Współczesne metody interpretacji tekstów biblijnych Autor Drugiego Listu do Tymoteusza pisze: Całe Pismo jest przez Boga natchnione i pomocne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania i wychowywania w sprawiedliwości. Aby przesłanie biblijne mogło docierać do człowieka współczesnego, utwierdzać jego wiarę, kształtować jego życie, pomagać mu w nauczaniu, przekonywać, poprawiać i wychowywać w świętości potrzebna jest interpretacja orędzia Bożego. Tym celom służą metody interpretacji Pisma św. Współczesna biblistyka wypracowała szereg metod egzegetycznych, które prowadzą do głębszego zrozumienia sensu Słowa Bożego. W 1993 r. ukazała się instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej, w której zostały zestawione różne metody interpretacji Pisma św. oraz wskazane zarówno ich pozytywne wartości, jak i braki. Ścisłym stosowaniem metod interpretacji Pisma św. zajmuje się przede wszystkim egzegeza naukowa. Do tłumaczenia słowa Bożego w duszpasterstwie, katechezie, homilii, czy w wykładach popularnych nie jest wprawdzie konieczne korzystanie ze wszystkich środków warsztatu naukowego egzegetów, ale pewne metodyczne zasady muszą być stosowane. Inaczej tekst biblijny narażony byłby na dowolną i błędną interpretację, co dziś obserwujemy zwłaszcza w sektach. Na tekst Pisma św. można spojrzeć w dwóch aspektach: diachronicznie i synchronicznie. Określenie diachronia pochodzi od greckiego słowa δια-τρόνος = poprzez czas, a synchronia od σσν-τρόνος = w (jednym) czasie. Klasyczną metodą diachroniczną jest metoda historyczno-krytyczną (historyczno-literacką lub krytyczno-literacką). Metoda diachroniczna traktuje teksty biblijne jako dokumenty historyczne i stosuje środki naukowe, jakimi posługują się nauki historyczne. Stara się ona odtworzyć dzieje tekstu od chwili jego powstania aż do momentu ostatecznej redakcji. Przy synchronicznej analizie tekstów biblijnych stosuje się metody: lingwistyczną (semiotyczną), narracyjną, retoryczną, intertekstualną itp. Przy stosowaniu tych metod egzegetów nie interesuje proces genetyczny tekstu, lecz efekt końcowy. Oprócz wymienionych systematycznych metod egzegezy istnieją jeszcze inne środki, tzw. podejścia (Zugänge) dostępu do tekstu, np.: podejście psychologiczne, feministyczne, historia oddziaływania tekstu (Wirkungsgeschichte) itp. Niezależnie od stosowanych metod tekst biblijny należy przygotować do interpretacji. Ten etap pracy nad tekstem biblijnym nazywa się analizą kontekstualną.
1. Analiza kontekstualna Przygotowanie tekstu polega na wykonaniu trzech kolejnych czynności: 1) Wybór tłumaczenia (najczęściej BT, gdyż jest to w Polsce tekst oficjalny); 2) Odgraniczenie tekstu. Przedmiotem analizy jest konkretny tekst wydzielony z większego kontekstu. Należy więc naprzód zbadać, czy został on logicznie odgraniczony, czy stanowi integralną jednostkę literacką. Najprościej można wydzielić jednostkę literacką, która posiada wyraźne wprowadzenie (prolog) i zakończenie (epilog). Prologi i epilogi starannie pielęgnowała retoryka starożytna, natomiast występują one rzadziej, względnie w bardzo uproszczonej formie w tekstach biblijnych. Inne cechy, pozwalające na wydzielenie tekstu z jego kontekstu, to: zmiany osób, miejsca i czasu, zmiana sceny, sytuacji i sposobu działania osób. Na przykład w opowiadaniu o bogatym człowieku, który pytał Jezusa, co ma czynić, aby osiągnąć życie wieczne (Mk 10,17-22) granice tekstu stanowi przyjście (w. 17) i odejście tego człowieka (w. 22). 3) Zbadanie kontekstu wyprzedzającego i następującego. Kontekst, w jakim autor umieścił tekst sugeruje czytelnikowi, jakie miejsce zajmuje ten tekst w kompozycji autora. 