Diagnoza rynku szerokopasmowego w Polsce zasadność i zakres interwencji publicznej

Diagnoza rynku szerokopasmowego w Polsce zasadność i zakres interwencji publicznej

Spis treści Spis treści...2 1. Wprowadzenie...2 1.1. Wyjaśnienie pojęć...2 1.2. Rola sieci nowej generacji...4 2.1. Sytuacja na świecie...6 2.2. Sytuacja w Polsce...8 3. Wybór strategii rozwoju...12 3.1. Przegląd światowych wzorców...12 3.1.1. Korea Południowa (pomoc państwa)...13 3.1.2. Holandia (silna konkurencja; samorząd)...14 3.1.3. Wielka Brytania (silna konkurencja)...15 3.1.4. Stany Zjednoczone (silna konkurencja)...15 3.1.5. Francja (silna konkurencja; samorząd)...16 3.2. Zasadność i zakres interwencji publicznej w Polsce...17 4. Podsumowanie...21 Spis skrótów...23 1. Wprowadzenie 1.1. Wyjaśnienie pojęć Internet stał się jednym z najważniejszych mediów cyfrowych. Powszechny i szybki dostęp do niego nie jest już luksusem, ale jedną z podstawowych usług wykorzystywanych codziennie. Z tego powodu penetracja usługą szerokopasmowego dostępu do Internetu jest obecnie jednym z najważniejszych wskaźników rozwoju gospodarczego państwa. Diagnoza rynku szerokopasmowego w Polsce zasadność i zakres interwencji publicznej Spis treści 2

Szerokopasmowy dostęp do Internetu oznacza zwykle połączenie, którego cena nie zależy od czasu korzystania i o parametrach większych niż łącze typu dial up (czyli transferze wynoszącym przynajmniej 144 kbps w obie strony komunikacji) i jest on realizowany zazwyczaj, za pomocą jednej z podstawowych technologii: 1. Łączy telefonicznych (xdsl) 2. Infrastruktury telewizji kablowych 3. Łączy światłowodowych 4. w Polsce także: łączy radiowych, których specyfiką jest jednak ograniczona pojemność sieci. Największą zaletą xdsl jest możliwość wykorzystania obecnej infrastruktury telefonicznej (pary przewodów miedzianych) na ostatnim odcinku połączenia (do klienta), czyli najbardziej kosztownej części. A ponieważ penetracja usługą telefoniczną jest zwykle stosunkowo duża, w praktyce inwestycja potrzebna do uruchomienia łącza opartego na xdsl, ogranicza się do zainstalowania urządzenia w centrali telefonicznej i zapewnienia odpowiednich przepływów w szkielecie sieci. Wadą tego rozwiązania jest natomiast ograniczony transfer, który zmniejsza się wraz ze zwiększaniem się odległości od dołączenia sieci (centrali lub punktu rozdzielczego). W praktyce, jeżeli chodzi o ADSL (najbardziej popularną technologię xdsl), rzadkością są oferty o szybkości większej niż 10 Mbps 1, a na terenach słabo zurbanizowanych bardzo często odległości są na tyle duże, że w ogóle nie można uruchomić tej technologii. Podobnie wygląda sytuacja z technologiami opartymi o telewizje kablowe. Ich zaletą jest fakt, że nie wymagają znacznie większych środków inwestycyjnych niż xdsl. Wadę tego rozwiązania stanowi ograniczony transfer, który jest zbliżony do ADSL 2. Problem ograniczonego transferu oraz utraty jego parametrów wraz z odległością nie istnieje w technologiach opartych na światłowodach (łącza optyczne). Ich wadą są natomiast bardzo wysokie koszty stworzenia zupełnie nowej infrastruktury, które nie różnią jednak od kosztów budowy łącz telefonicznych czy telewizji kablowej. Wartość inwestycji FTTx zależy przede wszystkim od wybranej opcji implementacyjnej, z których najważniejsze to 3 : 1. FTTH (Fibre To The Home) jest to zdecydowanie najdroższe rozwiązanie, w którym do każdego mieszkania doprowadzany jest kabel światłowodowy. 1 Obecnie TP oferuje transfer na maksymalnym poziomie 6 Mbps. Trzeba jednak znajdować się w odpowiednio bliskiej odległości od centrali. 2 UPC oferuje w Warszawie transfer na maksymalnym poziomie 10 Mbps. 3 Inne używane pojęcia FTTx (np. Fibre To The Neighborhood, Fibre To The Desk, Fibre To The Premises) są pochodnymi głównych kategorii: FTTH, FTTB, FTTB. 1. Wprowadzenie 3

