Moim Rodzicom
MICHAŁ KRÓLIKOWSKI
Redakcja: Piotr Grabarczyk Wydawnictwo C. H. Beck 2005 Wydawnictwo C. H. Beck, Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, 01 518 Warszawa Skład i łamanie: Wydawnictwo C.H. Beck Druk i oprawa: P.W.P. INTER-DRUK Warszawa ISBN 83-7387-969-2
Spis treści Spis treści Od autora... Literatura... Wprowadzenie. Zarys problematyki sprawiedliwości karania.. 1 1. Kompleksowy charakter problematyki karania... 1 2. Neoklasycyzm czy sprawiedliwość retrybutywna... 4 3. Sprawiedliwy odwet czy zasada proporcjonalności... 7 4. Współczesne teorie sprawiedliwości retrybutywnej... 8 Rozdział 1. Podstawy sprawiedliwości retrybutywnej... 11 1. Wprowadzenie... 11 2. Fundamenty sprawiedliwości retrybutywnej... 15 I. Obowiązek ukarania sprawcy zła czy gwarancja przed wykorzystaniem jednostki w procesie karania... 15 II. Etyczny czy emocjonalny wymiar sprawiedliwości retrybutywnej... 18 3. Zasługa w ogólnej teorii sprawiedliwości... 21 I. Istota zasługi... 21 II. Podstawa zasłużenia i zasłużony przedmiot (kara)... 23 III. Zasługa a ideał sprawiedliwości... 25 4. Kara współmierna do stopnia winy... 27 I. Kara jako sposób odczytania treści i wymiarów bezprawia... 27 II. Materialna treść bezprawia... 29 III. Dyrektywa współmierności kary do stopnia winy (materialnej treści bezprawia)... 30 IV. Współmierność kary do stopnia winy wyznaczana przez zasadę proporcjonalności... 32 Rozdział 2. Wyzwania wobec sprawiedliwości retrybutywnej... 35 1. Wprowadzenie... 35 2. Subiektywizm winy versus subiektywizm niebezpieczeństwa sprawcy... 36 I. Zarys kryminologii pozytywistycznej... 36 II. Ruch obrony społecznej... 38 IX XI V
III. Konsekwencje nacisku na subiektywizm niebezpieczeństwa sprawcy... 40 IV. Filozoficzne tło przedstawionej kontrowersji... 43 V. Zamierzone relacje w demokracji liberalnej... 46 3. Wyzwanie ze strony ruchu abolicjonistycznego. Problem tzw. sprawiedliwości naprawczej... 48 I. Geneza i charakter ruchu abolicjonistycznego... 48 II. Rozbieżności w ruchu abolicjonistycznym... 51 III. Romantyczne złudzenia klasyków abolicjonizmu... 55 IV. Zakwestionowanie legitymacji procedur wymiaru sprawiedliwości... 57 V. Sprawiedliwość naprawcza wobec sprawiedliwości retrybutywnej... 60 Rozdział 3. Zasada proporcjonalności w kompleksowej teorii kary kryminalnej... 67 1. Wprowadzenie... 67 2. Charakter argumentów w uzasadnianiu kary kryminalnej... 68 3. Usystematyzowanie argumentów wewnątrz teorii kary... 71 I. Definicja kary kryminalnej... 72 II. Uzasadnienie istnienia kary kryminalnej... 75 III. Uzasadnienie praktyki stosowania kary kryminalnej... 77 4. Miejsce zasady proporcjonalności w kompleksowej teorii kary... 77 Rozdział 4. Współczesne teorie sprawiedliwości retrybutywnej Uzasadnienie istnienia kary kryminalnej... 79 1. Wprowadzenie... 79 2. Teorie symetrii sprawiedliwości dystrybutywnej i wyrównawczej 80 I. Przegląd teorii... 80 3. Teoria korzyści i ciężarów... 84 4. Teorie komunikacyjne kary... 89 I. Przegląd teorii... 89 II. Teoria potępienia moralnego wyrażanego przez karę... 92 III. Teoria świeckiej pokuty... 97 Rozdział 5. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw... 109 1. Wprowadzenie... 109 2. Dlaczego karać proporcjonalnie?... 110 3. Charakter zasady proporcjonalności kar i przestępstw... 116 I. Porównawczy wymiar zasady proporcjonalności... 116 II. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw w znaczeniu materialnym treść gwarancji czy treść pozytywna... 120 4. Oszacowanie ciężaru przestępstwa... 124 VI Spis treści