2. Metoda historyczno-krytyczna Metoda historyczno-krytyczna nazywa się ją historyczną, ponieważ bada teksty biblijne pod kątem historycznym, analizuje procesy historyczne i sytuacje związane z ich powstawaniem. Jest ona również krytyczna, ponieważ posługuje się zbiorem obiektywnych zasad i działań, za pomocą których można dokonać poprawnej analizy tekstów i zrozumieć ich sens. Metoda historyczno-krytyczna opiera się zatem na krytycznych spostrzeżeniach, pozwala poznać genezę i historię tekstu oraz jego poszczególnych elementów. Jest to szczególnie istotne w badaniach nad ewangeliami, gdyż mają one za sobą długi proces genetyczny. Metoda historyczno-krytyczna nie określa jednak wzajemnej zależności poszczególnych elementów tekstu biblijnego, czyli nie pozwala ustalić struktury jednostki literackiej jako części większego procesu komunikacyjnego. Nie jest więc całkowicie wystarczająca. Metoda historyczno-krytyczna obejmuje następujące etapy badań: 1. Krytyka literacka 2. Krytyka gatunku 3. Krytyka tradycji 4. Krytyka redakcji. 2.1. Krytyka literacka Krytyka literacka zajmuje się prehistorią tekstu biblijnego, szuka jego przedliterackiej pisemnej formy i stara się zrekonstruować jego źródła oraz ustalić ich teologiczne akcenty oraz sytuację kontekstualną (tzw. Sitz im Leben). Autorzy 2
korzystają z różnych źródeł. Współcześni autorzy podają źródła, z jakich korzystają i na jakie się powołują, lecz w starożytności nie przywiązywano do tego większego znaczenia. Świadectwem korzystania ze źródła jest niespodziewane wprowadzenie przez autora nowej tematyki, dublety itp. 2.2. Krytyka gatunku Krytyka gatunku, to badanie sposobu, jaki autor wybrał dla wyrażenia swych myśli. Każdy gatunek posiada pewne cechy stałe, które nie podlegają zmianom i pozwalają go zidentyfikować na różnych etapach jego rozwoju. Warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego jest jego właściwe odczytanie przez czytelników. Dokładne określenie gatunku literackiego jest dla odbiorcy wskazówką, jak należy odczytywać i rozumieć dany tekst literacki. Rozpoznanie gatunku i podgatunku literackiego jest konieczne dla odczytania intencji autora zrozumienie jego dzieła. Gdy się nie zna gatunku, czy podgatunku można wypowiedź autora błędnie zinterpretować. Na przykład kiedy opowiadanie o treści fikcyjnej odczytujemy jako dzieło historyczne. 2.3. Krytyka tradycji Krytyka tradycji zmierza do ustalenia historii tekstu w tradycji ustnej. Tradycja tworzyła się przez powtarzanie prostych, znanych tekstów, które z biegiem czasu otrzymały nowe akcenty teologiczne, były rozwijane i uzupełniane. Duży wpływ na te zmiany wywierało życie i sytuacje życiowe autora oraz adresatów. 2.4. Krytyka redakcji Krytyka redakcji natomiast bada pracę i wkład autora w tekst, czy w dzieło, które zostało opracowane na podstawie różnych dostępnych mu źródeł. Wychodzi ona z założenia, że poszczególne księgi Biblii nie są przypadkowym zbiorem różnych fragmentów, lecz dziełami świadomie i celowo zredagowanymi, o określonej kompozycji i strukturze. Metoda krytyki redakcji analizuje wszystkie elementy określonego tekstu z punktu widzenia jego kompozycji oraz przepracowania przez autora materiałów źródła. 2.5. Wnioski 1) W praktyce duszpasterskiej, np. w katechetyce, czy homiletyce, należy stosować tę metodę w wersji skróconej. Wystarczy zwrócić uwagę na gatunek tekstu i jego kompozycję. 3
2) Metoda historyczno-krytyczna opiera się na kryteriach historycznych i w miarę możliwości obiektywnych. Dzięki temu chroni ona egzegetę przed interpretacją ideologiczną i subiektywną. 3) Metoda historyczno-krytyczna nie potrafi jednak przekroczyć granic historycznych, dlatego konieczne jest stosowanie jeszcze innych metod. 3. Metoda lingwistyczna Na metodę lingwistyczną składają się trzy kolejne analizy: 1) syntaktyczną; 2) semantyczną i 3) pragmatyczną. 