Prawne aspekty zagrożeń funkcjonowania długoterminowych produktów oszczędzania z perspektywy działalności Rzecznika Finansowego Bartosz Wyżykowski Radca Prawny Zastępca Dyrektora Wydziału Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego Biuro Rzecznika Finansowego Konferencja naukowa Długoterminowe oszczędzanie Warszawa, 21 czerwca 2016 r. 1
Uwagi wstępne 1. Misseling: A. Definicja i zjawisko na przykładzie ubezpieczeń z UFK produkt w założeniu miał mieć charakter długoterminowy a tymczasem: część osób chciała lokatę bankową a dostała UFK, którego nie chciała; opłaty likwidacyjne klauzule abuzywne; B. Nieuczciwe praktyki rynkowe wprowadzenie w błąd konsekwencje prawne; C. Nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów nowa praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów; 2. Projekt ustawy BRRD zajęcie depozytów powyżej 100.000 Euro; 3. Wyrok TK w sprawie OFE pozwalający na to, że ustawodawca może modyfikować zasady emerytalne w przyszłości dobierając odpowiedni system; 4. Wnioski: ochrona konsumenta przez informację prawo do pełnej rzetelnej i prawdziwej informacji. 2
Zjawisko tzw. missellingu Definicja: Wątpliwa etycznie praktyka pracowników (doradców klienta, sprzedawców, agentów) podmiotów rynku finansowego, którzy w sposób niezgodny z rzeczywistymi warunkami umowy lub działania danego produktu (usługi) wprowadzają klienta w błąd co do jego właściwości. Takie zachowania są najczęściej spowodowane chęcią realizacji postawionych celów sprzedażowych, zdobycia ponadprzeciętnych zysków. Częstą praktyką jest wywoływanie u klienta przeświadczenia o konieczności nabycia innego produktu finansowego (bardziej ryzykownego, opłacalnego z punktu widzenia sprzedawcy) niż odpowiedniego z punktu widzenia zgłaszanych przez niego rzeczywistych potrzeb. Praktyka działalności RF pokazuje, że misselling może być jednym z podstawowych czynników, determinujących zachowania społeczne odnośnie materii oszczędzania w sferze prawnych jego aspektów. 3
Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK) W 2012 r. Rzecznik Ubezpieczonych zauważył niepokojącą tendencję skargową wzrost liczby skarg klientów banków oraz doradców finansowych na oferowane im zamiast tradycyjnej lokaty, ubezpieczeniowe produkty inwestycyjne. Skargi te zawierają budzące niepokój historie, z których wynika, iż klienci wpłacają swoje pieniądze (czasem nawet setki tysięcy złotych) na inwestycję, której do końca nie rozumieją i która, jak się okazuje, może być dla nich bardzo niekorzystna w skutkach i prowadzić do utraty znacznej części, a nawet całości wpłaconych środków. Klienci czują się oszukani i wprowadzeni w błąd poprzez przekazanie im nieprawdziwych informacji na temat umowy, do której przystępują. Są oni informowani, że umowa jest bezpieczną formą oszczędzania, gwarantującą zysk wyższy niż wynikający z tradycyjnej lokaty, umożliwiającą wypłatę wpłaconych pieniędzy w dowolnym momencie. Konsumenci wręcz błagają w swoich pismach o pomoc, ponieważ najczęściej wpłacone pieniądze to wieloletnie i jedyne oszczędności rodzinne. Analizując takie sprawy okazuje się, iż klienci przystąpili do grupowego ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym umowy wieloletniej (10-15 lat), wymagającej stałych wpłat, z której wcześniejsza rezygnacja jest o tyle niekorzystna, że wiąże się z utratą znacznej części bądź całości wpłaconych środków*. *Fragment I Raportu Rzecznika Ubezpieczonych nt. UFK z 2012 r. 4
Misselling na przykładzie ubezpieczeń z UFK Umowa ubezpieczenia z UFK jest formą umowy na cudzy rachunek, uregulowaną w art. 808 1 k.c. W umowie grupowej przyjęcie ubezpieczonego do umowy ma stosunkowo uproszczoną formę, a stroną umowy jest ubezpieczający, działający w imieniu i na rzecz ubezpieczonego. Ubezpieczający co do zasady nie występuje w roli pośrednika ubezpieczeniowego, dlatego towarzystwo ubezpieczeniowe nie odpowiada za jego działania. Odpowiedzialność za sposób akwizycji ubezpieczenia ponosi tu zatem ubezpieczający (lub inny pośrednik). Do Rzecznika Finansowego wpłynęły w ostatnich latach