2. FTTB (Fibre To The Building) światłowód doprowadzany jest tylko do jednego punktu w budynku i dalej rozprowadzany jest inną infrastrukturą (np. siecią LAN). 3. FTTC (Fibre To The Cabinet) światłowód doprowadzany jest do punktu na ulicy, skąd kablami telefonicznymi (w technologii VDSL 4 ) rozprowadzany jest do budynków. Spośród powyższych zdecydowanie najdroższym rozwiązaniem jest FTTH. Wysoki koszt nie wynika jednak z ceny światłowodu, która nie różni się zasadniczo od ceny kabla telefonicznego, ale przede wszystkim z większego niż w przypadku FTTB czy FFTC zakresu prac budowlanych (stanowią one około 80% wszystkich kosztów). Z drugiej strony otrzymuje się wtedy infrastrukturę o praktycznie nieograniczonych możliwościach. Dość powszechnie uważa się, że odpowiedzią na wzrastające potrzeby przesyłu danych, są sieci bezprzewodowe. Mimo rozwoju technologii tego typu (np. WiMAX), należy pamiętać, że nie mogą one zastąpić łącz optycznych, które oferują wielokrotnie lepsze parametry jakościowe i praktycznie nieograniczone możliwości. Rozwiązania bezprzewodowe powinno się traktować jako przejściowe lub wspomagające (np. do urządzeń mobilnych). Ominięciem wysokich kosztów budowy sieci kablowych na terenach słabo zurbanizowanych może być natomiast umieszczanie światłowodów nad ziemią. 1.2. Rola sieci nowej generacji Kolejną bardzo istotną zmianą technologiczną, obserwowaną wraz z rozwojem sieci światłowodowych, jest przeniesienie wszystkich usług (takich jak telefonia czy TV) oraz zarządzania siecią, na protokół IP. To rozwiązanie w parze z łączami dostępowymi o zwiększonych parametrach cechuje sieci następnej generacji (NGN) 5, które umożliwiają bardzo szeroki zakres usług o nieporównywalnych do dotychczas stosowanych rozwiązań możliwościach. NGN to nie tylko zdecydowanie zwiększona prędkość przeglądania stron internetowych czy ściągania e maili, ale przede wszystkim poszerzenie zakresu dostępnych usług, np. o telewizję najwyższej rozdzielczości, możliwość przeprowadzania video konferencji o bardzo wysokiej jakości czy zdalne przestrzenie dyskowe. Co bardzo istotne, NGN gwarantuje także parametry jakości (QoS), dzięki którym, powstaje możliwość znacznego rozszerzenia telepracy nie tylko o rozproszone call center, ale także np. o zdalną medycynę i usługi e administracji. Dzięki sieciom nowej generacji codziennością staną się sytuacje, w której ludzie będą pracować z domu położonego bardzo daleko od faktycznego miejsca zatrudnienia. NGN 4 VDSL jest technologią, która umożliwia transfer rzędu nawet do około 50 Mbps z tym, że na bardzo krótkich odcinkach. 5 Często spotyka się także pojęcie NGAN, w którym NGA jest częścią szkieletową, a NGA dostępową. W tym dokumencie pojęcie NGN jest utożsamiane z NGAN. Używa się także pojęcia All IP, dla podkreślenia faktu, że wykorzystywany jest protokół IP. 1. Wprowadzenie 4

umożliwi ciągłą komunikację video w bardzo wysokiej jakości co pozwoli np. na zrewolucjonizowanie sposobów edukacji i nauczania. Zdalne szkolnictwo nie będzie ograniczone do zwykle jednostronnej komunikacji wideo czy stron internetowych, ale codziennością staną się w pełni interaktywne zajęcia, prowadzone z kilku miejsc na świecie w tym samym czasie. Wykorzystanie w sieciach światłowodowych znajdą też technologie, które dopiero powstają, jak na przykład komunikacja z obrazem 3D, wymagająca bardzo dużego transferu danych. Innym aspektem wartym wspomnienia jest możliwość wykorzystania nowoczesnej infrastruktury telekomunikacyjnej do wdrożenia szeregu usprawnień w obszarze administracji Państwowej, takich jak np. umożliwienie obywatelom kontaktowania się z przeróżnymi Urzędami tylko i wyłącznie przez Internet. Warto też pamiętać o tym, że wiele państw nie tylko podjęło pozytywną decyzję odnośnie NGN, ale także wybudowało już znaczną część potrzebnej infrastruktury. Pewne jest natomiast, że kraje, które zwlekają, pozostaną w tyle na konkurencyjnym rynku. Za 5 lat może się bowiem okazać, że niezbędnym warunkiem zlokalizowania inwestycji będzie nie tylko obecność autostrady czy wykształconej siły roboczej, ale przede wszystkim właśnie stopień rozwoju telekomunikacyjnego czyli przede wszystkim sieci optycznych. 1. Wprowadzenie 5

2. Aktualny stan rynku 2.1. Sytuacja na świecie Szerokopasmowy dostęp do Internetu stał się absolutnym standardem w krajach wysoko rozwiniętych. Wśród członków OECD stopień penetracji tą usługą w połowie 2008 roku osiągnął średni poziom 21,3%. Mimo, iż ciągle najbardziej popularnymi technologami są: xdsl (według danych OECD 60% w połowie 2008 roku) oraz telewizje kablowe (28%), to w ostatnich latach coraz bardziej znaczący staje się dostęp za pomocą łącz światłowodowych (9%). W 2008 roku w krajach OECD były już około 23 miliony dołączeń do Internetu, realizowanych w technologii FTTx. Warto tu podkreślić, że technologia ta odznaczała się zdecydowanie większą dynamiką wzrostu niż ogół dostępów szerokopasmowych (39,6% wzrostu w porównaniu do 13,6%, Wykres 5). Krajami, które przodują w rozwoju sieci NGN, są przede wszystkim Japonia oraz Korea Południowa, gdzie udział łącz w technologii FTTx wyniósł w połowie 2008 roku odpowiednio 45% i 39% (Wykres 2). Należy podkreślić, że Europa pozostaje zdecydowanie w tyle w tej kategorii. Pozytywnie wyróżniają się jedynie Szwecja, gdzie łączami światłowodowymi realizowanych jest 19% dostępów do Internetu oraz Dania z 9% takich dołączeń. Nie ma jednak w tym zestawieniu krajów o największym potencjale gospodarczym, takich jak Francja, Wielka Brytania czy Niemcy. W liczbach bezwzględnych znów przewodzą dwa wspomniane kraje azjatyckie, na które przypada około 82% wszystkich łącz z krajów OECD. Na kolejnym miejscu znalazły się Stany Zjednoczone z ponad 2,5 milionami dostępów w technologii FTTx (co stanowi kolejnych 11%). Należy przypuszczać, że trend zwiększania się liczby dostępów, realizowanych w technologiach FTTx, utrzyma się. Japonia i Korea Południowa będą nadal rozwijać swoje sieci, zastępując światłowodami kable miedziane. Prędzej czy później, zaczną dołączać do nich także kraje europejskie. Dla przykładu rozpoczęto już budowę odpowiedniej infrastruktury we Francji, w Holandii czy Wielkiej Brytanii. 1. Wprowadzenie 6