Spis treści I. Potrzeba instrumentu do porównawczej oceny ciężarów przestępstw... 124 II. Element winy... 127 III. Element szkody... 129 IV. Koncepcja tzw. standardu życia jako przykład instrumentu porównawczej oceny ciężarów przestępstw... 132 5. Dobieranie surowości kar... 134 I. Potrzeba instrumentu do porównawczej oceny surowości kar.. 134 II. Znaczenie kultury karnej w danej społeczności... 134 III. Konwencja dobierania surowości kar... 135 IV. Stopień dyskrecjonalności w sądowym wymiarze kary... 139 6. Problem recydywy... 140 7. Zasada proporcjonalności w praktyce wymiaru kary... 142 I. Kształtowanie jednolitej praktyki w oparciu o wymóg proporcjonalności... 142 II. Znaczenie i kształt dyrektyw wymiaru kary... 143 III. Tzw. wytyczne przeliczeniowe... 144 IV. Dyrektywy sędziowskiego wymiaru kary... 147 V. Praktyka systemu karnego wyznaczana przez kształt dyrektyw wymiaru kary... 150 Rozdział 6. Zasada proporcjonalności kar i przestępstw w teorii politycznej... 155 1. Wprowadzenie... 155 2. Porządek społeczny a zasada proporcjonalności... 157 3. System karny akceptowany społecznie... 163 Spis rysunków... 165 VII
Utylitaryzm to cywilizacja skutku, użycia cywilizacja «rzeczy», a nie «osób», cywilizacja, w której osoby stają się przedmiotem użycia, podobnie jak używa się rzeczy. Jan Paweł II Od autora Impulsem do rozpoczęcia pracy Od nad autora problematyką sprawiedliwości karania w społeczeństwach liberalnych stały się wątpliwości odnoszące się do jej roli i miejsca w kształtującej się rzeczywistości demokratycznej w Polsce. Można by je ująć w dwie grupy pytań. Po pierwsze, czy należy zdobyć się na większy wysiłek w tworzenie systemu karnego, który w przypadku podobnych czynów sięga po podobną reakcję ujemną, czy też takiego, który szuka równowagi między konkretnie opisanym przypadkiem danego sprawcy, jego sytuacją i osobowością a karą? Który z nich jest bardziej sprawiedliwy? Po drugie, czy nie jest tak, że sposób karania wyraża określone przekonania o podmiotowości obywateli, jak też założone relacje między nimi a rządzącymi? Jak więc wpływać na sposób reakcji karnej instytucje i praktykę by wyrażał on przekonania dotyczące podmiotowości obywateli stosowne do kontekstu demokratycznego? Podjąłem się próby odpowiedzi na przytoczone pytania, sięgając do dorobku teorii sprawiedliwości retrybutywnej, a więc tej, która dopatruje się etycznej treści w relacji między przestępstwem a reakcją ujemną. Mówiąc o podstawach i zasadach sprawiedliwości retrybutywnej, mam na myśli twierdzenie, że istnieje słuszna potrzeba wyrównania, w której kara jest właściwą reakcją na wyrządzoną szkodę. A zatem, związek między czynem a reakcją ujemną postrzegam jako wewnętrzny wobec tych dwóch wydarzeń, wiążący je w sposób naturalny i konieczny. Przyjąłem, że zasada proporcjonalności, kierująca złożonym procesem karania, najpełniej wyraża tę treść. Prawidłowy kształt tej relacji może być również wspierany przez odwołanie się do zewnętrznych względem tego związku kryteriów sprawiedliwości, takich jak idea równości między ludźmi. W pracy należało zweryfikować trafność tego założenia, uporządkować na płaszczyźnie filozofii i teorii sprawiedliwości, kryminalizacji i kary ustalenia dotyczące podstawowych wartości istotnych z punktu uzasadnienia kary kryminalnej, określić spójne IX
