a II wiekiem przed Chr. 10 Z tych samych praktycznych trudności językowych, pojawiających się wraz z ekspansją chrześcijaństwa, wyrosły pierwsze przekłady chrześcijańskie 11 (m.in. na język łaciński nieznana liczba przekładów na łacinę powstałych przed Wulgatą 12, potem Wulgata 13, i na język syryjski Peszitta 14 ). Jednak choć Septuiganta nie jest jedynym przekładem Biblii, to jest ona z pewnością przekładem wyjątkowym. Do dzisiaj Septuaginta jest tekstem kanonicznym Biblii w tradycji prawosławnej. Choć prawosławni bibliści prowadzą dzisiaj na ten temat dyskusje, w zasadzie Septuaginta jest uważana w kościołach prawosławnych za tekst natchniony, wręcz w niektórych przypadkach górujący nad tekstem hebrajskim, a i w Kościele Katolickim i innych wspólnotach chrześcijańskich są zwolennicy tego poglądu 15. Ludzcy autorzy NT, sięgając do ST, posługiwali się przede wszystkim Septuagintą. Nie oznacza to, że nie znali Biblii hebrajskiej, jednak ponieważ pisali po grecku, sięgali na j- częściej do dostępnej im greckiej wersji ST, podobnie jak współcześni teologowie sięgają w 7 dosł. wspólny (takie jest znaczenie słowa koine) dialekt; 8 sporządzone przez Akwilę, Teodocjona i Symmachusa oraz trzy niekompletne przekłady anonimowe, Quinta, Sexta i Septima (K.H. Jobes, M. Silva, Invitation to the Septuagint, Grand Rapids 2000, s.37-43); 9 tzw. Samareitikon pierwsze dowody istnienia diaspory samarytańskiej pochodzą z ok. 100 roku przed Chr. (M. Hengel, The Septuagint as Christian Scripture, Grand Rapids, 2002; s.75); 10 A. Tronina, Najstarsze tłumaczenia Pięcioksięgu, Collectanea Theologica, 69(1), 1999, s. 48-53; 11 B. M. Metzger, The Early Versions of the New Testament: Their Origin, Transmission, and Limitations, Clarendon Press, Oxford 1977, s.48; 12 Hasło Vetus Latina, w F. Kogler (red.), Nowy leksykon biblijny, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011, s. 777; 13 tłumaczenie św. Hieronima, który żył w latach 342-420 po Chr. (hasło Wulgata w F. Kogler (red.), op.cit., s. 799); 14 powstałe ok. 400 r. po Chr. (hasło Peszitta w F. Kogler (red.), op.cit., s. 577); 15 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit., s.19-20 i 25-26; 4

pierwszym rzędzie po tłumaczenia Biblii na ich języki ojczyste 16. Cytaty ze Starego Testamentu w Nowym Testamencie pochodzą w znacznej części właśnie z Septuaginty (na około 350 miejsc w Nowym Testamencie, w którym jest cytowany Stary Testament, w ok. 300 miejscach są to cytaty oparte na Septuagincie, a nie na tekście hebrajskim 17, przy czym w około 120 przypadkach cytaty te różnią się istotnie od w tekstu hebrajskiego ST 18 ). Poprzez swoją obecność w pismach uznanych za natchnione również te cytaty stają się natchnione. Jednak co z resztą Septuaginty? W jakim stopniu uzasadnione jest podejście wielu teologów, nie tylko prawosławnych, widzących w niej jak całości księgę natchnioną? W literaturze spotyka się takie opinie: Można powiedzieć, że Septuaginta dała możliwość poznania Boga Żydów także przez pogan, bo język ( ) koine ( ) czynił ST dostępnym dla tych, którzy nie znali ( ) języka hebrajskiego. W ten oto sposób tuż przed przyjściem Jezusa objawienie stało się dostępne dla wszystkich ludzi. Można widzieć w tym działanie Ducha Świętego, a Sept u- agintę jako przygotowanie do Ewangelii, która miał być głoszona na cały świat, wszystkim narodom 19. Wagę Septuaginty widać również w tym, że właśnie na niej oparty jest przyjęty przez Kościół Katolicki kanon Pisma Świętego w Kościele Katolickim. Ponadto przyjmuje się, że pierwotny styl biblijny, rozumiany jako zespół tych cech i właściwości językowych, ale także tematycznych i gatunkowych, które obecne są w tekście Pisma Świętego w mome n- cie utrwalania się jego stałej, kanonicznej postaci w językach oryginalnych: hebrajskim i greckim 20 został utworzony i wyznaczony przez tekst Septuaginty 21. Kościół Katolicki w swoich oficjalnych dokumentach za natchnione uważa jedynie oryginały. O. Augustyn Jankowski OSB, główny redaktor Biblii Tysiąclecia, powiedział: Trzeba sięgać do oryginału, tłumaczenia będą się zmieniać do końca świata! 22. Przekład jest zawsze w jakimś stopniu interpretacją i aktualizacją oryginału. Niemniej jednak tłumaczenia odgrywają w życiu Kościoła ogromną rolę. Do oryginałów sięga stosunkowo niewielka grupa osób również wśród księży i katechetów, których zadaniem jest m.in. objaśnianie Słowa Bożego innym. Większość chrześcijan czytających i słuchających Słowa Bożego korzysta z tłumaczeń. Zasadne jest zatem pytanie, na ile fakt korzystania z tłumaczeń może zmienić spo- 16 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit., s.189; 17 Czy księgi deuterokanoniczne są Pismem Świętym?, http://www.kosciol.pl/article.php/20060510121851165, dostęp19.07.2013; 18 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit., s.189; 19 ibidem; 20 D. Bieńkowska, Polski styl biblijny, Łódź 2002, s.9; 21 E. Wieczorek, Pismo Święte a język polski kilka refleksji na temat przekładów, https://sites.google.com/site/orygenesorgblog/home/bible-search-books/teoria-przekadu-biblii-1, dostęp19.07.2013; 22 M. Pieńkowski, Czy w każdym języku Biblia jest natchniona? http://www.miesiecznik.znak.com.pl/tekst/pokaz/6780, dostęp19.07.2013; 5

