MILITARNE ASPEKTY ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI W ŚWIETLE AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO

Tadeusz Wawrzyński MILITARNE ASPEKTY ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI W ŚWIETLE AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Wpływ na odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roki miały dwa ściśle sprzężone ze sobą czynniki: zewnętrzne (sytuacja międzynarodowa) i wewnętrzne. W przypadku zwłaszcza małego narodu jakim jest Polska, korzystna koniunktura międzynarodowa posiada doniosłe znaczenie. Czynniki zaś wewnętrzne (m.in. świadomość narodowa, dojrzałość polityczna, poziom kulturalny, gospodarczy i społeczny) odgrywają decydującą rolę dla wykorzystania pomyślnych układów wewnętrznych. Wśród tych czynników olbrzymie znaczenie odgrywa niewątpliwie chęć walki o nakreślone cele. Wysiłek zbrojny Polaków w ciągu całego okresu porozbiorowego był nieporównywalny z wysiłkiem tych wszystkich narodów, które odzyskały niepodległość po I wojnie światowej. Znaczącą rolę w tym wysiłku odegrały polskie formacje wojskowe, działające w latach 1914 1918. Polski ruch niepodległościowy po okresie zastoju spowodowanego klęską powstania styczniowego, odrodził się na początku XX wieku. Przejawiał się on działalnością Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej w rewolucji 1905 1907 roku w Królestwie Polskim, a następnie został przeniesiony przez Józefa Piłsudskiego na teren Galicji, gdzie znalazł lepsze warunki rozwoju. W czerwcu 1908 roku powstał we Lwowie tajny Związek Walki Czynnej założony przez Kazimierza Sosnkowskiego, a w 1910 roku jego jawne emanacje: Strzelec w Krakowie i

Związek Strzelecki we Lwowie. Zadaniem ich było przygotowanie kadr oficerskich i podoficerskich do walki ze zbrojnej z Rosją u boku Austro-Węgier. Oprócz organizacji skupionych wokół Józefa Piłsudskiego powstały przed I wojną światową także inne związki wojskowe: Polskie Drużyny Strzeleckie 1, Drużyny Bartoszowe 2, Sokole Drużyny Polowe 3, Drużyny im. Tadeusza Kościuszki i Drużyny Podhalańskie 4. W lecie 1912 roku utworzono Polski Skarb Wojskowy 5, a 1 grudnia tego roku powołano Tymczasową Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (w listopadzie 1913 roku odrzuciła przymiotnik Tymczasowa ), której celem było koordynowanie przygotowań wojskowych do walki z Rosją. W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywanych jest 12 zespołów akt tych organizacji. Najliczniej reprezentowane są Polskie Drużyny Strzeleckie, część zespołów posiada tylko po 1 jednostce archiwalnej. Zachowane materiały to: rozkazy, statuty, raporty kasowe, księgi meldunków, dzienniki lekcyjne, programy szkół i kursów, regulaminy, instrukcje, podręczniki i legitymacje. Materiały aktowe uzupełnia 18 relacji ze Zbioru rękopisów, a także odezwy, jednodniówki, zarysy historii, opracowania, wspomnienia, wykazy imienne członków znajdujących się w Kolekcjach 6. 1 Polskie Drużyny Strzeleckie (pełna nazwa Towarzystwo Polskich Drużyn Strzeleckich), jawna organizacja wojskowa zatwierdzona przez władze austriackie 31.07.1911 roku. Działała przede wszystkim na terenie Galicji, w mniejszym zakresie, nielegalnie w Królestwie Polskim i zaborze pruskim. Bezpośrednio kierowała nimi Armia Polska, organizacja powstała w październiku 1910 roku z przekształcenia działającego na przełomie lat 1908 1909 we Lwowie tajnego Polskiego Związku Wojskowego. PDS stawiały sobie same cele co Strzelec, z którym współpracowały w sprawach wojskowych. 2 Drużyny Bartoszowe, organizacja paramilitarna powstała w 1908 roku we Lwowie. Uznawały polityczny patronat Galicyjskiego Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Grupowały głównie młodzież wiejską Galicji Wschodniej. 3 Sokół (Polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół ) powstał 7.02.1867 roku we Lwowie. Prowadził głównie działalność oświatową w dziedzinie kultury fizycznej oraz gimnastyczno-sportową. Miał swoje oddziały na terenie całej Galicji. W obawie przed konkurencją Strzelca utworzono w 1912 roku organizacje wojskowe Sokole Drużyny Polowe (Stałe Drużyny Polowe). W zaborze pruskim pierwsze gniazdo Sokoła powstało w 1885 roku w Inowrocławiu. Sokół działał nielegalnie w Królestwie Polskim. Najsilniejsza organizacja Sokoła poza krajem działała w Stanach Zjednoczonych. 4 Drużyny Podhalańskie i Drużyny im. Tadeusza Kościuszki tworzone były w latach 1912 1913 na terenie Galicji. Nie uzyskały jednak większego wpływu i znaczenia. Pochłonęły je Związki i Drużyny Strzeleckie w chwili mobilizacji swych członków w 1914 roku. 5 Polski Skarb Wojskowy został powołany do życia na tzw. zjeździe irredentystów polskich, który się odbył 25 i 26.08.1912 roku. Celem PSW było udzielanie pomocy materialnej wszelkim przygotowaniom wojskowym. 6 Szerzej o tych aktach patrz: T. W a w r z y ń s k i, Materiały źródłowe do dziejów polskich organizacji wojskowych 1908 1914, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej (BWSA) nr 13 14, 1985, s. 60 68.