Od autora z nimi relacje między rządzącymi a obywatelami w polityce karnej, oraz ocenić możliwość praktycznego wyrażenia treści zawartej w zasadzie proporcjonalności. Uczyniłem to, sięgając m.in. do argumentów właściwych dla tradycji personalistycznej i sprawiedliwościowej, wierząc, że pozwolą one na obronę zasady proporcjonalności zarówno w liberalnym, jak również bardziej wspólnotowym podejściu do rzeczywistości społecznej i roli prawa karnego. Rozpoczęcie i prowadzenie badań nad zagadnieniami proporcjonalności kary kryminalnej, jej roli i uzasadnienia w społeczeństwach liberalnych, uwieńczone napisaniem tej książki, było możliwe dzięki zaangażowaniu wielu osób i instytucji. Miałem możność korzystać z szansy pobytu na stypendium w Centrum Kryminologii Uniwersytetu w Sheffield, stworzonej przez Polskiego Konsula Honorowego dra Grahama White a oraz dra Janusza Kochanowskiego, wspartej finansowo przez Uniwersytet w Sheffield i Wydział Prawa i Administracji UW, oraz pobytu dydaktyczno-naukowego w Cardiff Law School w Walii, sfinansowanego ze środków programu Sokrates/Erasmus, Wydziału Prawa i Administracji UW i Cardiff Law School. Dokładne poznanie stanowisk prezentowanych w światowej literaturze filozofii prawa karnego nastąpiło dzięki ożywionej i osobistej pomocy profesorów Antoniego Duffa ze szkockiego Uniwersytetu w Stirling oraz Celii Wells z Cardiff Law School. W kraju miałem możliwość korzystania z pomocy pani prof. Genowefy Rejman, recenzentów mojej pracy doktorskiej pani prof. Eleonory Zielińskiej i pana prof. Lecha Morawskiego, oraz nieustannego wsparcia intelektualnego i osobistego pana dra Janusza Kochanowskiego, którego wpływ zadecydował o mojej drodze naukowej i formacji intelektualnej. Wszystkim tym osobom i instytucjom jestem winny wyrazy serdecznego podziękowania i wdzięcznej pamięci. X
Literatura Literatura 1. Acton H.B., The Philosophy of Punishment, Londyn 1973. 2. Alexy R., On Structure of Legal Principles, Ratio Juris 2000, XIII, nr 3. 3. Alexy R., The Argument from Injustice: A Reply to Legal Positivism, Oxford 2002. 4. Ancel M., La défense sociale nouvelle (Un mouvement de politique criminelle humaniste), Paryż 1954. 5. Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983. 6. Andrejew I., Ustawowe znamiona czynu, Warszawa 1978. 7. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Księga V, tłum. D. Gromska, Warszawa 1996. 8. Ashworth A., Sentencing and Criminal Justice, Oxford 1992. 9. Ashworth E.J., Medieval Theories of Analogy [w:] E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford 2003. 10. Bal K., Kant i Hegel. Dwa szkice z dziejów niemieckiej myśli etycznej, Wrocław 1994. 11. Bayles M.D., Criminal Paternalism [w:] J. Pennock, J. Chapman (red.), The Limits of Law, Nowy Jork 1974. 12. Bazemore G., Walgrave L., Restorative Juvenile Justice: in Search of Fundamentals and Outline for Systemie Reform [w:] tychże (red.), Restorative Juvenile Justice: Repairing the Harm of Youth Crime, Nowy Jork 1999, s. 45 74. 13. Bentham J., Introduction to the Principle of Morals and Legislation, Nowy Jork 1981. 14. Bianchi H., van Saaningen R. (red.), Abolitionism: Towards a Non-Repressive Approach to Crime, Amsterdam 1986. 15. Blum L.A., Moral Perception and Particularity, Cambridge 1994. 16. Bottoms A., Brownsword R., Dangerousness Debate After the Floud Report, British Journal of Criminology XXII, 1982. 17. Bottoms A., Some Sociological Reflections on Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J.V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconciliable Principles, Oxford 2003, s. 79 115. 18. Braithwaite J., Crime, Shame and Reintegration, Cambridge 1989. XI