sób postrzegania Boga w stosunku do hipotetycznej sytuacji, w której dla wszystkich chrześcijan byłyby zrozumiałe oryginały. Septuaginta, w świetle wyżej przytoczonych argume n- tów, jest przekładem wyjątkowym, do korzystania z którego zachęcani są również współcześni chrześcijanie. Dlatego pytanie, w jakim stopniu Septuaginta może wpłynąć na sposób postrzegania Boga przez czytelnika (w stosunku do hipotetycznego wpływu, jaki wywarłby tekst oryginalny, za który umownie uznajemy w niniejszej pracy tekst masorecki) nie jest bez znaczenia. Celem niniejszej pracy jest próba odpowiedzi na tak postawione pytanie w odniesieniu do jednej z ksiąg ST: Księgi Powtórzonego Prawa. Wybór tej właśnie księ gi został podyktowany faktem, iż księga ta jest częścią Pięcioksięgu, który został przez tłumaczy Septuaginty przetłumaczony jako pierwszy, i był dla Żydów najświętszą i najważniejszą częścią Biblii. Niemożność przeanalizowania całego Pięcioksięgu (nawet przedstawiona tu analiza samej Księgi Powtórzonego Prawa będzie daleka od wyczerpującej) zmusiła autorkę do wyboru jednej z jego ksiąg. Również pojęcie czytelnik musi zostać bliżej określone: w niniejszej pracy będzie to hipotetyczny polski czytelnik, praktykujący katolik, zainteresowany Biblią, ale znający ją w takim stopniu, jak zna ją przeciętna osoba, słuchająca jedynie czytań podczas mszy niedzielnych oraz kazań. Nasz czytelnik będzie stosował przy czytaniu i analizie Biblii jedną z metod wymagających dokładnej analizy poszczególnych wyrazów i zwrotów tekstu biblijnego, a jednocześnie przeznaczonych dla nie-biblistów np. metodę lectio divina 23. Czytelnik ten nie zna języków oryginalnych, posługuje się zatem polskimi tłumaczeniami. Ma do wyboru dwa podejścia: albo posługiwanie się tłumaczeniem tekstu masoreckiego (przyjmujemy ten najbardziej popularny, Biblię Tysiąclecia 24 ) albo tłumaczeniem Septuaginty 25. Zostanie podjęta próba pokazania, jakie implikacje dla tak zdefiniowanego czytelnika może nieść ze sobą wybór jednego z tych podejść. Struktura niniejszej pracy jest następująca: W rozdziale 1. zostaną nakreślone podstawy teorii przekładu Biblii na tle elementów ogólnej teorii przekładu. W tym samym rozdziale zostanie poruszony problem natchnienia przekładów biblijnych. W rozdziale 2. zostanie przedstawiona historia powstania Septuaginty i ogólna jej charakterystyka, a także historia sposobu jej postrzegania przez Żydów i chrześc i- jan, również w kontekście przyjęcia lub odrzucenia jej natchnionego charakteru. W rozdziale 23 etapy lectio i meditatio (np. R. Kempiak SDB, Weź księgę Pisma Świętego..., Wydawnictwo Lamis, Wrocław 2003, s.14); 24 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia), wyd.5, Pallotinum, Poznań 2000; 25 Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, ks. R. Popowski SDB (tłum. i oprac.), Vocatio, Warszawa 2013; 6

3. zostaną omówione wybrane różnice między tłumaczeniem Księgi Powtórzonego Prawa w Septuagincie a tekstem masoreckim. Lista i analiza tych różnic będą dalekie od kompletnych, jednak została podjęta próba wyboru różnic w miarę możliwości reprezentatywnych dla nich wszystkich. Celem tego rozdziału jest pokazanie, jaki jest charakter tych różnic, a także jakie są ich możliwe przyczyny. W czwartym rozdziale zostanie podjęta próba analizy, w jakim stopniu różnice między Septuagintą a tekstem masoreckim mogą wywierać wpływ na postrzeganie Boga przez współczesnego polskiego czytelnika Biblii, zdefiniowanego powyżej (czyli studiującego określone polskie przekłady tekstu masoreckiego lub Septuaginty). Siłą rzeczy wnioski zawarte w tym rozdziale będą ograniczone do Księgi Powtórzonego Prawa i nie będą dotyczyły wprost tekstu masoreckiego lub Septuaginty, lecz ich przekładów. Jednak zostaną wybrane tylko te różnice, które wynikają z różnic między oryginałami, a nie ze sposobu przełożenia tekstu na język polski. Zastosowana metoda badawcza to analiza, a następnie synteza wybranej literatury poświęconej przekładowi, w szczególności przekładowi Biblii, problematyce natchnienia w Biblii, Septuagincie oraz przekładowi Księgi Powtórzonego Prawa w Septuagincie, a także symulacja sposobu rozumowania i odczuwania zdefiniowanego powyżej czytelnika podczas czytania i analizy wybranych fragmentów Księgi Powtórzonego Prawa w wybranych tutaj przekładach tekstu masoreckiego i Septuaginty, z wykorzystaniem współczesnych słowników biblijnych i języka polskiego. W niniejszej pracy przyjmujemy dwa oznaczenia: TM będzie oznaczało tekst masorecki 26, LXX Septuagintę. Trzeba jednak zauważyć, że ten ostatni termin jest wieloznaczny, bo może odnosić się do różnych etapów powstawania omawianego w tej pracy greckiego przekładu Biblii hebrajskiej 27. Zgodnie z powszechnym zwyczajem 28 przyjmujemy, że chodzi o tekst zredagowany przez niemieckiego uczonego A. Rahlfa 29. 26 przytaczany za: Hebrajsko-polski Stary Testament, Pięcioksiąg, A. Kuśmirek (oprac.), 2003; 27 C. A. Evans, E. Tov, Exploring the Origins of the Bible, Baker Academic, Grand Rapids, 2008, s. 132; 28 ibidem; 29 przytaczany za: Septuaginta, A. Rahlf, R. Hanhart (oprac.), Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006; 7

1. Tłumaczenie Biblii w teorii i praktyce Biblia dla ludzi wierzących jest szczególnym dziełem. Z jednej strony jest to normalne dzieło literackie, spisane w trzech spośród wielu ludzkich języków 30. Z drugiej strony Biblia jest dla wierzących Słowem Bożym. Z tej dwubiegunowości spojrzenia na Biblię w y- nika specyfika teorii tłumaczenia Biblii na tle teorii tłumaczenia ogólnie. W tłumaczeniu Biblii niezwykle istotne jest pytanie o natchnienie. Dla wierzących natchnione są oryginalne teksty biblijne. Powszechny jest wręcz pogląd, że tylko teksty oryginalne, które często nie są dzisiaj dostępne, mają pełne prawo do miana natchnionych. Jednak prowadzona jest również dyskusja co do roli i obecności natchnienia w tłumaczeniach Biblii. Mówi się o pewnym momencie podczas czynności tłumaczenia, występ u- jącym zresztą podczas wszelkich czynności kreatywnych, kiedy wydaje się, iż czas się zatrzymał. Jeśli dotyczy to tłumaczenia Biblii, to zdaniem niektórych badaczy Duch Święty, obecny w oryginale, jakby przepływał poprzez pośrednika (tłumacza) do tłumaczenia. W tym kontekście mówi się o podwójnym albo odnowionym natchnieniu. Takie spojrzenie jest sprzeczne z obiegową opinią, jakoby w procesie tłumaczenia gubiła się bezpośrednia komunikacja z Bogiem 31. Wyrażano wręcz takie oto poglądy: Tłumaczenie może być rezultatem natchnienia 32. Warto uwzględnić to spojrzenie, zwłaszcza w kontekście tematu niniejszej pracy. Inni badacze proponują równie ciekawe podejście, polegające na rozdzieleniu pisma i słowa. SŁOWO pisane dużymi literami jest rozumiane jako oryginalne, właściwe Słowo Boże. Biblia jest przy tym podejściu uważana jedynie za formę, w której SŁOWO jest obecne w sensie metafizycznym, i twierdzi się, że tłumaczenie zajmuje się jedynie wyborem innej formy, a SŁOWO niejako samodzielnie, niemal automatycznie objawia się również w tej nowej formie 33. Niezależnie jednak od tego, w jakim stopniu uznamy obecność natchnienia w tłumaczeniach Biblii, trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że każde tłumaczenie Biblii jest w mnie j- 30 W języku hebrajskim, greckim i aramejskim: In what language was the Bible first written, http://www.biblica.com/bibles/faq/11/, dostęp 1.08.2013; 31 E. Werner, Bibelübersetzung in der Theorie und Praxis, Verlag Dr. Kovač, Hamburg 2011, s.18-20; 32 D. Barthélemy, Découvrir l Écriture, CERF, Paryż, 2000, s.171; 33 E. Werner, op.cit., s.18-20; 8