W sierpniu 1914 roku powstały Legiony Polskie, pierwsza i największa polska formacja wojskowa walcząca na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej. W szczytowym punkcie rozwoju liczyły sześć pułków piechoty, dwa pułki ułanów i jeden pułk artylerii. Pomimo słabego uzbrojenia i wyposażenia walczyły z dużym poświęceniem, ponosząc duże straty (ok. 15 tys. poległych i rannych ). W wyniku tzw. kryzysu przysięgowego w lipcu 1917 roku Legiony Polskie zostały przekształcone w Polski Korpus Posiłkowy, składający się głównie z dawnej II Brygady, która protestując przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego przebiła się w lutym 1918 roku przez front pod Rarańczą i następnie weszła w skład II Korpusu Polskiego na Ukrainie. Na terenie okupacji niemieckiej działała natomiast Polska Siła Zbrojna, utworzona w wyniku aktu 5 listopada 1916 roku. Po odzyskaniu niepodległości weszła w skład Wojska Polskiego. Materiały dotyczące tych trzech polskich formacji wojskowych są bogato reprezentowane w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego. Akta Legionów Polskich i Polskiego Korpusu Posiłkowego liczą 74 zespoły archiwalne (130 mb; 3.958 jednostek archiwalnych). Wśród nich są m.in. Komenda Legionów i Dowództwo Polskiego Korpusu Posiłkowego, dowództwa trzech brygad, pułk piechoty, ułanów i artylerii, bataliony uzupełnień, stacje zborne, szkoły podchorążych, chorążych i podoficerów oraz szef sanitarny. Zachowane akta to głównie rozkazy dzienne, dzienniki zdarzeń, akta operacyjne, meldunki służbowe, księgi odpraw, spisy imienne oficerów i żołnierzy, zapotrzebowanie na sprzęt wojskowy i wyposażenie oraz wykazy leczonych, sądzonych i ukaranych. Akta Polskiej Siły Zbrojnej liczą 7 zespołów archiwalnych (25 mb; 838 j.a.). Najważniejszymi z zachowanych zespołów są Inspektorat Wyszkolenia przy Wodzu Naczelnym WP, Inspektorat Kursów Wyszkolenia oraz Krajowy Inspektorat Zaciągu. Większość akt dotyczy szkolenia oficerów i podchorążych (plany i programy szkolenia) oraz poszczególnych oddziałów i pododdziałów. Występują też rozkazy dzienne, awansowe i odznaczeniowe, wykazy imienne oficerów i żołnierzy, korespondencja w sprawach personalnych, a także akta sądowe 7. 7 Bardziej szczegółowo omawia te akta T. W a w r z y ń s k i, Źródła do dziejów Legionów Polskich, Polskiego Korpusu Posiłkowego i Polskiej Siły Zbrojnej, Studia i materiały do historii wojskowości t. XXVII, 1984, s. 319 332.

Materiał aktowy uzupełniają relacje nadesłane w odpowiedzi na następujące ankiety: Legiony Polskie, Polski Korpus Posiłkowy i Polska Siła Zbrojna; walki I Brygady Legionów Polskich; Historia i działalność 1 pp Legionów Polskich; Udział Węgrów w Legionów Polskich; II Brygada Legionów Polskich pod Rarańczą. Zwierzchnictwo polityczne nad Legionami Polskimi sprawował Naczelny Komitet Narodowy utworzony 16 sierpnia 1914 roku. Jednym z departamentów NKN był Departament Wojskowy. Część akt DW przechowywana jest w CAW 6 mb, 126 j.a.) Są to sprawozdania, odpisy zarządzeń władz rosyjskich w Galicji, statut wewnętrzny departamentu, raporty Oddziału Wywiadowczego, dokumenty organizacyjne Legionów, materiały dotyczące Sokoła i Legionu Wschodniego. Z Legionami Polskimi, Polskim Korpusem Posiłkowym i Polską Siła Zbrojną ściśle związane są również akta Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Została ona powołana 6 grudnia 1916 roku jako namiastka przedstawicielstwa polskiego i ciało opiniodawcze dla władz okupacyjnych. Wśród przechowywanych w CAW akt KW TRS (1,4 mb; 96 j.a.) są materiały dotyczące organizacji wojska i samej Komisji Wojskowej, sprawozdania z działalności, raporty i komunikaty sytuacyjne. Kolejną organizacją niepodległościową była założona przez zwolenników Józefa Piłsudskiego na jesieni 1914 roku w Warszawie Polska Organizacja Wojskowa. Powstała ona wyniku połączenia Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich z terenów Królestwa Polskiego. W pierwszym okresie jej celem było prowadzenie działalności dywersyjnej przeciwko Rosji. Po zajęciu Królestwa Polskiego przez Niemcy i Austro-Węgry w lecie 1915 roku działała legalnie, zaś od lipca 1917 roku, kiedy to w związku z kryzysem przysięgowym aresztowano Józefa Piłsudskiego i wielu jego zwolenników, przeszła na pozycje antyaustriackie i antyniemieckie. W tym okresie komendantem głównym z siedzibą w Krakowie był Edward Śmigły-Rydz. Podlegały mu cztery komendy naczelne: I w Warszawie obejmowała teren okupacji niemieckiej Królestwa Polskiego, II w Krakowie Galicję, III w Kijowie Ukrainę, IV w Lublinie teren okupacji austriackiej Królestwa Polskiego. POW odegrała znaczną rolę w okresie rozbrajania okupantów w listopadzie 1918 roku i następnie zasiliła szeregi odradzającego się Wojska Polskiego. POW zaboru pruskiego uczestniczyła w powstaniu wielkopolskim i powstaniach