Wykres 1 Penetracja usługą szerokopasmowego dostępu do Internetu z rozbiciem na technologie według OECD (w %) 1. Wprowadzenie 7

Wykres 2 Udział łącz w technologii FTTx/LAN w ogólnej liczbie dostępów szerokopasmowych według OECD (w %) 2.2. Sytuacja w Polsce W Polsce coraz więcej ludzi korzysta z szerokopasmowego dostępu do Internetu. Jednakże, ciągle stopień penetracji odbiega zdecydowanie od średniej krajów OECD i niestety dystans ten się z roku na rok pogłębia (Wykres 4). Słaba pozycja usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu w Polsce jest konsekwencją kilku czynników (Wykres 3), które można pogrupować w trzy kategorie: 1. Słaba znajomość komputerów i Internetu. Wielu ludzi w Polsce nie jest zainteresowanych posiadaniem ani komputera ani dostępu do Internetu. Wynika to przede wszystkim z niskiego poziomu wykształcenia informatycznego kraju. 2. Zbyt wysoki koszt dla konsumenta. Cena dostępu do Internetu znacząco spadła w ostatnich latach i nie odbiega od średniej europejskiej, a nawet jest jedną z najniższych 1. Wprowadzenie 8

cen w UE, jednak biorąc pod uwagę zarobki, ciągle jest za wysoka, aby był on w zasięgu wszystkich chętnych. 3. Istnienie tzw. białych plam. W Polsce istnieje bardzo wiele miejsc (nawet w obrębie dużych aglomeracji), gdzie nie jest technicznie możliwe uzyskanie szerokopasmowego dostępu do Internetu. Wykres 3 Powody nieposiadania dostępu do Internetu w domu w 2008 według GUS (w %) Dodatkowo, nie dość, że prędkość połączenia znacząco odbiega od średniej europejskiej, to jeszcze operatorzy (stacjonarni) nie oferują prawdziwych produktów triple play 6, co jest obecnie standardem na świecie 7. Operatorzy alternatywni, którzy do czerwca 2008 roku, zdobyli 16,6% rynku DSL, oferują swoje usługi w przeważającej mierze w oparciu na BSA 8, a nie o własną infrastrukturę czy LLU. W 6 Triple play to dostarczanie usług dostępu do Internetu, telefonii stacjonarnej oraz telewizji w pakiecie. Oferta TP jest ograniczona pod względem zasięgu. 7 Oferta TP w zakresie triple play jest ograniczona pod względem zasięgu. 8 BSA (Bitstream Access) umożliwia świadczenie usługi 1. Wprowadzenie 9

Polsce nie istnieje więc konkurencja infrastrukturalna. A ponieważ operatorzy alternatywni mają także zdecydowanie słabszy potencjał inwestycyjny, nie należy spodziewać się znaczącej poprawy w tej dziedzinie. Dostawcy telewizji kablowych stanowią pewien zalążek konkurencji infrastrukturalnej dla operatora zasiedziałego. Już obecnie zdobyli oni ponad 30% rynku usług szerokopasmowych. Szczególnie w dużych aglomeracjach zdecydowanie wygrywają walkę o klienta. Niestety zasięg ich działania jest ograniczony jedynie do dużych i średnich miast. Poza tym, operatorzy telewizji kablowych wykorzystują fakt, że jako jedyni dostarczają prawdziwą usługę triple play i posiadając pozycję faktycznego monopolisty (rynek telewizji kablowych nie podlega regulacjom w takim stopniu jak telefonia stacjonarna), często wymagają jednoczesnego nabycia usług tv kablowej. Jeszcze gorzej sytuacja wygląda w kwestii rozwoju dostępowych łączy światłowodowych. Polska pod tym względem stoi zdecydowanie na samym końcu stawki krajów rozwiniętych. W technologii FTTx działają w Polsce tylko testowe lokalizacje (na przykład w Warszawie i Lublinie). Według danych UKE przynajmniej 17 operatorów posiada łącza FTTx, jednak żaden operator nie zaczął wdrażać budowy takiej sieci w istotnym zakresie 9. Są więc bardzo nikłe szanse na poprawę tej niekorzystnej sytuacji w najbliższym czasie. Ogólnie stadium rozwoju szerokopasmowego dostępu do Internetu w Polsce w trzech technologiach (xdsl, telewizje kablowe, FTTx) nie budzi więc optymizmu. Łączna penetracja usługi się zwiększa, ale dzieje się to znacznie wolniej niż w krajach OECD. Polska jest również zdecydowanie w tyle we wdrażaniu najnowocześniejszych rozwiązań (łącza światłowodowe). Podsumowując, jeśli chodzi o stopień penetracji szerokopasmowego dostępu do Internetu w Polsce, dystans do innych krajów stale się zwiększa na niekorzyść Polski. xdsl na bazie infrastruktury innego operatora, do której dołącza się na poziomie węzłów regionalnych lub krajowych. 9 O rozpoczęciu inwestycji w technologie FTTx myślą m.in. TP SA, Dialog i telewizja kablowa INEA, ale firmy te nie wyszły nadal z fazy testów. 1. Wprowadzenie 10

Wykres 4 Zmiany penetracji usługą szerokopasmowego dostępu do Internetu w Polsce i krajach OECD (w %) 1. Wprowadzenie 11