szym lub większym stopniu interpretacją 34. Tłumaczenie Biblii kształtowane jest przez następujące czynniki 35 : główny cel, jaki przyświeca tłumaczowi; środowisko, z jakiego pochodzi tłumacz, jego przygotowanie i jego cechy osobowe. Jeśli chodzi o cel, jak stawia sobie tłumacz, w teorii przekładu biblijnego rozróżnia się dwa ekstremalne podejścia, które w czystej postaci w praktyce nigdy nie występują, ale tłumacze Biblii zawsze skłaniają się ku jednemu z nich. Są to podejścia 36 : dosłowne (L. Jańczuk 37 proponuje określenie statyczne ), zakładające konieczność odpowiedniości formalnej między tekstem oryginalnym i przekładem; idiomatyczne (pierwotnie nazywane dynamicznym 38 ), charakteryzujące się odpowiedniością funkcjonalną między tekstem oryginalnym i przekładem. Pierwsze podejście koncentruje się na Autorze oryginału. Celem tłumacza jest w tym przypadku dosłowne przeniesienie oryginału do innego języka, bez uwzględniania różnic mentalnościowych czy idiomatycznych, nawet jeśli w wyniku takiego podejścia przekład będzie dla czytelnika trudny do czytania i zrozumienia. Przekład statyczny nie dba o poprawność językową, a jedynie o to, by każde słowo języka oryginalnego przetłumaczyć na odpowiednie słowo języka przekładowego, a ponadto, by poszczególne słowa języka oryginalnego zawsze były zastępowane tym samym słowem 39. W Biblii istnieją teksty, których wykładnia nie jest pewna ani ustalona. Są wyrażenia, których znaczenie nie jest znane lub jest niepewne. Są również wyrażenia wieloznaczne. Przy tłumaczeniu statycznym należałoby spełnić postulat niektórych badaczy, brzmiący następująco: Wierność wymaga, aby niejasność tekstu zachować w takiej mierze, by mogła być ró w- nież w przekładzie podwójnie interpretowana 40. W praktyce jest to najczęściej niemożliwe. Drugie podejście do tłumaczenia Biblii koncentruje się na czytelniku. Stawia ono sobie za cel opracowanie przekładu dopasowanego do języka i mentalności czytelnika, przekładu rezygnującego z dosłowności na rzecz stosowania takich wyrażeń i obrazów, by przekład był 34 jedno nie przeczy drugiemu. D. Barthélemy, op.cit., s.165-167, podkreśla, że natchnienie nie powoduje wyłączenia umysłu człowieka, że reinterpretacja też może być wynikiem natchnienia; 35 E. Werner, op.cit., s.23; 36 E.A. Nida, Ch. R. Taber, The Theory and Practice of Translation, E.J. Brill, Leiden, 1969, s.1-11; 37 L. Jańczuk, O przekładzie i interpretacji biblijnych tekstów, Chrześcijanin, 01-02, s.16-18,1998; 38 ibidem; 39 ibidem i K. E. Cherney, On Bible Translation and Choosing a Bible, Forward in Christ, 2009, http://www.wels.net/news-events/forward-in-christ/april-2011/bible-translation-and-choosing-bible, dostęp 14.07.2014; 40 M. Wolniewicz, Teoria przekładu biblijnego w ujęciu współczesnych tłumaczy Biblii na język pols ki, Łódzkie Studia Teologiczne, 3,1994, s.19-30; 9

dla jego odbiorcy stosunkowo łatwy do czytania i zrozumienia. Chodzi o to, by przekład nie wydawał się być przekładem 41, lecz tekstem oryginalnie napisanym w języku przekładu. To drugie podejście, przenoszące punkt ciężkości na czytelnika, pojawiło się w teorii przekładu biblijnego explicite i w pozytywnym znaczeniu dopiero w drugiej połowie XX wieku 42. Wcześniej uważano w zasadzie, że idealnym przekładem Biblii miałby być przekład reprodukujący wszystkie cechy oryginału w innym języku, a więc będący jakby odbiciem oryginału w lustrze innego języka, należącego do innej kultury 43 choć tego ideału oczywiście nigdy nie osiągnięto, a i poszczególni tłumacze Biblii niekoniecznie w pełni do niego dążyli. Np. św. Hieronima i M. Lutra można zaliczyć do prekursorów tłumaczenia idiomatycznego nie tylko stosowali je w praktyce, ale i wyraźnie pisali, że zależy im raczej na przekazaniu sensu tekstu biblijnego niż na dosłowności 44. Jednak dopiero w drugiej połowie XX w. tłumaczenie idiomatyczne zaczęło zdobywać zdecydowaną przewagę nad tłumaczeniem dosłownym, który to proces trwa do dzisiaj, zwłaszcza w kulturze anglosaskiej 45. Podejście idiomatyczne (dynamiczne) doczekało się wielu odcieni i odmian, często włączających wiele elementów tłumaczenia statycznego. 46 Nie mogło być inaczej, jako że niemożliwe jest całkowite odejście od cech i struktur pierwotnego tekstu, zwłaszcza tekstu biblijnego, który jest przecież tekstem o wyjątkowej randze. Zresztą prekursorzy podejścia dynamicznego nie mieli tego zamiaru. Wyróżniali oni jedynie w tekście pierwotnym elementy głębokie, istotne i elementy powierzchniowe i koncentrowali się na tych istotnych. Niektórzy badacze twierdzą, iż tak naprawdę języki różnią się jedynie strukturami powierzchniowymi, a dobry przekład Biblii to przekład wierny strukturom głębokim. Oznacza to, ze dobry przekład Biblii różni się oczywiście zawsze od oryginału, ale różnice te są nieistotne 47. Oczywiście pozostaje problem oceny istotności różnic. Ponadto nie wszyscy badacze są zgodni, że różnice między językami dotyczą tylko struktur powierzchniowych. Możemy spotkać np. takie stwierdzenia: Każdy język ma swój charakter, swoją indywidualność, która wymaga, by treść dostosować do jej wymagań i tym samym uczynić zrozumiałą 48. 41 K.E. Cherney, op.cit.; 42 E.A. Nida i Ch. R. Taber, op.cit. 43 A. Zaborski, Nowe tłumaczenia Biblii a teoria przekładu, 1977, http://www.biblistyka.umk.pl/pobierz/d004046d5f125e4b0acb0540930ba894064592a8.pdf, dostęp 1.08.2013 44 K. E. Cherney, op.cit.; 45 G. Kerr, Dynamic Equivalence and Its Daughters: Placing Bible Translation Theories in Their Historical Contex, Journal of Translation, 7, 2011, s.1-19; 46 G. Kerr, op.cit; 47 Z. Zaborski, op.cit.; 48 M. Wolniewicz, Teoria przekładu biblijnego w ujęciu współczesnych tłumaczy Biblii na język pols ki, Łódzkie Studia Teologiczne, 3,1994, s. 19-30; 10