19. Braithwaite J., Principles of Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s. 1 21 20. Braithwaite J., Restorative Justice: Assessing Optimistic and Pessimistic Accounts, Crime and Justice: A Review of Research XXV, 1999, s. 1 127. 21. Braithwaite J., Pettit P., Not Just Deserts, Oxford 1990. 22. Braithwaite J., Roche D., Responsibility and Restorative Justice [w:] G. Bazemore, M. Schiff (red.), Restorative Community Justice: Repairing Harm and Transforming Communities, Cincinnati 2001, s. 63 84. 23. Byrd B.S., Kant s Theory of Punishment: Deterrence in Its Threat, Retribution and Its Execution, Law and Philosophy 1989, nr 8. 24. Christie N., Granice cierpienia, Warszawa 1988. 25. Christie N., Conflicts as Property, The British Journal of Criminology XVII, 1977, nr 1, s. 1 15. 26. Christie N., Crime Control as Industry: Towards Gulags: Western Style, Londyn Nowy Jork 2000. 27. Cieślak M., O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary, Nowe Prawo 1969, nr 2. 28. Cieślak M., Polskie Prawo Karne, Warszawa 1995. 29. Cieślak M., Glosa, Nowe Prawo 1951, z. 9, s. 27 i n. 30. Coates A. J., The Ethics of War, Manchester 1997. 31. Coleman D.L., Individualizing Justice through Multiculturalism: The Liberals Dilemma, Columbia Law Review 1996, nr 5. 32. Consedine J., Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Warszawa 2004. 33. D Agostino F., Public Justification [w:] E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford 2003. 34. Daly K., Revisiting the Relationship between Retributive and Restorative Justice [w:] H. Strang, J. Braithwaite (red.), Restorative Justice: Philosophy to Practice, Darthmouth 2000. 35. Davis M., How To Make Punishment Fit The Crime? [w:] J.R. Pennock, J.M. Chapman (red.), Criminal Justice, Nowy Jork 1985. 36. Delmas-Marty M., Pour des principles directeurs de législation pénale, Revue de Science Criminelle et de Droit Pénal Comparé 1985, nr 2. 37. Devlin P., The Enforcement of Morals, Oxford 1959. 38. Dignan J., Towards a Systemic Model of Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s. 143 148. 39. Dolinko D., Some Thoughts about Retributivism, Ethics CI, 1991, s. 539 543. 40. Dolinko D., Three Mistakes of Retribution, UCLA Law Review 1992, nr 32, s. 1623 1657. XII Literatura
Literatura 41. Dubler M.D., Rediscovering Hegel s Theory of Crime and Punishment [w:] M. Santel (red.), Hegel and Law, Dartmouth 2003, s. 376 421. 42. Duff R.A., A Reply to Bickenbach, Canadian Journal of Philosophy 1988, nr 18, s. 787 793. 43. Duff R.A., Choice, Character and Criminal Liability, Law and Philosophy 1993, nr 12, s. 345 383. 44. Duff R.A., Harms and Wrongs, Buffalo Criminal Law Review V, 2002, s. 13 45. 45. Duff R.A., Penal Communications: Recent Work in the Philosophy of Punishment, Crime and Justice: A Review of Research XX, 1996, s. 1 97. 46. Duff R.A., Punishing Citizens, Ius et Lex III, 2005, nr 1.. 47. Duff R.A., Punishment, Communication and Community [w:] M. Matravers (red.), Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s. 48 68. 48. Duff R.A., Punishment, Communication and Community, Oxford 2001. 49. Duff R.A., Trials and Punisments, Cambridge 1986. 50. Duff R.A. Who is Responsible, for What, to Whom [w:] Materiały 21. Światowego Kongresu IVR, Lund 2003. 51. Duff R.A., Garland D. (red.), A Reader on Punishment, Oxford 1994. 52. Durkheim E., Des Lois de l Evolution Penale, L Année Sociologique IV, 1901, s. 65 95; angielskie tłumaczenie pt. The Evolution of Punishment [w:] S. Lukes, A. Scull (red.), Durkheim and the Law, Oxford 1983. 53. Dworkin R., Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998. 54. Falandysz L., W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986. 55. Falls M.M., Retribution, Reciprocity, and Respect for Persons, Law and Philosophy 1987, nr 6, s. 25 51. 56. Feinberg J., Justice and Personal Desert [w:] tegoż, Doing and Deserving, Princeton 1976, roz. 4. 57. Feinberg J., Moral Limits of the Criminal Law, t. I IV, Oxford 1984 1988. 