3. Wybór strategii rozwoju 3.1. Przegląd światowych wzorców Na świecie mamy do czynienia z następującymi rodzajami scenariuszy budowy sieci następnej generacji: 1. Bezpośrednia pomoc finansowa państwa. Przykład Korei Południowej (a także Japonii) pokazuje, że jest to scenariusz, przynoszący największe efekty. 2. Silna konkurencja na rynku. Przykłady Francji Holandii, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Francji (tylko w regionach o gęstym zaludnieniu) pokazują, że konkurencja ze strony innych operatorów (przede wszystkim sieci kablowych) powoduje wzmożone zainteresowanie technologiami światłowodowymi. 3. Działania samorządów. Największe sukcesy na tym polu odniesiono we Francji, Holandii (Amsterdam) oraz Szwecji (Sztokholm). 4. Wchodzenie nowych graczy. Na przykład, w Danii łącza światłowodowe budowane są przede wszystkim firmy energetyczne, które w ten sposób szukają sposobu na zwiększenie swoich przychodów. 5. Finansowanie przez samych mieszkańców. Ciekawym przykładem tego scenariusza jest Szwecja, gdzie duży udział łącz optycznych, zawdzięcza się oprócz inicjatywom samorządowym modelowi, w którym to sami mieszkańcy dobrowolnie składają się na rozwój infrastruktury. Część dołączeń powstała też w ten sposób w Stanach Zjednoczonych. 3. Wybór strategii rozwoju 12

Wykres 5 Dynamika zmian liczby użytkowników usługi szerokopasmowego dostępu do Internetu w technologii FTTx/LAN oraz ogółem w latach 2007 2008 (w %) 3.1.1. Korea Południowa (pomoc państwa) Korea Południowa jest krajem o bardzo wysokim stopniu penetracji usługą szerokopasmowego dostępu do Internetu. Z wynikiem 31,2% znajduje się co prawda za Danią czy Holandią (Wykres 1), ale biorąc pod uwagę wielkość kraju, a także fakt, że aż 39% z dołączeń jest realizowanych w technologii światłowodowej (Wykres 2), należy uznać Koreę za światowego lidera w dziedzinie dostępu do Internetu. Imponujące jest również tempo, w którym rozwijają się liczba łącz światłowodowych wzrost o około 33 % w 2008 roku w porównaniu do 2007 (Wykres 5). Bardzo wysoki stopień rozwoju w tej dziedzinie kraj ten zawdzięcza, po pierwsze, czynnikom kulturowym w krajach Dalekiego Wschodu tradycyjnie jest większe zainteresowanie najnowszymi technologiami. Po drugie, aby dodatkowo pobudzić ich rozwój, rząd koreański w 2004 przyjął program rozwoju społeczeństwa informatycznego. Dzięki tej inicjatywie, operatorzy telekomunikacyjni (zarówno stacjonarni jak i sieci telewizji kablowych) 3. Wybór strategii rozwoju 13

uzyskują szerokie dofinansowanie rozwoju swojej infrastruktury od państwa (budżet całego projektu to 70 miliardów dolarów). Na pomoc publiczną od Ministerstwa Informatyzacji i Komunikacji (MIC) mogą liczyć te projekty, które zostały zidentyfikowane jako najbardziej innowacyjne. Organizowane są w tym celu często specjalne konkursy, w których porównuje się propozycje różnych firm. Celem jest stworzenie rozwiązania pozwalającego na zapewnienie odpowiedniej jakości komunikacji i transmisji w każdym miejscu w kraju i z każdego urządzenia 10, dlatego w znacznym stopniu wspierane są również technologie bezprzewodowe. Co bardzo istotne, rząd koreański prowadzi również zakrojony na szeroką skalę program edukacyjny odnośnie korzystania z komputera i Internetu (do 2007 roku przeszkolono w ten sposób 10 milionów obywateli). Jest to działanie, które ma polegać na pobudzaniu strony popytowej tak, aby znaleźli się chętni do korzystania z nowoczesnej infrastruktury. 3.1.2. Holandia (silna konkurencja; samorząd) W Europie jednym z najbardziej zaawansowanych krajów, pod względem dostępu do Internetu, jest Holandia. Z penetracją rzędu 35,5% kraj ten zajmował w 2008 drugie miejsce spośród krajów OECD (Wykres 1). W przypadku łączy światłowodowych Holandia jest natomiast zdecydowanie w tyle za liderami zaledwie około 1% łącz szerokopasmowych realizowanych jest tej technologii (Wykres 2). Sytuacja ma się jednak szybko zmienić, ponieważ KPN operator zasiedziały zdecydował się na całkowite zastąpienie w najbliższych latach obecnej infrastruktury siecią NGN. Decyzja ta wynikała nie z udzielonego wsparcia ze strony rządu (jak w Korei) czy presji regulatora, ale przede wszystkim była to reakcja na bardzo silną konkurencję ze strony operatorów sieci kablowych. W Holandii obie infrastruktury skutecznie się dublują i dzięki usługom triple play konsumenci mają możliwość pełnej wymienności rodzajów dostępu. Budowa NGN jest więc dla KPN jedyną szansą dla zachowania przychodów. KPN przewiduje także, że dzięki nowej technologii uda się obniżyć koszty operacyjne (zniknie konieczność utrzymywania wielu central telefonicznych). Ze względu na chęć maksymalizacji wykorzystania nowej infrastruktury, a także presję regulatora, KPN zdecydował, że będzie udostępniał sieć NGN swoim konkurentom. W Holandii infrastrukturę telekomunikacyjną rozbudowują nie tylko operatorzy, ale również samorządy. Dobrym tego przykładem jest Amsterdam, w którym w oparciu o Partnerstwo Publiczno Prywatne buduje się sieci w technologii światłowodowej. W spółce (GNA), która jest właścicielem infrastruktury, udziały mają: samorząd (jedną trzecią), firmy deweloperskie i zarządzające nieruchomościami oraz inwestor branżowy. Celem spółki jest połączenie światłowodem około pół miliona domów. 10 Ang. Broadband Convergence Network 3. Wybór strategii rozwoju 14