Podejścia dynamiczne do tłumaczenia Biblii różnicuje się we współczesnej literaturze ze względu na odbiorcę 49 (chrześcijanie znający dobrze Biblię, chrześcijanie nie znający Biblii, osoby zainteresowane studiami biblijnymi itp.). Oczywiste jest, że każda z tych grup będzie miała inne oczekiwania, jeśli chodzi o relację między oryginałem i tłumaczeniem, a i cele tłumacza w odniesieniu do każdej z tych grup mogą być inne. Należy jednak w tym miejscu ponownie podkreślić, że niezależnie od odmiany podejścia dynamicznego do tłumaczenia Biblii, zawsze będzie to tłumaczenie oparte na odpowiedniości funkcjonalnej między tekstem oryginalnym i przekładem, z naciskiem na słowo odpowiedniość. W uproszczeniu słowo to oznacza, że tekst oryginalny jest dokładnie analizowany i rozbierany na elementy składowe, które potem są przenoszone do przekładu (choć w tłumaczeniu dynamicznym nie jest to przenoszenie typu jeden do jednego, lecz przenoszenie oparte ma przyjętych przez tłumacza zasadach). Jest to o tyle ważne, że współczesne ogólne (tzn. dotyczące dowolnych tekstów) teorie tłumaczenia zalecają odchodzenie od tak rozumianej odpowiedniości 50. Skupiają się one na relacji tłumacz odbiorca, rozumianej jako relacja usługodawca klient. Każą patrzeć na tłumaczony tekst holistycznie, a nie analitycznie. Jednak należy jeszcze raz podkreślić, że Biblia jest tekstem szczególnym. Tłumacz Biblii ma szczególne zobowiązania zarówno wobec pierwotnego tekstu, jak i wobec czytelnika zupełnie inne niż tłumacz np. ulotki reklamowej czy gazety. Zasada odpowiedniości, występująca w różnych odmianach, ale zawsze wymagająca systematycznej analizy oryginalnego tekstu, jest niejako wpisana w pracę tłumacza Biblii 51. Niektórzy badacze uważają, że przekład Biblii musi być opatrzony dobrymi komentarzami, w których podaje się warianty tłumaczeń i podaje racje za nimi stojące w ten sposób godząc szczególny charakter tekstu biblijnego i wynikającą z niego obowiązkową zasadę odpowiedniości z zasadą dynamizmu (idiomatyczności) przekładu 52. Jeśli chodzi o drugi zespół czynników wpływających na postać tłumaczenia, to dotyczą one przygotowania, środowiska i cech osobowościowych samego tłumacza. Każde tłumaczenie, podobnie jak każda egzegeza tekstu biblijnego, niezależnie do tego, jak bardzo dosłownie tłumacz czy egzegeta pragnie podejść do tłumaczonego tekstu, jest niemożliwa bez przedro- 49 G. Kerr, op. cit. 50 G. Kerr, op.cit. 51 ibidem; 52 M. Piela, Filogowie vs. teologowie: Co Bóg miał na myśli?, Znak, nr 688, 2012; http://www.miesiecznik.znak.com.pl/6782/filologowie-vs-teologowie-co-bog-mial-na-mysli, dostęp 1.09.2014 M. Piela zaznacza, że Kościół Katolicki akceptuje jedynie przekłady komentowane; 11

zumienia tekstu przez tłumacza, opartego na relacji życiowej interpretatora do rzeczywistości, o której mówi dany tekst 53. Proces tłumaczenia Biblii opisywany jest czasem za pomocą modelu hermeneutycznej spirali interpretacji. Tłumacz zaczyna od samego tekstu i bazuje na wiedzy, jaką ma na temat tekstu i jego szeroko pojętego kontekstu na początku procesu tłumaczenia. Podczas tłumaczenia tłumacz przemyśliwuje swoje pomysły oraz weryfikuje swoje pierwotne rozumienie tekstu, poszerzając w ten sposób swój horyzont poznawczy. Nowe przemyślenia i doświadczenia tłumacza, nabywane podczas procesu przekładu, powiększają bazę, na której tłumacz opiera swoje kolejne przemyślenia. Ta powiększająca sie baza sprawia, ze tłumacz dochodzi do celu w kolejnych krokach, które można zilustrować za pomocą obrazu coraz mniejszych koncentrycznych okręgów najmniejszy okrąg reprezentuje ostateczną wersję przekładu 54. We współczesnych ogólnych teoriach przekładu podkreśla się nie tylko ważność środowiska tłumacza, z którego wywodzi się tłumacz, ale również rolę, jak przekład ma pełnić wobec środowiska adresatów przekładu: Czynność tłumaczenia należy postrzegać jako czynność mającą znaczenie kulturowe. Zatem tłumaczenie powinno przede wszystkim odgrywać rolę społeczną, czyli spełniać funkcje, jakie są mu przypisywane przez społeczność, dla której powstaje 55. W odniesieniu do tłumaczeń Biblii należałoby umieścić wspomnianą tu rolę społeczną w kontekście specyfiki społeczności, do których adresowane są przekłady Biblii (są to zazwyczaj wspólnoty wiernych różnych Kościołów i związków wyznaniowych) oraz szczególnych funkcji, jakie pełni Biblia i jej przekłady w tych społecznościach. Poza niezaprzeczalnie podstawową rolą tłumacza, jego cech, wiedzy i procesu dochodzenia do ostatecznej wersji przekładu, w przypadku wielu dzieł, w tym także Biblii, mamy do czynienia z kolejną trudnością: występuje ogromna różnica czasowa i kulturowa między nadawcą przesłania, czyli ludzkim autorem oryginału, i odbiorcą. Dlatego każdy tłumacz Biblii musi się starać zminimalizować różnicę między komunikatem przekazywanym przez nadawcę i odbieranym przez odbiorcę, i jest świadom, iż niezależnie od intensywności swoich starań nie uda mu się tej różnicy całkowicie anulować 56. Niemożliwe wydaje się jednoznaczne określenie, co jest dobrym przekładem Biblii. Dla uproszczenia podamy tu jedno często wymieniane w literaturze kryterium, które jest jed- 53 Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego w Kościele, Pallotinum, Poznań, 1994, s.63; 54 E. Werner, op.cit., s.24; 55 G. Kerr, op.cit; 56 E. Werner, op.cit., s.42-43; 12