58. Feinberg J., Noncomparative Justice, Philosophical Review 1974, nr 83, s. 297 338. 59. Feinberg J., The Idea of a Free Man [w:] tegoż, Rights, Justice, and the Bounds of Liberty: Essays in Social Philosophy, Princeton 1973, s. 3 29. 60. Fletcher G.P., Basic Concepts of Legal Thoughts, Oxford 1996. 61. Foucault M., Nadzorować i karać, Warszawa 1993 62. Frankowski S., Ewolucja systemu karania w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Przestępczość na świecie, t. XIV, Warszawa 1981, s. 43 60. 63. Fukuyama F., Wielki Wstrząs. Natura ludzka a odbudowa porządku społecznego, Warszawa 2000. 64. Gaita R., Good and Evil: An Absolute Conception, Londyn 1991. XIII
65. Gardocki L., O relacji między typem przestępstwa a zagrożeniem ustawowym, Państwo i Prawo 1979, z. 8 9, s. 129 134. 66. Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990. 67. Garland D., Punishment and Modern Society, Oxford 1990. 68. Garland D., Punishment and Welfare, Oxford 1985. 69. Giezek J., Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Wrocław 1994. 70. Golding M.P., The Philosophy of Law, London 1975. 71. Gramatica F., Principia di difesa sociale, Padwa 1961; wyd. francuskie pt. Principes de défense sociale, Paryż 1963. 72. Gubiński A., Sawicki J., O średnim wymiarze kary (Analiza podstaw i następstw nowej koncepcji), Nowe Prawo 1959, z. 1. 73. Habermas J., Teoria i praktyka, Warszawa 1983. 74. Hampton J., An Expressive Theory of Retribution [w:] W. Cragg (red.), Retributivism and Its Critics, Stuttgart 1992, s 2 11. 75. Hampton J., The Moral Education Theory of Punishment, Philosophy and Public Affairs 1984, nr 13, s. 208 238. 76. Hart H.L.A., Law, Liberty and Morality, London 1964. 77. Hart H.L.A., Prolegomenon to the Principles of Punishment, Proceedings of the Aristotelian Society LX, 1959 1960, s. 1 26. 78. Hart H.L.A., Punishment and Responsibility: Essays in the Philosophy of Law, Nowy Jork 1968. 79. Hill T.E., Kant on Wrongdoing, Desert, and Punishment, Law and Philosophy 1999, nr 6, s. 407 444. 80. Hoernle T., Tatproportionale Strafzumessung, Berlin, 1999. 81. Honderich T., Punishment: The Supposed Justification, Londyn 1969. 82. Hudson B., Justice through Punishment: A Critique of the Justice Model of Corrections, Londyn 1987. 83. Hume D., Enquiry Concerning Human Understanding [w:] L. A. Selby-Bigge (red.), Enquiries Concerning Human Understanding and Concerning the Principles of Morals, Oxford 1975. 84. Ingarden R., Książeczka o człowieku, Kraków 1987. 85. Invison D., Justifying Punishment in Intercultural Context: Whose Norms? Which Values? [w:] M. Matravers (red.), Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s. 98 100. 86. Jan Paweł II, Dives in Misericordia, 1980. 87. Jan Paweł II, Evangelium vitae, 1995. 88. Jan Paweł II, Veritatis Splendor, 1993. 89. Janicka D., Nauka o winie i karze w dziejach klasycznej szkoły prawa karnego w Niemczech w I połowie XIX wieku, Toruń 1998. XIV Literatura
Literatura 90. Jareborg N., The Swedish Sentencing System [w:] C.M.V. Clarkson, R. Morgan (red.), The Politics of Sentencing Reform, Oxford 1995, s. 95 125. 91. Jasiński J., O nowy kształt systemu środków karnych, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr 1, s. 7 18. 92. Kaczmarek T., Ogólne dyrektywy wymiaru kary w teorii i praktyce sądów, Wrocław 1980. 93. Kant I., The Philosophy of Law: An Exposition of the Fundamental Principles of Jurisprudence as the Science of Right, przekład z j. niem. W. Hastie, Edinburgh 1887. 94. Kelsen H., The Emergence of the Causal Law from the Principle of Retribution, The Journal of Unified Science VIII, 1939, s. 69 130. 