W Amsterdamie zdecydowano się na w pełni otwarty model sieci każdy operator może oferować swoje usługi w oparciu o tę infrastrukturę. Rozwiązano to w ten sposób, że GNA wynajmuje za pewną opłatą sieć jednemu sprzedawcy hurtowemu, który jest zobowiązany do udostępniania jej dostawcom Internetu czy telewizji. Sama GNA natomiast nie zajmuje się dostarczaniem usług. 3.1.3. Wielka Brytania (silna konkurencja) Wielka Brytania jest pierwszym krajem, w którym przeprowadzono funkcjonalną separację operatora zasiedziałego. Miało to dość znaczące konsekwencje dla całego rynku telekomunikacyjnego, w tym przede wszystkim dla usług dostępu do Internetu. Wielkiej Brytanii udało się w 10 lat dogonić resztę świata i w tym momencie znajduje się z penetracją na poziomie 27,6% zdecydowanie powyżej średniej OECD (Wykres 1). W kwestii rozwoju sieci światłowodowych Wielka Brytania stoi natomiast zdecydowanie w tyle za światowymi potęgami. Regulator podjął jednak decyzję o nieingerowaniu w rynek w związku z dostrzeżonymi inicjatywami operatorów w kierunku budowy NGN. British Telecom oświadczył, że zamierza zmodernizować szkielet swojej infrastruktury tak, aby umożliwić dostęp, przede wszystkim, za pomocą technologii FTTC (ostatnia część połączenia pozostanie nadal parą przewodów miedzianych), a także chce przyłączać wszystkich nowych użytkowników bezpośrednio łączem optycznym (FTTH). Decyzja ta wynika z presji konkurencyjnej, jaką wywarł na British Telecom, operator sieci telewizji kablowej (Virgin Media), który w sposób zdecydowany chce podwyższyć transfer dostępu do Internetu klientom detalicznym. Do końca 2009 roku 95% abonentów ma uzyskać możliwość korzystania z łącz o prędkości rzędu 50 Mbps, a w 2012 ma zostać wprowadzona usługa 200 Mbps. Jest to o tyle istotne, że Virgin Media obejmuje swoim zasięgiem ponad 50% brytyjskich gospodarstw i stanowi bardzo realną konkurencję dla operatorów telefonii stacjonarnych. 3.1.4. Stany Zjednoczone (silna konkurencja) W 2008 roku Stany Zjednoczone były zdecydowanym liderem pod względem bezwzględnej liczby łącz szerokopasmowych spośród krajów OECD (75 milionów). Także, jeżeli chodzi stopień penetracji (25%) kraj ten miał wyniki powyżej średniej (Wykres 1). W przypadku sieci światłowodowych Stany Zjednoczone przeżywają bardzo gwałtowny rozwój. Od 2007 do 2008 liczba osób korzystających w ten sposób z usług internetowych wzrosła z 1,8 do 2,55 milionów, co stanowi jeden z największych procentowych wzrostów z krajów OECD (Wykres 3). Udział łącz optycznych we wszystkich łączach szerokopasmowych osiągnął poziom 3% i mimo, że jest zdecydowanie niższy niż Korei czy Japonii, to wyprzedza większość rozwiniętych krajów europejskich (Wykres 2). Od strony regulacyjnej Stany Zjednoczone poszły zupełnie inną drogą niż kraje Unii Europejskiej w 2003 zdecydowały się na zwolnienie operatorów z obowiązku z dzielenia się siecią dostępową. W ten sposób wytworzono sytuację konkurencji poprzez infrastrukturę. Specyfiką tamtego rynku jest jednak duży potencjał finansowy operatorów oraz bardzo silna 3. Wybór strategii rozwoju 15

konkurencja ze strony telewizji kablowych, które zasięgiem obejmują 80% obywateli i posiadają 53% udziału w rynku usług szerokopasmowych. Właśnie z tego powodu dwóch największych graczy na rynku: AT&T oraz Verizon rozpoczęło kilka lat temu szeroki program inwestycji w łącza optyczne. 3.1.5. Francja (silna konkurencja; samorząd) Francja jest krajem o stosunkowo dużej penetracji usługami szerokopasmowymi (26,4% w połowie 2008), ale bez znaczącego udziału łącz światłowodowych (dane OECD z tego samego okresu podają liczbę 0 w rubryce łącz w technologii FTTx). Aby dokonać przełomu w tym niekorzystnym zjawisku, ustawodawca francuski włączył w 2008 roku kwestię rozwoju dostępu do sieci światłowodowych w ramowej ustawie o modernizacji gospodarki. Najważniejszą kwestią jest obowiązek dzielenia się (na rozsądnych warunkach cenowych) infrastrukturą, zbudowaną przez poszczególnych operatorów, po stronie klienta, dzięki czemu nie ma konieczności budowy wielokrotnych doprowadzeń (ustawa nie precyzuje jednak dokładnego miejsca dołączenia się drugiego operatora). Jest to podejście zupełnie inne niż w przypadku Stanów Zjednoczonych, gdzie postawiono na deregulację i na konkurencję poprzez infrastrukturę. Aby złagodzić nieco reżim regulacyjny, podjęto we Francji decyzję o niezmuszaniu operatorów do udostępniania usług hurtowych na łączach światłowodowych (odpowiednik BSA) 11. Dzięki temu każdy operator, który chce liczyć się na przyszłym rynku usług szerokopasmowych, który z cała pewnością będzie się opierał na łączach optycznych, musi budować własną sieć przynajmniej do poszczególnych budynków. Nowa ustawa nakłada również na deweloperów obowiązek doprowadzenia infrastruktury światłowodowej do każdego mieszkania w nowych budynkach wielorodzinnych. W obecnej sytuacji, gdy cena łącz optycznych nie jest znacząco wyższa niż kabli telefonicznych czy RTV, nie jest to żadne utrudnienie dla inwestorów, stanowi natomiast zdecydowane ułatwienie dla operatorów telekomunikacyjnych. Kolejnym założeniem wspomnianej ustawy jest zlikwidowanie barier inwestycyjnych poprzez obowiązek szybkiego rozpatrzenia przez zarządzających nieruchomością wniosków o budowę infrastruktury światłowodowej oraz prawo do przyłączania się do już istniejącej. Po pół roku od czasu obowiązywania nowej ustawy widać, że podziałała ona stymulująco na rozwój NGN we Francji. Operatorzy (np. France Telecom) ogłosili już zakrojone na szeroką skale plany budowy dostępów w technologii FTTx. Należy jednak pamiętać, że na rynku francuskim działają bardzo silni operatorzy alternatywni, których stać na inwestycje. Występują więc warunki do zaistnienia konkurencji infrastrukturalnej. 11 Na podobne rozwiązanie zdecydował się na początku 2009 także hiszpański regulator. W tym przypadku łącza powyżej 30 Mbps nie będą podlegały hurtowym usługom hurtowym. 3. Wybór strategii rozwoju 16