nak często krytykowane jako niejednoznaczne i niemierzalne 57 : Dobry przekład to taki, którego odbiorca reaguje w sposób zbliżony do tego, w jaki reagował na oryginał odbiorca tegoż 58. W teorii tłumaczenia biblijnego tłumaczenia Biblii dzieli się według innych jeszcze kryteriów. I tak wyróżnia się tłumaczenia pierwsze i tłumaczenia kolejne w odniesieniu do danej grupy językowo-kulturowej. Tłumaczenia pierwsze występują w sytuacji, kiedy dana grupa językowo-kulturowa nie dysponuje jeszcze żadnym tłumaczeniem Biblii. Z tłumaczeniami kolejnymi mamy do czynienia w przypadku, jeśli dla danej językowo-kulturowej już zostały wcześniej opracowane tłumaczenia Biblii. Tłumaczenia kolejne mogą, a wręcz powinny korzystać z doświadczeń innych tłumaczeń, zarówno współczesnych, jak i wcześnie j- szych 59. Tłumacze w istocie zazwyczaj konsultują już istniejące tłumaczenia dla danej grupy językowo-kulturowej, nawet jeśli rzadko się do tego oficjalnie przyznają 60. Tłumaczenia nowe nie mają żadnych wzorców, co utrudnia pracę tłumaczy. Rozróżnia się również tłumaczenia misyjne i tłumaczenia liturgiczne. Tłumaczenia misyjne powstają w celu ułatwienia procesu powstawania wspólnoty, tłumaczenia liturgiczne są ważne dla już istniejących wspó l- not 61. Przejdziemy teraz do omówienia przekładu Biblii, którym się tutaj szczególnie inter e- sujemy: tzw. Septuaginty. 2. Septuaginta geneza i proces powstania oraz percepcja w środowiskach żydowskich i chrześcijańskich Septuaginta (LXX) jest najprawdopodobniej pierwszym tłumaczeniem Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na język grecki, a dokładnie na jego odmianę o nazwie Koine (h` koinh. dia,lektoj). Nazwa Septuaginta (łac. siedemdziesiąt) pochodzi od liczby tłumaczy, którzy rzekomo mieli brać udział w pracach nad przekładem. Historię powstania Septuaginty opowiada tzw. List Arysteasza, który jednak nie może być uważany ściśle za źródło historyczne i z pewnością zawiera również elementy legendarne. Według tego Listu przekład Biblii na grekę miał zlecić Ptolemeusz II Filadelfos, drugi władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszy (285-247 przed Chr.), w celu wzbogacenia swojej aleksandryjskiej biblioteki. Miałby on napisać do arcykapłana Eleazara w Jerozolimie, na którego polecenie przybyło do Aleksandrii 57 G. Kerr, op.cit.; 58 M. Piela, op.cit.; 59 A. Zaborski, op.cit.; 60 ibidem; 61 E. Werner, op.cit., s.12-14; 13

po sześciu tłumaczy z każdego z plemion Izraela. To daje liczbę 72, ale w przekazach liczba ta była zmieniana na 70 lub 75. Legenda podaje jeszcze jedną liczbę uzasadniającą nazwę Septuaginta : tłumacze mieli przetłumaczyć Pięcioksiąg w ciągu 72 dni 62. List Arysteasza zawiera z pewnością elementy prawdy, jednak liczby tam występujące mają zapewne znaczenie jedynie symboliczne, a i przyczyny powstania Septuaginty muszą zostać przynajmniej uzupełnione. Greckie tłumaczenie Biblii było z pewnością potrzebne Żydom mieszkającym w diasporze. Z dokumentów wynika, że w Egipcie wspólnoty żydo w- skie istniały już w 495 r. przed Chr. Po podboju Cesarstwa Perskiego przez Aleksandra Wielkiego w 334 przed Chr. wspólnota żydowska w Aleksandrii była bardzo liczna. Ludzie ci mówili po grecku, nie znając już wcale lub w wystarczającym stopniu hebrajskiego. Potrzebowali oni tłumaczenia Biblii. Wspomina się również, iż pośród inicjatorów powstania Septuaginty byli żydowscy studenci Pisma i uczeni w Piśmie w diasporze. Badacze wspominający tę ostatnią grupę uzasadniają swoje przypuszczenia miejscami trudnym dla przeciętnego czytelnika językiem Septuaginty. Weryfikacji należy poddać również twierdzenie z Listu Arysteasza, jakoby tłumacze przybyli z Jerozolimy. Najprawdopodobniej autorami przekładu są żydowscy uczeni w Piśmie mieszkający w Aleksandrii 63. Abstrahując od liczby dni i liczby tłumaczy, przyjmuje się, ze Pięcioksiąg został przełożony rzeczywiście jako pierwszy, w okresie między 282 a 250 r. przed Chr. Septuaginta nie jest jednak dziełem homogenicznym. Powstawała częściami. Po Pięcioksięgu były tłumaczone pozostałe księgi, i trwało to kolejne dwa trzy wieki. Później powstawały inne greckie tłumaczenia już przetłumaczonych ksiąg. Termin Septuaginta stosuje się często jako zbiorowe określenie wielu greckich tłumaczeń Biblii hebrajskiej. Jest ona zatem dziełem wielu tłumaczy, tłumaczenia poszczególnych ksiąg mają różne historie, w dodatku istnieją różne wersje tłumaczeń to wszystko zasadniczo odróżnia Septuagintę od Wulgaty, tłumaczenia Biblii na łacinę, będącego niemal w całości dziełem jednego tłumacza, św. Hieronima 64. W przypadku Septuaginty istnieje kolejny poważny problem: czego dokładnie jest ona tłumaczeniem. Oryginalne manuskrypty biblijne się nie zachowały Septuaginta powstała znacznie wcześniej niż wszystkie istniejące dziś manuskrypty Biblii hebrajskiej. Manuskrypty późniejsze nie są ani jednolite, ani nieuszkodzone. De facto nie znamy zatem tekstów, których tłumaczeniem jest Septuaginta 65. 62 Septuagint on line, http://www.kalves maki.com/lxx/, dostęp 23.07.2013; 63 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit., s. 34-35 64 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit., s. 29-30,45; 65 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit. s. 90; 14