liczne wnioski związane z nieuczciwą akwizycją ubezpieczeń grupowych.: Klienci wskazują, że okoliczności faktyczne, w jakich doszło do przystąpienia do umowy ubezpieczenia, wynikają z nieprawidłowego (nieuczciwego) przebiegu procedury prezentacji istotnych cech umowy (w czym można upatrywać stosowanie nieuczciwych praktyk rynkowych polegających na wprowadzeniu klientów w błąd); Wielu klientów decydując się na przystąpienie do umowy i podpisując deklarację sugerowało się jedynie informacjami przekazanymi przez pracownika przedsiębiorcy, często kierując się chęcią zawarcia lokaty bankowej, przy 100% ochronie wpłaconego kapitału i możliwości wycofania pieniędzy po krótkim okresie; Wielokrotnie klienci zamierzali zawrzeć umowy lokaty (umowy rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej), nie zaś przystępować jako ubezpieczeni do umów ubezpieczenia, które dodatkowo zawierają elementy inwestycyjne. 5
Nieuczciwe praktyki rynkowe istota W 2005 r. przyjęto dyrektywę 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach rynkowych -> implementacja: ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz U 2007, nr 171, poz.1206); Praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębiorców wobec konsumentów jest nieuczciwa jeżeli jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i w istotny sposób zniekształca zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu; Za nieuczciwą praktykę rynkową uznaje się w szczególności praktykę rynkową wprowadzającą w błąd oraz agresywną praktykę rynkową, a także stosowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk. Praktykę rynkową uznaje się za działanie wprowadzające w błąd, jeżeli działanie to w jakikolwiek sposób powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął. Wprowadzającym w błąd działaniem może być w szczególności: 1) rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji; 2) rozpowszechnianie prawdziwych informacji w sposób mogący wprowadzać w błąd. 6
Nieuczciwe praktyki rynkowe skutki Wybrane przepisy ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz U 2007, nr 171, poz.1206): Art. 12. 1. W razie dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać: 1) zaniechania tej praktyki; 2) usunięcia skutków tej praktyki; 3) złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie; 4) naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu; 5) zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów. Art. 13 Ciężar dowodu, że dana praktyka rynkowa nie stanowi nieuczciwej praktyki wprowadzającej w błąd spoczywa na przedsiębiorcy, któremu zarzuca się stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej. 7
Zasada: Zakazane jest stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami zachowanie przedsiębiorcy. Nowa praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów: Proponowanie konsumentom nabycia usług finansowych, które nie odpowiadają potrzebom tych konsumentów ustalonym z uwzględnieniem dostępnych przedsiębiorcy informacji w zakresie cech tych konsumentów lub proponowanie nabycia tych usług w sposób nieadekwatny do ich charakteru. W ocenie Rzecznika Finansowego: Istotne zwiększenie ochrony praw konsumentów szczególnie istotne z punktu widzenia np. przeciwdziałaniu missellingowi, ma duże znaczenie także w kontekście nabywania produktów długoterminowego oszczędzania. 8
Co oznacza abuzywność postanowienia umownego? W celu stwierdzenia, czy dane postanowienie umowne nie wiąże konsumenta zgodnie z art. 385 1 1 i nast. k.c., muszą być spełnione łącznie następujące przesłanki: 1. strony łączy umowa; 2. stronami umowy są przedsiębiorca i konsument; 3. postanowienie umowne nie zostało uzgodnione indywidualnie; 4. postanowienie nie określa głównych świadczeń stron, chyba że zostało sformułowane w sposób niejednoznaczny; 5. postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Skutkiem uznania abuzywności klauzuli modyfikacyjnej będzie jej bezskuteczność inter partes (czyli między stronami). Bezskuteczność klauzul niedozwolonych następuje z mocy prawa i ex tunc. Powoduje to brak związania konsumenta postanowieniem abuzywnym zawartym we wzorcu umownym lub konkretnej umowy z mocą wsteczną i do wywołania tego skutku nie musi zapaść orzeczenie sądu. Natomiast w pozostałym zakresie umowa, rozumiana jako stosunek zobowiązaniowy, co do zasady jest wiążąca. 9
Ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, systemie gwarantowania depozytów oraz przymusowej restrukturyzacji Jak przepisy ustawy mogą wpłynąć na decyzje o długoterminowym oszczędzaniu? Dyrektywa BRRD obliguje krajowy nadzór do wczesnego wykrywania kłopotów finansowych w sektorze bankowym. Jeżeli pojawi się poważne zagrożenie utraty płynności finansowej (upadłością), to odpowiedni organ (np. BFG w Polsce) będzie musiał przeprowadzić restrukturyzację lub uporządkowaną likwidację banku (proces resolution). Dyrektywa BRRD przewiduje narzędzia, które można wykorzystać w ramach procedury Resolution, np.: sprzedaż przedsiębiorstwa bankowego; utworzenie banku pomostowego; umorzenie lub konwersja długu (tzw. bail-in). Ostatni wariant jest najbardziej istotny z punktu widzenia posiadaczy oszczędności. W ramach procedury bail-in będzie możliwe stosowanie m.in.: całkowite umorzenie kapitału akcyjnego (obciążenie akcjonariuszy stratami); ewentualna zamiana niektórych zobowiązań banku (np. niechronionych depozytów) na jego kapitał. Przepisy ustawy o BFG: Art. 24 ust. 1: Depozyty są objęte ochroną gwarancyjną ( ) do wysokości równowartości w złotych 100 000 euro w całości. Art. 201 ust. 1 pkt 1: Fundusz może, bez zgody właścicieli oraz wierzycieli podmiotu w restrukturyzacji, dokonać umorzenia lub konwersji zobowiązań w celu dokapitalizowania podmiotu w restrukturyzacji. 10
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie OFE Wyrok z dnia 4 listopada 2015 r. sygn. K 1/14: Trybunał Konstytucyjny rozpoznał połączone wnioski Prezydenta RP oraz Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) dotyczące zmian funkcjonowania systemu emerytalnego w Polsce. Najważniejsze tezy Trybunału: Środki pochodzące ze składek ubezpieczeniowych, również zgromadzone w otwartych funduszach emerytalnych, są w sensie konstytucyjnym środkami publicznymi, a nie prywatnymi oszczędnościami ubezpieczonych. Pochodzą one bowiem z przymusowej i powszechnej składki emerytalnej, która ma charakter daniny publicznej. Ustawodawca dysponuje stosunkowo szeroką swobodą rozporządzania takimi środkami w celu zapewnienia ubezpieczonym realizacji prawa do emerytury. To bowiem państwo odpowiada wobec obywateli za organizację systemu emerytalnego i wypłatę świadczeń. Nie można jednocześnie zakładać niezmienności unormowań określających warunki nabywania tego prawa, zwłaszcza jeśli zmieniają się warunki społeczno-ekonomiczne. Prawo do zabezpieczenia społecznego związanego z osiągnięciem wieku emerytalnego nie oznacza prawa do uzyskania świadczenia o określonej wysokości, ustalanego według jednego i niezmiennego modelu finansowania. Środki pochodzące ze składek ubezpieczeniowych są środkami publicznymi. Ustawodawca dysponuje zatem stosunkowo szeroką swobodą rozporządzania takimi środkami w tym celu, aby zapewnić ubezpieczonym realizację prawa do emerytury. Ustawodawca musi reagować również ze względu na zapewnienie realizacji prawa do emerytury na zmiany okoliczności, w jakich funkcjonuje system emerytalny. Powinien uwzględniać różne czynniki, w szczególności gospodarcze i społeczne, które w odpowiednio długiej perspektywie czasowej mogą wpływać na sposób zapewnienia obywatelom zabezpieczenia społecznego po osiągnięciu wieku emerytalnego. 11
Wnioski Ochrona konsumenta przez informację prawo do pełnej, rzetelnej i prawdziwej informacji; Długoterminowe oszczędzanie uzależnione jest w największej mierze od przewidywanych w czasie uregulowań prawnych (czyli tzw. pewność obrotu prawnego); Edukacja (również prawna)klientów jako fundament budowania długoterminowych oszczędności; 12
Dziękuję za uwagę. Bartosz Wyżykowski Radca Prawny Zastępca Dyrektora Wydział Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego Biuro Rzecznika Finansowego E-mail: b.wyzykowski@rf.gov.pl 13