O ile tworzenie łącz światłowodowych w dużych ośrodkach miejskich (np. Paryż) ma dla operatorów sens ekonomiczny i czekali oni jedynie na zielone światło w postaci określenia jasnej polityki regulacyjnej, o tyle w mniejszych miastach oraz na terenach słabo zurbanizowanych nie należy się spodziewać tej skali inwestycji przeprowadzanych przez firmy prywatne. Problem ten jest adresowany przez jeszcze wcześniejszą ustawę (z 2004), która umożliwia samorządom w porozumieniu z regulatorem budowę sieci oraz udostępnianie jej innym podmiotom lub nawet pełnienie roli dostawcy usług telekomunikacyjnych. Na podstawie tego prawa tworzona jest, na przykład, infrastruktura światłowodowa w regionie La Manche. Należy jednak pamiętać, że przedsięwzięcia te w przypadku sieci optycznych mają charakter odosobnionych inicjatyw lokalnych, a nie ogólnokrajowego trendu. Potwierdzają to liczby: mimo prawie 5 lat obowiązywania tego środowiska legislacyjnego, Francja ciągle pozostaje w tyle krajów OECD w kategoriach sieci NGN (Wykres 2). Samorządy koncentrowały się do tej pory przede wszystkim na usługach o wolniejszych parametrach. 3.2. Zasadność i zakres interwencji publicznej w Polsce Sytuacja dostępu do Internetu w technologiach szerokopasmowego dostępu do Internetu, a przede wszystkim łącz światłowodowych w Polsce, opisana w rozdziale 2.2., nie budzi optymizmu. Są one obecne jedynie jako bardzo drobne lub testowe rozwiązania. Nie należy się również spodziewać szybkiej zmiany sytuacji, ponieważ: 1. Żaden z operatorów stacjonarnych nie przedstawił realnego planu budowy sieci NGN z konkretnymi datami. 2. Samorządy nie wykazują zainteresowania rozwojem łącz światłowodowych. 3. Nie ma konkurencji infrastrukturalnej ze strony operatorów sieci telewizji kablowych w skali całego kraju. 4. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (np. firmy energetyczne) nie są zainteresowane rozwijaniem technologii dostępowych w oparciu o swoją infrastrukturę. 5. Społeczeństwo jest zbyt ubogie, żeby bezpośrednio finansować rozwój sieci optycznych. Z powyższego wynika, że zdecydowanie zasadna jest interwencja publiczna. Powinna ona obejmować przede wszystkim likwidację barier inwestycyjnych oraz jasno definiować przepisy regulacyjne, związane z dostępem do światłowodu oraz kanalizacji teletechnicznej. Interwencja musi również w możliwie największym stopniu stymulować inwestycje. Oczywiście, Polskiego budżetu nie stać na subsydiowanie inwestycji w skali, w jakiej to się odbywa w krajach Dalekiego Wschodu (co mogłoby zresztą kolidować z prawem europejskim). Jednakże rząd może przedsięwziąć kroki zachęcające samorządy do rozwijania sieci światłowodowych, a także rozpocząć akcje edukacyjne obywateli, które wytworzą presję popytową na usługi wymagające bardzo dużych transferów. 3. Wybór strategii rozwoju 17