Dzisiaj podstawą dla tłumaczeń Starego Testamentu z oryginału jest tzw. tekst masorecki z ok. IX wieku przed Chr. (oznaczany jako TM) i przy badaniach Septuaginty przyjmuje się zazwyczaj założenie, iż tekst pierwotny był w dużym stopniu podobny do TM. W przeszłości prowadzono zażarte dyskusje na ten temat, ale szacunek dla tradycji i świadomość, że Biblia, zwłaszcza Pięcioksiąg, był dla Żydów tekstem świętym, każe wielu badaczom przyjąć to założenie 66, z pełną świadomością, iż TM jest jedynie dość dobrym przybliżeniem nieznanego nam oryginału. Septuaginta w wielu miejscach różni się bowiem istotnie od TM, np.: Księga Jeremiasza w Septuagincie jest o około 1/8 krótsza niż w TM, a porządek rozdziałów jest w obu dziełach zupełnie inny; Księga Hioba w Septuagincie jest o około 1/6 krótsza niż w TM i zawiera zakończenie, które w wersji hebrajskiej nie jest nam znane; Prawie połowy wersów Księgi Estery znajdujących się w Septuagincie nie ma w TM; Księgi Wyjścia w obu dziełach różnią się w wielu miejscach porządkiem wersów oraz uwzględnionymi bądź opuszczonymi fragmentami 67. Okres powstania TM sugerowałby, iż na podstawie Septuaginty należałoby w niektórych miejscach go poprawić. Istnieje dzisiaj powszechna zgoda, że w wielu miejscach Septuaginta jest bliższa oryginalnemu tekstowi hebrajskiemu, wcześniejszemu niż TM 68. Z drugiej strony wiadomo, iż tłumacze Septuaginty popełniali błędy i np. opuszczali niektóre wyrazy w wyniku przeoczenia, a także dokonywali z własnej inicjatywy licznych poprawek 69. Dlatego relacje między TM, LXX i dokładnie niezdefiniowanym oryginałem hebrajskim są nadal dyskutowane 70. Odwołując się do podziału tłumaczeń Biblii na pierwsze i kolejne, wspomnianego w rozdziale 1. niniejszej pracy, Septuaginta jest uważana zazwyczaj za tłumaczenie pierwsze dla wspólnoty mówiącej po grecku. Podkreśla się pionierski charakter tego przedsięwzięcia. Mówi się, że przedtem nikt nie przetłumaczył tak wielkiego dzieła, i to między dwoma językami z zupełnie różnych rodzin (język hebrajski należy do rodziny północnosemickiej, język grecki do rodziny indoeuropejskiej). Tłumacze nie dysponowali żadnymi słownikami czy innymi 66 J.W.Wevers, Notes on the Greek Text of Deuteronomy, Scholars Press, Atlanta 1995; s.xi; 67 Septuagint on line, op.cit.; 68 D. Barthélemy, op.cit., s.174-175; 69 Septuagint on line, op.cit.; 70 D. Barthélemy, op.cit., s.182; 15

pomocami, nie mieli również wiedzy o ewolucji znaczenia niektórych wyrażeń hebrajskich, jaka dokonała się od chwili powstania oryginalnego tekstu hebrajskiego do ich czasów 71. Jednak okazuje się, że nie jest to tak jednoznaczne. Inni badacze podkreślają, iż nie można z całkowitą pewnością stwierdzić, iż nie istniały starsze od Septuaginty tłumaczenia greckie. A w każdym razie wiele wskazuje na to, że wspólnota Żydów aleksandryjskich wypracowała potrzebną terminologię religijną na długo przed powstaniem Septuaginty, co znacznie ułatwiło proces tłumaczenia. 72 Septuaginta byłaby zatem w pewnym stopniu również tłumaczeniem kolejnym. Odwołując się do innego podziału tłumaczeń Biblii przedstawionego w rozdziale 1., można Septuagintę określić jako w dużym stopniu tłumaczenie liturgiczne, bowiem miała ona służyć w kulcie grekojęzycznym wspólnotom żydowskim w diasporze. Jeśli chodzi o rozstrzygnięcie, czy Septuaginta jest bardziej przekładem statycznym, czy dynamicznym, to odpowiedź zależy od tego, o którym fragmencie Septuaginty mówimy. Jak już wspomniano, jest w zasadzie pewne, że Pięcioksiąg był przetłumaczony jako pierwszy 73. Pięcioksiąg był dla Żydów najświętszą i najwcześniej uznaną za kanoniczną częścią Biblii. Właśnie ze względu na szacunek wobec świętego tekstu tłumacze Pięcioksięgu w Septuagincie dokładali starań, by przekład był jak najbardziej wierny. Nie zamierzali dokonywać parafrazy oryginału. Można nawet mówić o stylistycznej zgodności tekstu greckiego Pięcioksięgu z hebrajskim. Tłumacze starali sie zachować szyk zdania do tego stopnia, że również w tekście greckim można bez trudu wyróżnić konstrukcje chiastyczne 74 czy paralelizm członów. Tam, gdzie było to możliwe, tłumacze korzystali z homonimów, czyli słów greckich, które także brzmieniowo, a nie tylko co do sensu, odpowiadały terminom hebrajskim 75. W przypadku Pięcioksięgu mamy zatem do czynienia raczej z przekładem statycznym. Jednocześnie nie mamy tu do czynienia z przekładem dosłownym w złym tego słowa znaczeniu 76. Wydaje się, że tłumacze Pięcioksięgu dążyli do podanej w rozdziale 1. niniejszej pracy definicji dobrego przekładu i starali się stworzyć przekład, który im współczesnym miał 71 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit. s. 91-92; 72 K. Mielcarek, Język Septuaginty i jego wpływ na autora trzeciej Ewangelii, Roczniki Teologiczne, XLIX,1, 2002, s. 33-47; 73 A. Aejmelaeus, On the Trail of the Septuagint Translators, Peeters, Leuven - Paryż - Dudley, 2007; s.158; 74 odmiana paralelizmu składniowego, patrz hasło chiazm, H. Zgółkowa (red.), Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2002, t.6, s.316; 75 K. Mielcarek, Język Septuaginty..., op.cit.; 76 M. Piela, Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003; 16

przekazać to, co chciał przekazać natchniony autor oryginału 77. Ich przekład jest zatem przekładem statycznym z elementami dynamizmu. Jako że tłumacze chcieli dokonać możliwie wiernego przekładu Pięcioksięgu, ich praca była generalnie trudna. Prawniczo-religijne narracje hebrajskie są z samej swojej natury trudne do przełożenia. Do tego doszedł generalny brak odpowiedniości między językiem greckim i hebrajskim. Niektóre terminy hebrajskie mają nawet po kilkanaście odpowiedników greckich. Ponadto tłumacze, którzy, jak wspomniano wyżej, stosowali w swoim przekładzie również zasady dynamizmu, brali pod uwagę także względy kulturowe i często wykazywali jednak troskę o zrozumiałość przekładu dla współczesnego im czytelnika. Dlatego w wielu miejscach odchodzili od statyki przekładu i świadomie dokonywali pewnych korekt w tekście Pięcioksięgu. Na przykład drastyczne sformułowania z opisów wojen i przemocy są najczęściej łagodzone, a niejasne sformułowania nawiązujące do żydowskich zwyczajów są często zmieniane na ogólnie znane 78. Zatem tłumacze Pięcioksięgu w Septuagincie w prekursorski sposób uwzględniali już współczesną zasadę społeczno-kulturowej roli tłumaczeń i współczesną definicję dobrego tłumaczenia, przytoczone w rozdziale 1. niniejszej pracy. Jeśli chodzi o pozostałe księgi Septuaginty, mamy do czynienia z bardzo różnymi tłumaczeniami, dokonywanymi z większą lub mniejszą swobodą, i każda z tych ksiąg powinna być oceniana osobno 79. Na przykład D. Barthélemy podaje liczne argumenty dowodzące jednoznacznie dynamicznego charakteru tłumaczenia zawartego w Septuagincie, które jednak w większości dotyczą ksiąg spoza Pięcioksięgu 80. Wszakże w niniejszej pracy interesuje nas przed wszystkim Pięcioksiąg. Niezależnie od niejasności i problemów związanych z procesem powstawania Septuaginty trzeba jasno stwierdzić, że Septuaginta rzadko i coraz rzadziej bywa traktowana jako jedno z wielu starożytnych tłumaczeń, a coraz częściej zauważa się jej rolę świadka w proc e- sie przekazywania tradycji biblijnych, i to zarówno w odniesieniu do poszczególnych ksiąg, jak i do całego zbioru w ogólności 81. Jest ona najstarszym źródłem egzegetycznym dla ST, którym dysponujemy, najbliższym w czasie ludzkim autorom oryginału. Niektórzy uważają nawet, że bez niej nie możemy zrozumieć również Nowego Testamentu: Kto chce czytać NT, musi znać koine, ale kto chce zrozumieć NT, musi znać Septuagintę 82. 77 A. Aejmelaeus, op.cit., s.161; 78 K. Mielcarek, Język Septuaginty..., op.cit.; 79 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit. s.114; 80 D. Barthélemy, op.cit., np. s.171-172 (argumentacja dotycząca Iz 25,1-5) 81 K. Mielcarek, Ku nowej koncepcji natchnienia LXX, Roczniki Teologiczne, XLVIII,1, 2001, s.6-25; 82 M.N. Fernández, op.cit., s. 314; 17