95. Kleinig J., The Concept of Desert, American Philosophical Quarterly 1971, nr 8, s. 71 78. 96. Kleinig J., Punishment and Moral Seriousness, Israel Law Review 1991, nr 25, s. 401 421. 97. Kluger I., Direct and Oblique Intention in the Criminal Law: An Inquiry Into Degrees of Blameworthiness, Aldershot 2002. 98. Kochanowski J., Rozliczenie z przeszłością w Polsce, Ius et Lex 2003, III, s. 227 240. 99. Kochanowski J., Standard rozsądnego człowieka w prawie karnym, Studia Iuridica XX, 1991, s. 125 135. 100. Kochanowski J., Subiektywne granice sprawstwa i odpowiedzialności karnej, Warszawa 1985. 101. Konarska-Wrzosek V., Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń 2002. 102. Konieczniak P., Czyn jako podstawa odpowiedzialności w prawie karnym, Kraków 2002. 103. Kozłowski T., Przedmiot filozofii prawa [w:] M. Szyszkowska (red.), Filozofia prawa, Warszawa 2001, s. 37 50. 104. Krajewski K., Teorie kryminologiczne a prawo karne, Kraków 1994. 105. Królikowski M., Komunikacyjne teorie kary, Studia Iuridica LCIII, 2004, s. 33 52. 106. Królikowski M., O granicach zasady lex severior retro non agit w prawie karnym, Zeszyty Prawnicze UKSW 2004, z. 4. 107. Królikowski M., Zasada proporcjonalności w europejskim Corpus Iuris, Warszawa 2004. 108. Królikowski M., Krawczyk T., Raport o Raporcie, Rzecz o poszukiwaniu kary sprawiedliwej, Studia Iuridica XXXIX, 2001, s. 117 137. 109. Kubala W., Pojęcie szkody w kodeksie karnym, Państwo i Prawo 1975, z. 5. 110. Lacey N., State Punishment: Political Principles and Community Values, Londyn 1988. XV
111. Lapli-Seppala T., The Principle of Proportionality in the Finnish Sentencing System, Ius et Lex III, 2005, nr 1. 112. Lernell L., Podstawowe zagadnienia penologii, Warszawa 1977. 113. Longschamps de Berier F., Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa 2004. 114. Lubitz R.L., Ross Th.W., Sentencing Guidelines: Reflections on the Future, Sentencing and Corrections 2001, nr 10. 115. Lucas J., On Responsibility, Oxford 1993. 116. Lyons D., Etyka a rządy prawa, Warszawa 1999. 117. Lyons D., Osąd moralny a teoria prawa, Ius et Lex I, 2002, s. 63 85. 118. Mabbott J.D., Professor Flew on Punishment, Philosophy 1955, s. 255 258. 119. MacIntyre A., After Virtue, London 1985. 120. MacIntyre A., Whose Justice? Which Rationality?, Duckworth 1988 121. Makarewicz J., Klasycyzm i pozytywizm w nauce prawa karnego, Przegląd Prawa i Administracji 1986, nr 8 9. 122. Makarewicz J., Komentarz do Kodeksu Karnego, Warszawa 1934. 123. Marquardt H., O teoretycznym i praktycznym znaczeniu celów kary w zachodnio-niemieckim prawie karnym, [w:] T. Kaczmarek (red.), Teoretyczne poblemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckm prawie karnym, Wrocław 1990, s. 113 137. 124. Marshall T.F., Restorative Justice: An Overview, Londyn 1999. 125. Martinsona R., What Works Questions and Answers of Prison Reforms, The Public Interest 1974, nr 10, s. 22 54. 126. Mathiesen Th., Prison on Trial: A Critical Assessment, Londyn 1990. 127. Mathiesen Th., The Politics of Abolition, Nowy Jork 1974. 128. Mącior W., Czyn ludzki i jego znaczenie w prawie karnym, Warszawa 1990. 129. Mącior W., Stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu jako priorytetowa dyrektywa sądowego wymiaru kary, Państwo i Prawo 1973, z. 12. 130. McLeod O., Desert [w:] E.N. Zalto (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford 2003. 131. Merle J.-C., A Kantian Critique of Kant Theory of Punishment, Law and Philosophy 2000, nr 2, s. 311 338. 132. Merry S.E., The Social Organisation of Mediation in Nonindustrial Societies: Implications for Informal Community Justice in America [w:] R. L. Abel (red.), The Politics of Informal Justice, Nowy Jork 1982. 133. Metz T., Censure Theory and Intuitions about Punishment, Law and Philosophy 2000 r., nr 4, s. 491 512. 134. Mill S., O wolności, Warszawa 1959. XVI Literatura