W przypadku likwidacji barier, bardzo dobrym wzorem do naśladowania jest przypadek francuski. Po pierwsze, umożliwiono samorządom zajmowanie się budową sieci i zezwolono im na świadczenie usług telekomunikacyjnych. Z drugiej strony, nakazano tworzenie infrastruktury światłowodowej w nowobudowanych domach. Zmniejszono także formalności potrzebne do prowadzenia inwestycji, a także nakazano wspólnotom mieszkaniowym i właścicielom nieruchomości udzielanie szybkiej zgody w przypadku, gdy operator telekomunikacyjny chce wybudować sieć w istniejącym już budynku. Również jeżeli chodzi o poziom reżimu regulacyjnego, przykład francuski wydaje się najbardziej korzystny w przypadku Polski. Po pierwsze, nakaz dzielenia się tylko infrastrukturą w budynkach zmniejszy koszty operatorów. Po drugie, wymusi na nich inwestycje w swoje sieci szkieletowe. Bardzo ważną kwestią jest również zrezygnowanie z obowiązkowej sprzedaży BSA na łączach światłowodowych. Kombinacja tych przepisów, powoduje wytworzenie się konkurencji infrastrukturalnej, ale z drugiej strony skutkuje uniknięciem dublowania kosztów. W przypadku wybrania opcji francuskiej należy jednak zadbać o zapewnienie dodatkowego bodźca do inwestycji. Polscy operatorzy stacjonarni (szczególnie alternatywni) nie mają ani takich możliwości finansowych jak we Francji, ani nie stoją przed koniecznością szerokiego konkurowania z telewizjami kablowymi. Bardzo prawdopodobna jest więc sytuacja, że zdecydują się na pozostanie przy obecnych rozwiązaniach (xdsl), nie ryzykując budowy łącz NGN. Należy wziąć pod uwagę prawne umożliwienie finansowego zaangażowania się państwa w tworzenie infrastruktury najnowszej generacji (na przykład poprzez system preferencyjnych kredytów czy ulgi podatkowe) 12. Budżet powinien reinwestować w cele związane z sektorem przynajmniej kwoty uzyskane z przetargów na częstotliwości. Przypadek deregulacji rynku (jak w Stanach Zjednoczonych) raczej nie jest do zrealizowania w Polsce. Po pierwsze, ze względu na prawo wspólnotowe 13. Po drugie, operatorzy alternatywni mają zdecydowanie za słabą pozycję finansową, a sytuacja, w której tylko jeden operator buduje i korzysta z sieci doprowadziłoby do re monopolizacji ze wszystkimi tego konsekwencjami. Podsumowując, Polsce potrzebne jest stworzenie spójnej polityki w dziedzinie sieci najnowszej generacji. Interwencja publiczna powinna obejmować następujące kwestie: 1. Stworzenie klarownej polityki regulacyjnej odnośnie dostępów o wysokich transferach. W tej dziedzinie najlepszym wzorcem jest Francja (podobne rozwiązanie przyjęła ostatnio Hiszpania), gdzie zdjęto obowiązek udostępniania odpowiednika BSA na łączach 12 Należy zagwarantować spójność takich projektów z prawem wspólnotowym. 13 W 2006 roku próbę złagodzenia reżimu regulacyjnego odnośnie VDSL podjął się niemiecki regulator, co spotkało się ze sprzeciwem Komisji Europejskiej. 3. Wybór strategii rozwoju 18

światłowodowych 14. Operatorzy powinni się natomiast dzielić odpłatnie przewodami 15, ale z dołączeniem możliwie blisko klienta (nie na poziomie centrali czy węzła regionalnego) 16. 2. Stworzenie regulacji odnośnie dostępu do fizycznej infrastruktury teletechniczej. Operatorzy powinni mieć obowiązek odpłatnego dzielenia się dostępem do infrastruktury typu kanalizacja teletechniczna. 3. Zachęcenie samorządów do angażowania się w tworzenie infrastruktury telekomunikacyjnej. Chodzi tu nie tylko o uświadomienie o potencjalnych korzyściach z tego tytułu, ale także stworzenie ram prawnych do takiej działalności. 4. Przeznaczanie środków budżetowych na wspieranie rozbudowy infrastruktury telekomunikacyjnej najnowszej generacji. Wartość nie powinna być mniejsza od środków uzyskiwanych z przetargów na częstotliwości. 5. Obowiązek doprowadzania światłowodu do każdego mieszkania w nowopowstających budynkach wielorodzinnych. 6. Zlikwidowanie barier w dostępie do budynków. Spółdzielnie czy wspólnoty mieszkaniowe nie powinny mieć możliwości opóźniania tworzenia infrastruktury telekomunikacyjnej. 14 Rozważamy rezygnację z BSA na światłowodach powyżej określonej przepływności, ponieważ w ten sposób zachęcimy firmy do tworzenia własnej infrastruktury. Dzięki temu operatorzy alternatywni nie będą bezczynnie czekali na rozbudowę sieci przez gracza dominującego. W sytuacji dużego opóźnienia Polski w budowie NGN, ważne jest natomiast, żeby w rozwoju dostępów światłowodowych czynnie brało udział jak najwięcej graczy. 15 przewody" infrastruktura sieciowa różnej technologii, czyli na przykład: światłowody, kable telefoniczne, kable sieci lokalnej (np. Fast Ethernet, Gigabit Ethernet). 16 W przypadku odpowiednika LLU na łączach światłowodowych proponujemy, żeby operatorzy mogli się dołączać najbliżej klienta jak to tylko możliwe, tzn. w przypadku: - FTTB (światłowód do budynku) na poziomie budynku. W takich przypadkach rozprowadzenie sygnału odbywa się zwykle siecią LAN. Operatorzy powinni mieć dostęp do tego rozprowadzenia. - FTTC (światłowód do urządzenia ulicznego) na poziomie urządzenia ulicznego. W tym przypadku to kabel miedziany służy do rozprowadzenia sygnału od urządzenia ulicznego do klientów (w technologii VDSL). Operatorzy powinni mieć dostęp do kabli miedzianych od urządzenia ulicznego do klientów (tzw. sub LLU). W przypadku FTTH (światłowód do samego domu) najbliższym miejscem klienta, gdzie operator mógłby się dołączyć, jest centrala. Należy się jednak zastanowić nad dopuszczeniem operatorów alternatywnych do tego punktu, ponieważ w tej sytuacji operator zasiedziały będzie automatycznie zachęcony do budowy NGN w technologii FTTC (mniejsze koszty dla niego, większe koszty dla operatorów alternatywnych), a nie FTTH (większe koszty dla niego, mniejsze koszty dla operatorów alternatywnych). Technologią docelową powinna być natomiast FTTH (lub ewentualnie FTTB), ponieważ ma nieograniczone możliwości. 3. Wybór strategii rozwoju 19