Co więcej, trwa dyskusja, również w Kościele Katolickim 83, dotycząca uznania natchnionego charakteru Septuaginty. Jest ona szczególnie interesująca w kontekście nakreślonych w rozdziale 1. nowych koncepcji natchnienia w przekładach biblijnych. Warto zatem prześledzić historię problemu uznawania natchnionego charakteru Septuaginty przez Żydów i chrześcijan. O natchnionym charakterze Septuaginty są całkowicie przekonani autorzy kilku źródeł starożytnych, w tym wspomnianego już Listu Arysteasza, pochodzącego najprawdopodobniej z II w. przed Chr. Tłumaczenie Pięcioksięgu dokument ten uznaje za tak doskonałe, że wyklucza wszelkie poprawki pod groźbą klątwy. Następnie Filon z Aleksandrii (10 r. przed Chr. 40 r. po Chr. ) twierdzi, iż dzieło Siedemdziesięciu dokonało się za Bożym przyzwoleniem i błogosławieństwem i że w związku z tym przysługuje mu autorytet równy oryginałowi hebrajskiemu. (...) Mimo różnic w obydwu językach tłumaczenie greckie odpowiadało tekstu hebrajskiemu, a znający obydwa języki czytelnicy mieli wrażenie, że mają do czynienia z siostrzanymi tłumaczeniami lub wręcz z tym samym tekstem, który wyszedł spod pióra Mo j- żesza 84. Z badań dotyczących ery przedchrześcijańskiej wynika jednoznacznie, że żydowscy myśliciele jednoznacznie przyjmowali autorytet Septuaginty. Żaden z nich nie traktuje jej jako tekstu drugorzędnego w stosunku do hebrajskiego oryginału 85. Jeśli chodzi o percepcję Septuiganty przez chrześcijan, to możemy w niej wyróżnić trzy fazy. W pierwszej fazie chrześcijanie, sięgając do Starego Testamentu, posługiwali się w naturalny sposób Septuagintą. Dotyczy to w pierwszym rzędzie autorów ksiąg NT jak już zaznaczono we wstępie, większość użytych przez nich cytatów pochodzi właśnie z Septuaginty. Interesująca nas tutaj Księga Powtórzonego Prawa z LXX jest w NT cytowana dosłownie aż 41 razy 86. Natchniony charakter Septuaginty akceptowali również Ojcowie Kościoła. Swoje całkowite przekonanie o boskim charakterze Septuaginty wyraził na przykład św. Justyn (ok. 100 r. po Chr. ok 165 r. po Chr.). Dla św. Ireneusza z Lyonu (140 r. po Chr. 202 r. po Chr.) jest oczywiste, że Bóg sam przygotował i uprzednio ukształtował wiarę chrześcijańską poprzez święte teksty powstałe w Aleksandrii. Nie ma w związku z tym potrzeby wracać do wersji hebrajskiej 87. Również dla wielu późniejszych Ojców Kościoła Septuaginta była na- 83 dla kościołów prawosławnych Septuaginta do dziś jest tekstem natchnionym. 84 K. Mielcarek, Ku nowej koncepcji..., op. cit.; 85 ibidem; 86 M. Hengel, op. cit., s.106; 87 K. Mielcarek, Ku nowej koncepcji..., op. cit.; 18

wet czymś więcej niż siostrzanym tekstem oryginału hebrajskiego. Traktowali oni grecki przekład jako formę nowego, chrześcijańskiego objawienia 88. Drugą fazę postrzegania Septuaginty przez chrześcijan rozpoczął Orygenes swoim dziełem pt. Heksapla, datowanym na lata czterdzieste III w. po Chr. Dokonuje on tam porównania hebrajskiego oryginału z czterema różnymi tłumaczeniami Biblii na język grecki, w tym z Septuagintą. Intencją Orygenesa nie było zaprzeczenie natchnionego charakteru Septuaginty. Wręcz przeciwnie, twierdził on, iż, mimo różnic, Septuaginta jest wiernym odbiciem hebrajskiego oryginału i że Tradycja Kościoła jest wystarczającym argumentem na rzecz jej natchnionego charakteru. Poprzez opracowane porównanie chciał ułatwić dyskusję z przeciwnikami chrześcijaństwa uważał, że dyskusję tę utrudnia brak jednolitego tekstu biblijnego znanego obu stronom. Jednak sam fakt, iż czarno na białym ukazał tam różnice między oryginałem hebrajskim a tłumaczeniem greckim, zasiał pośród chrześcijan wątpliwości co do Septuaginty. Do odejścia Kościoła Zachodniego od Septuaginty jako tekstu świętego i natchnionego w ostateczny sposób przyczynił się św. Hieronim (ur. między 331 a 347 r. po Chr., zm. w 419 lub 420 r. po Chr.), który, zwłaszcza w późniejszym okresie swojego życia, w zasadzie całkowicie odrzuca Septuagintę na rzecz tekstu hebrajskiego. Spory na temat Septuaginty trwały nadal. Wielu późniejszych Ojców Kościoła uważało, że należy zachować powagę i niezmienność greckiego tekstu, a ewentualne poprawki wyjaśniać 89. Z tym postulatem zgadzał się m.in. św. Augustyn (354 r. po Chr. 430 po Chr.). Wytrwale bronił on autorytetu Septuaginty, uznając jednocześnie wartość i boskie pochodzenie tekstu hebrajskiego. Ostatecznie Kościoły Wschodnie pozostały przy Septuagincie 90, a Kościół Katolicki przyjął do użytku tłumaczenie św. Hieronima na łacinę (Wulgatę), ale zachował z Septuaginty księgi deuterokanoniczne, co uroczyście potwierdził Sobór Trydencki (1545-1563). Septuaginta w Kościele Katolickim stała się w zasadzie drugorzędnym tłumaczeniem, które służyło jednie do celów porównawczych i badawczych 91. Trzecią fazę zainicjowały badania w Wielkiej Brytanii (rozpoczęte pod koniec XIX w.) i w Niemczech (rozpoczęte na początku XX w. a kontynuowane do dziś). Naukowcy dysponują dzisiaj znacznie większą wiedzą i szerszym instrumentarium badawczym. Wyniki badań pozwalają obecnie przedstawić przynajmniej kilka argumentów na rzecz natchnienia Septuaginty. Jednym z najważniejszych argumentów jest niewątpliwie rola, jaką Septuaginta 88 ibidem; 89 ibidem; 90 choć w większości przypadków zachowały liczbę ksiąg zgodną z kanonem hebrajskim (K. Mielcarek, Ku nowej koncepcji..., op.cit.); 91 K. Mielcarek, Ku nowej koncepcji..., op.cit.; 19