Literatura 135. Moore M.S., The Moral Worth of Retribution [w:] F. Schoeman (red.), Responsibility, Character and Emotions, Cambridge 1987. 136. Morawski L., Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 2003. 137. Morawski L., Zasady prawa komentarz krytyczny, Studia z filozofii prawa I, 2001. 138. Morris H., A Paternalistic Theory of Punishment, American Philosophical Quartlerly 1981, nr 18. 139. Morris H., Persons and Punishment, The Monist 1968, nr 52. 140. Morris N., Madness and Criminal Law, Chicago 1982. 141. Morris W.E., David Hume [w:] E.N. Zalta (red.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford 2003. 142. Murphy J.G., Does Kant Have a Theory of Punishment?, Columbia Law Review 1987, nr 87. 143. Murphy J.G., Kant s Theory of Criminal Punishment [w:] tegoż, Retribution, Justice and Therapy, Dodrecht, s. 77 81. 144. Murphy J.G., Moral Epistemology, the Retributive Emotions, and the Clumsy Moral Philosophy of Jesus Christ [w:] S. A. Bandes (red.), The Passions of Law, Nowy Jork 1999, s. 149 167. 145. Murphy J.G., Marxism and Retribution, Philosophy and Public Affairs 1973, nr 2, s. 217 243. 146. Narayan U., Appriopriate Responses and Preventive Benefits: Justifying Censure and Hard Treatment in Legal Punishment, Oxford Journal of Legal Studies XIII, 1993, nr 2, s. 166 182. 147. Nozick R., Anarchy, State and Utopia, New York 1974. 148. Parent D., Dunworth T., McDonald, Rhodes W., Key Legislative Issues in Criminal Justice: The Impact of Sentencing Guidelines, National Institute of Justice USA 1996, nr 11. 149. Płatek M., Ruch Abolicjonistyczny w Skandynawii teraźniejszość czy wizja przyszłości, Studia Iuridica XX, 1991, s. 83 95. 150. Primoratz I., Punishment as a Language, Philosophy 1989, nr 64, s. 187 205. 151. Rawls J., Political Liberalism, Columbia, 1993. 152. Rawls J., Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994. 153. Rawls J., Two Concepts of Rules, Philosophical Review 1955, nr 64, s. 3 32. 154. Raz J., The Morality of Freedom, Oxford 1986. 155. Rejman G. (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999. 156. Rejman G., Teorie i formy winy w prawie karnym, Warszawa 1980. 157. Roberts J.V., Alchemy in Sentencing. An Analysis of Sentencing Reform Proposals in England and Wales, Punishment and Society 2002, nr 4, s. 425 441. XVII
158. Roberts S., Order and Dispute: An Introduction to Legal Anthropology, Middlesex 1979. 159. Roxin C., Nowe kierunki polityki karnej, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr 4. 160. Roxin C., Sinn und Grenzen staatlicher Strafe, Juristische Schulung 1966, s. 377 387. 161. Roxin C., Offene Tatbestände und Rechtspflichtmerkle, Berlin 1970. 162. Sadurski W., Neutralność moralna prawa, Państwo i Prawo 1990, nr 7. 163. Sadurski W., Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988. 164. Sandel M., Democracy s Discontent, Harvard-Cambridge-London 1996. 165. Sentencing Practice: An Examination of Decisions in the Magistrates Courts and the Crown Court in the mid-199 s, Home Research Study 180. 166. Sawicki J., O nowej ochronie społecznej, Państwo i Prawo 1955, z. 1. 167. Shichor D., Three Strikes as a Public Policy: The Convergence of the New Penology and the McDonaldization of Punishment, Crime and Delinquency 1994, nr 11. 168. Simon J.M., Przemoc popierana przez państwo. Odpowiedzialność karna a pojednanie, Ius et Lex II, 2003, s. 160 173. 