7. Zapewnienie prawa drogi. Samorządy nie mogą mieć prawa do odmowy wykorzystania pasa drogowego do tworzenia infrastruktury światłowodowej. 8. Umożliwienie wykorzystania istniejącej infrastruktury publicznej w tym komunalnej. Operatorzy powinni mieć możliwość korzystania z publicznej infrastruktury tak, aby możliwe stało się umieszczanie łącz światłowodowych w kanalizacji (innej niż telekomunikacyjna) czy nad ziemią. 9. Zapewnienie koordynacji podczas remontów ulic czy innej infrastruktury. Prace takie powinny być z wyprzedzeniem zgłaszane regulatorowi telekomunikacyjnemu, aby operatorzy mieli możliwość przy okazji położenia światłowodu. 10. Ustalenie standardów technologicznych. Tworzona infrastruktura musi być ze sobą w pełni kompatybilna. 11. Wykorzystanie środków europejskich. Należy położyć nacisk na maksymalizację wykorzystania środków unijnych w dziedzinie telekomunikacji (na przykład do identyfikacji i redukcji białych plam). Warto zauważyć, że oprócz punktu 4 zmiany te nie wymagają bezpośrednio wydawania środków budżetowych, a jedynie mają na celu likwidację barier i koordynację polityki. 3. Wybór strategii rozwoju 20

4. Podsumowanie Telekomunikacja jest jednym z najważniejszych czynników stanowiących o poziomie rozwoju danego państwa. Na świecie branża ta stoi w tym momencie przed infrastrukturalnym wejściem w dwudziesty pierwszy wiek implementacją sieci następnej generacji. Rozwój sieci światłowodowych ma bardzo istotne znaczenie dla przyszłości danego kraju, ponieważ będzie w pewnym stopniu stanowił o jego przewadze konkurencyjnej i gospodarczej. Niestety tworzenie takiej infrastruktury wiąże się z wielkimi obciążeniami (różne szacunki mówią o sumie około 250 miliardach euro potrzebnych na wdrożenie dostępów światłowodowych w krajach Unii Europejskiej). Ponieważ nie należy spodziewać się od razu znacznie zwiększonego przychodu, czysty rachunek ekonomiczny, prowadzony przez prywatnych operatorów działa w większości przypadków negatywnie i hamuje te inwestycje. Trzeba jednak pamiętać, że infrastruktura nie powinna być traktowana jedynie w kategoriach zysku: nie od razu po wybudowaniu, autostrady w Niemczech były zapełnione samochodami, a mimo to dzięki podjętej wiele lat temu odważnej decyzji, kraj ten czerpie nieustające korzyści z tego tytułu. W przypadku Polski sytuacja sieci następnej generacji wygląda zdecydowanie niekorzystnie. Poza odosobnionymi przypadkami, można powiedzieć, że w kraju nie ma łączy dostępowych w tej technologii. Mało tego, żaden z udanych scenariuszy budowy NGN z innych państw w tym momencie nie ma szans realizacji w Polsce. W tej sytuacji nieodzowna jest interwencja publiczna rządu w ścisłej współpracy z regulatorem telekomunikacyjnym. Rząd nie powinien traktować infrastruktury telekomunikacyjnej w kategoriach spraw zależnych od prywatnych operatorów, ale wziąć część ciężaru na siebie. Nie chodzi tu tylko o finansowanie, ale przede wszystkim o stworzenie jasnych ram prawnych oraz usunięcie barier inwestycyjnych. Już teraz bardzo wiele inicjatyw upada na etapie planowania ze względu na przewlekłość procesu decyzyjnego samorządu, który nie chce udostępnić drogi czy zarządu nieruchomości, który zwleka z wydaniem pozwolenia na dołączenia. Należy zadbać, aby przy przeprowadzaniu różnych inwestycji zawczasu pomyśleć o możliwości położenia przy okazji kabla światłowodowego. Dla zachowania konkurencyjności rynku, tworzona infrastruktura powinna być udostępniana (po racjonalnych cenach, dających inwestorowi pewny zwrot z inwestycji) innym operatorom. Dla zachowania konkurencji infrastrukturalnej należy jednak zadbać, aby dołączenie takie odbywało się w punkcie położonym najbliżej budynku. Dobrym wzorem do naśladowania jest ustawa francuska. Należy jednak pamiętać, że polski rynek telekomunikacyjny jest gorzej rozwinięty, operatorzy alternatywni nie są tak silni, a obywatele mniej zamożni. W tej sytuacji należy zapewnić nie tylko odpowiednie prawo likwidujące bariery, ale także pewien bodziec do inwestycji. W innym przypadku bardzo prawdopodobne jest zachowanie status quo, a Polska nie powinna pozwolić sobie na stracenie cennych lat w rozwoju infrastruktury. 4. Podsumowanie 21

Należy również pamiętać, że ze względu na niższe koszty budowlane czas kryzysu jest doskonałym momentem na prowadzenie inwestycji telekomunikacyjnych. Mało tego, dzięki poprawieniu się infrastruktury, należy oczekiwać pojawienia się nowych ofert i usług, które przyczynią się do pobudzania wzrostu gospodarczego. 4. Podsumowanie 22

Spis skrótów ADSL Asynchronous Digital Subscriber Line BSA Bitstream Access DSL Digital Subscriber Line FTTB Fibre To The Building FTTC Fibre To The Cabinet FTTH Fibre To The Home LLU Local Loop Unbundling NGA Next Generation Access NGN Next Generation Network OECD Organization for Economic Co operation and Development VDSL Very High Speed DSL WiMAX Worldwide Interoperability for Microwave Access Spis skrótów 23