3.1. Analiza syntaktyczna Analiza syntaktyczna zajmuje się badaniem kształtu językowego określonego tekstu, a więc relacjami, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi elementami języka (znakami) występującymi w badanym tekście oraz zasadami, na podstawie których te elementy zostały wprowadzone do tekstu. Analiza polega na 1) sporządzeniu inwentarza słów (tzw. leksykon); 2) określeniu części mowy i form gramatycznych, 3) określeniu struktury zdań oraz sposobu ich łączenia i 4) stylu. Celem jest podział tekstu. 3.2. Analiza semantyczna Celem analizy semantycznej słów jest ustalenie znaczeń poszczególnych leksemów w zależności od kontekstu, w jakim występują. Wyraz droga posiada inne znaczenie w Mt 2,12, a inne w Mt 7,13. W pierwszym przypadku mówi o szlaku, którym magowie ze wschodu powrócili do siebie, natomiast w drugim określa postępowanie. Występujące w tekście wyrazy (słowa) można zgrupować na podstawie pewnych wspólnych cech. Na przykład w przypowieści o niemiłosiernym ministrze (Mt 18,23-35) występują dwie grupy czasowników. Jedną z nich tworzą czasowniki wyrażające ruch: być prowadzonym, upadać, odsyłać, wychodzić, odchodzić, wrzucać. Inną natomiast czasowniki wyrażające wewnętrzną postawę i uczucia: mieć cierpliwość, doznawać lub okazywać miłosierdzie, nie chcieć, smucić się. Kolejną cechą semantyczną tekstu są opozycje zachodzące pomiędzy jego elementami znaczeniowymi. W przypowieści Mt 18,23-35 tworzą je słowa: okazać cierpliwość nie chcieć, okazać miłosierdzie nie chcieć oraz osoby: pan sługa, sługa sługa, Bóg chrześcijanin. Po zestawieniu tych grup okazuje się, że występują w nich wspólne cechy, które lingwistyka określa jako linie znaczeniowe. 4
3.3. Analiza pragmatyczna Zadaniem języka i tekstu pisanego jest komunikacja. Język skierowany jest na odbiorcę, pragnie przekazać jakąś informację. Funkcje komunikatywne języka bada analiza pragmatyczna tekstu. Pragmatyka, podobnie jak semantyka zajmuje się ustaleniem sensu wypowiedzi. Pragmatyka stara się poza znaczeniem słów uchwycić właściwe intencje tekstu i ma na uwadze wszystkie inne teksty, które pozostają w związku z tekstem badanym. 4. Niektóre wskazówki praktyczne 1) Pismo św. jest żywym słowem Boga skierowanym do współczesnego człowieka, a nie pamiętnikiem przeszłości. Kiedy Biblią zaczęto spisywać, miała ona za sobą już prawie 900-letnią tradycję ustną. Cały ten czas okresie Izrael wciąż karmił się tym samym słowem Bożym i traktował je, mimo szybko zmieniających się warunków, jako żywe Słowo, zawsze aktualne. Podobnie od początku traktował Biblię Kościół. 2) Pismo św. nie tylko poucza, wychowuje, napomina, lecz także jest mocą, która działa na nasze życie. Autor listu do Hebrajczyków stwierdza: Żywe bowiem jest słowo Boga, skuteczne i ostrzejsze niż wszelki miecz obosieczny, przenikające aż do rozdzielenia duszy ciała, stawów i szpiku, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca (Hbr 4, 12). Siłę i moc Słowa Bożego ukazują Dzieje Apostolskie w opisach rozwoju i rozszerzania się Kościoła: Słowo Boga rosło i pomnażała się liczba uczniów (Dz 6, 7; 12, 24; 19, 20). 3) Słowo Boże nie jest tylko pouczeniem i mocą. W Słowie Pisma św. spotykamy się z Bogiem, z Chrystusem, odkrywamy Boga. Jest to spotkanie żywe, kochające. Nie należy zatem w Piśmie św. szukać tylko wskazówek postępowania, moralizowania, uwag praktycznych. Nie zawsze musi się wszystko do końca zrozumieć. Ważne, aby trwać przy Jezusie, cieszyć się Nim, Jego obecnością. Wyrazem wiary i przekonania, że w Księdze Pisma św. spotykamy się z Bogiem, a w szczególności w Ewangelii z Chrystusem, jest kult Księgi Słowa Bożego w Kościele. Ten kult w sposób szczególny podkreśla Kościół Wschodni: Księga Ewangelii zawsze na ołtarzu, wierni podchodzą do Księgi podczas proklamacji Ewangelii itp. 4) Ustalić granice tekstu i znaleźć jego główną myśl (ułatwiają to, chociaż nie zawsze umieszczone w wydaniach Pisma św. tytuły). Zbadać kontekst i określić gatunek. 5