169. Spotowski A., Ogólne dyrektywy wymiaru kary w projekcie k.k., Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1969, nr 6. 170. Stańdo-Kowecka B., Uwarunkowania i efekty współczesnej amerykańskiej polityki karnej, Przegląd Więziennictwa Polskiego 1997, nr 4. 171. Stewart H., Harms, Wrongs, and Set-Backs in Feinberg s Moral Limits of the Criminal Law, Buffalo Criminal Law Review 2001, nr 5, s. 47 67. 172. Stępień A.B., Wstęp do filozofii, Lublin 1995. 173. Stomma S., Fikcja winy, Państwo i Prawo 1947, z. 10. 174. Strawson P.F., Freedom and Resentment [w:] Freedom and Restraints and Others Esseys, London 1974. 175. Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946. 176. Taylor Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, Warszawa 2001. 177. Teubner G., Sprawiedliwość alienująca, Ius et Lex I, 2002, s. 107 132. 178. Tonry M., Sentencing Matters, Nowy Jork-Oxford 1996. 179. Tonry M., Hatlestead K., Sentencing in Overcrowded Times: A Comparative Perspective, Oxford 1997. 180. Trompf G.W., Early Christian Historiography: Narratives of Retributive Justice, Londyn 2000. 181. Tyszkiewicz L., Doktryny i ruch obrony społecznej we współczesnym prawie karnym, Poznań 1968. XVIII Literatura
Literatura 182. von Hirsch A., Censure and Sanctions, Oxford 1993. 183. von Hirsch A., Deservedness and Dangerousness in Sentencing Policy, Criminal Law Review 1986, s. 79 i n. 184. von Hirsch A., Dlaczego powinny istnieć sankcje karne, Warszawa 2002 (w serii: Wykłady Ius et Lex). 185. von Hirsch A., Doing Justice, Nowy Jork, 1976. 186. von Hirsch A., Guidance by Numbers or Words? Numerical versus Narrative Guidelines for Sentencing [w:] M. Wasik, K. Pease, Sentencing Reform: Guidance or Guidelines?, Manchester 1987, s. 47 49. 187. von Hirsch A., Past or Future Crimes, Manchester 1985. 188. von Hirsch A., Proportionality in the Philosophy of Punishment: From «Why Punish?» to «How Much?», Israel Law Review XXV, 1991, nr 3 4. 189. von Hirsch A., Punishment, Penance, and the State [w:] M. Matravers, Punishment and Legal Theory, Oxford 1999, s. 69 82. 190. von Hirsch A., The Project of Sentencing Reform [w:] M. Tonry, R. Frase (red.), Sentencing and Sanctions in Western Countries, Nowy Jork, s. 390 425. 191. von Hirsch A., Ashworth A., Shearing C., Specifying Aims and Limits for Restorative Justice [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s. 21 43. 192. von Hirsch A., Bottoms A.E., Burney E., Wikström P.O., Criminal Deterrence and Sentence Severity, Oxford-Portland-Oregon 1999. 193. von Hirsch A, Jareborg N., Gauging Criminal Harm: A Living-Standard Analysis, Oxford Journal of Legal Studies XI, 1991, nr 1. 194. von Hirsch A, Knapp K., Tonry M., The Sentencing Commissions and its Guidelines, Boston, 1987. 195. Walgrave L., Imposing Restoration Instead of Inflicting Pain [w:] A. von Hirsch, J. V. Roberst, A. Bottoms (red.), Restorative Justice and Criminal Law: Competing or Reconcilable Paradigm, Oxford 2003, s. 61 79. 196. Walgrave L., On Restoration and Punishment: Favorable Similarities and Fortunate Differences [w:] A. Morris, G. Maxwell (red.), Restorative Justice for Juveniles, Oxford 2001, s. 17 37. 197. Wasik M., von Hirsch A., Non-Custodial Penalties and the Principle of Desert, The Criminal Law Review 1988 r., s. 555 572. 198. Wasik M., von Hirsch A., Previous Convictions in Sentencing, Criminal Law Review 1995, nr 6, s. 409 418. 199. Wasserstrom R., Punishment [w:] Philosophy and Social Issues, Notre Dame 1980. 200. Waszczyński J., Wina a prewencyjny aspekt kary [w:] A. Zoll (red.), Problemy odpowiedzialności karnej, Kraków 1944. XIX