odegrała w procesie powstawania NT. Dzisiejsza debata naukowa nad natchnieniem Sept u- aginty zdaje się powoli ewoluować w kierunku akceptacji Septuaginty jako tekstu równorzędnego z tekstem masoreckim, choć oczywiście nadal nie ma tu pełnej jednomyślności wśród naukowców. Jednak ciekawe jest, że przyjęcie natchnienia Septuaginty postulują nie tylko uczeni katoliccy (np. G. Velri), lecz również protestanccy (np. M. Müller) 92. Niezależnie od opinii poszczególnych uczonych i proponowanych rozwiązań, jest rzeczą pewną, że czcigodny przekład z Aleksandrii musi na nowo zaleźć się w centrum katolickiej biblistyki, jako równorzędny z tekstem masoreckim tekst Pisma Świętego Starego Testamentu 93. Odpowiadając na ten postulat, przejdziemy teraz do bliższego przyjrzenia się jednej z ksiąg Pięcioksięgu w Septuagincie: Księdze Powtórzonego Prawa. 3. Różnice między Księgą Powtórzonego Prawa w Septuagincie i w tekście masoreckim Na wstępie niniejszego rozdziału zaznaczmy, że podawane w nim tłumaczenia ST na język polski będą dokonaną przez autorkę niniejszej pracy kompilacją tłumaczeń: w przypadku tekstu masoreckiego z Biblii Tysiąclecia 94 i tłumaczenia interlinearnego 95, a w przypadku Septuaginty tłumaczenia polskiego 96 i tłumaczenia niemieckiego 97. Wybór ostatecznej formy tłumaczenia będzie za każdym razem dokonywany tak, by dany problem przedstawić czytelnikowi nie znającego hebrajskiego i greki w sposób możliwie jasny, zachowując przy tym poprawność języka polskiego, gubioną często w tłumaczeniach interlinearnych. Ponadto, jak wspomniano we Wstępie, przyjęte będą dwa oznaczenia: LXX będzie wskazywało na Septuagintę, a TM na tekst masorecki. Warto rozpocząć rozdział poświęcony Księdze Powtórzonego Prawa w Septuagincie, oznaczanej odtąd za pomocą symbolu Pwt(LXX), od oceny tłumaczenia słów tazoh; hr'ûath; hne v.m z Pwt 17,18(TM). Słowa te są tłumaczone z TM zazwyczaj jako kopia tego prawa, przy czym hne v.m może oznaczać zarówno kopia, jak i drugie 98. Tłumacz Septuaginty przyjął ostatnią wersję i przetłumaczył to wyrażenie jako deuterono,moj, czyli drugie prawo, 92 ibidem; 93 ibidem; 94 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia), op.cit.; 95 Hebrajsko-polski Stary Testament, op.cit.; 96 Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu, op.cit.; 97 W. Kraus, M. Karrer, Septuaginta Deutsch; Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 2009; 98 J.W. Wevers, op.cit., s.289; 20

powtórzone prawo. Ta interpretacja została powszechnie przejęta w nazwie księgi praktycznie we wszystkich tłumaczeniach Biblii: Księga Powtórzonego Prawa. Choć tłumaczenie 17,18 w LXX uznaje się raczej za niepoprawne, to jego użycie jako nazwy księgi nie jest mylące: Pwt zawiera pożegnalną mowę Mojżesza, w której powtarza on najważniej sze aspekty Prawa zaprezentowanego w poprzednich księgach Pięcioksięgu 99. Księga Powtórzonego Prawa została przetłumaczona jako ostatnia z ksiąg Pięcioksięgu. Badania pokazują, iż każda z ksiąg Pięcioksięgu, zatem również Pwt, miała innego tłumacza 100, przy czym nie zostało rozstrzygnięte, czy autor Pwt(LXX) znał tłumaczenia pozostałych ksiąg Pięcioksięgu, choć wiele wskazuje na to, że tak było. Tłumacz Pięcioksięgu był najwyraźniej uczonym w Piśmie. Widać to w jego miejscami genialnych rozwiązaniach, uwzględniających zarówno przesłanie oryginału, jak i ówczesną kulturę oraz prawdopodobnie rozwiązania zaproponowane wcześniej przez tłumaczy pozostałych ksiąg Pięcioksięgu. 101. Ogólnie można stwierdzić, że Księga Powtórzonego Prawa została przetłumaczona dość dosłownie, czyli według zasad właściwych dla przekładu statycznego, ale bez przesady prowadzącej często (w niektórych innych księgach LXX) do dziwacznego stylu przekładu. Jak przystało na tłumacza ze skłonnością do tłumaczenia statycznego, tłumacz Księgi Powtórzonego Prawa w LXX jest bardzo ostrożny, jeśli chodzi o zmiany ilościowe generalnie dla każdego słowa hebrajskiego znajduje grecki odpowiednik 102. Rzadko występują uzupełnienia (takie jak w omówionym niżej wersecie 6,4) 103. Jednak jakościowo tłumacz postępuje miejscami z daleko posuniętą swobodą, jak tłumacz dynamiczny swobodą wymuszoną również poprzez właściwości oryginału, innego niż TM, m.in. z całą pewnością nie zawierającego znaków samogłoskowych: wiele słów hebrajskich przy różnych wokalizacjach ma różne znaczenia, a niektóre słowa hebrajskie już w czasach powstawania Septuaginty były niezrozumiałe 104. Najwyraźniej ostatecznym kryterium są dla tłumacza przesłanie tekstu oryginalnego i względy teologiczne, poprawność i piękno tekstu greckiego mają dla niego mniejsze zna- 99 M. Karrer, W. Kraus, Septuaginta Deutsch, Erläuterungen und Kommentare zum griechischen Alten Testament, 2011, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, s.523; 100 Zdaniem P. Kershenbauma (When the Septuagint Differs: The Apparatus Critici of BHS and Rahlfs LXX, The Journal of the Academy for Jewish Religion,1(1),2005, http://ajrsem.org/teachings/journal/5765journal/, dostęp 27.07.2013), Pwt miało w LXX nawet dwóch tłumaczy; 101 A. Aejmelaeus, op.cit., s.160; 102 K.H. Jobes, M. Silva, op.cit, s.114 103 M. Karrer, W. Kraus, op.cit., s.175; 104 Przykłady można znaleźć w A. Aejmelaeus, op.cit., s.157-180; 21