śląskich, zaś Komenda Naczelna III prowadziła w czasie wojny polsko-sowieckiej 1919 1920 działalność dywersyjną i wywiadowczą. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta POW liczą 6,7 mb (97 j.a.). Są to regulaminy, statuty, instrukcje, komunikaty informacyjne, meldunki, okólniki, programy szkół, sprawozdania, odezwy, biuletyny prasowe, raporty polityczne i wywiadowcze oraz rozkazy dzienne. Na uwagę zasługuje duża ilość akta Komendy Naczelnej III na Ukrainie. Ważne znaczenie mają odpisy akt POW gromadzone przed II wojną światową przez kpt. Władysława Horyda. Znajdują się one w zespole archiwalnym Wojskowego Biura Historycznego. Uzupełnieniem tych akt są relacje nadesłane w odpowiedzi na ankiety: Polska Organizacja Wojskowa; W sprawie mobilizacji POW; POW Podkarpacie. Po wybuchu I wojny światowej również po stronie rosyjskiej zaczęto polskie formacje wojskowe. Pierwszą z nich był Legion Puławski, który powstał w październiku 1914 roku, a w lutym 1915 roku został przemianowany na drużyny pospolitego ruszenia 739 i 740 oraz sotnie pospolitego ruszenia 104 i 105. W październiku tego roku utworzono Brygadę Strzelców Polskich, rozwiniętą w lutym 1917 roku w Dywizję Strzelców Polskich. Po rewolucji lutowej 1917 roku, kiedy zaistniały sprzyjające warunki dla wyodrębnienia żołnierzy Polaków, powstały trzy korpusy. Po umowie kapitulacyjnej z Niemcami I Korpusu w czerwcu 1918 roku oraz rozbiciu przez Niemców II Korpusu pod Kaniowem i III Korpusu przez Austriaków nastąpiła druga faza organizowania polskich formacji wojskowych w Rosji. Wówczas to utworzono IV Dywizję Strzelców Polskich, V Dywizje Syberyjską i Samodzielny Oddział Murmański. Zgromadzone w CAW akta Formacji Polskich na Wschodzie liczą 103 zespoły (84 mb; 6.421 j.a). Najwięcej akt przypada na I Korpus Polski gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego (69 zespołów; 61 mb). Pozostałe formacje są znacznie słabiej reprezentowane. Na uwagę zasługują akta Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego 8 i Związków Wojskowych Polaków w Rosji 9. Akta Formacji Polskich na 8 Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) był najwyższą reprezentacją Polaków służących w armii rosyjskiej. Zadaniem jego było organizacja wojskowych formacji polskich w Rosji, ideowe wychowywanie żołnierzy i udzielanie im pomocy materialnej. Został utworzony na I Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie (7 26.06.1917 roku).

Wschodzie zawierają m.in. rozkazy dzienne, materiały o charakterze operacyjnym, finansowym i zaopatrzeniowym, historie chorób oraz wykazy leczonych żołnierzy. Materiał uzupełniający stanowią relacje nadesłane w odpowiedzi na ankiety: Formacje Polskie na Wschodzie; Legion Puławski, Brygada i Dywizja Strzelców Polskich, I Korpus Polski; II Korpus Polski; Dywizja Syberyjska; Samodzielny Oddział Murmański; W sprawie WP na Wschodzie; Związek Wojskowych Polaków Okręgu Odeskiego. Kolejną polska formacją wojskową była Armia Polska we Francji (Armia gen. Hallera). Została ona sformowana z inicjatywy działaczy polskich na podstawie dekretu prezydenta Francji z 4 czerwca 1917 roku. Organizacją armii zajmowała się Misja Wojskowa Francusko-Polska. Armia rekrutowała się z Polaków służących w wojsku francuskich, jeńców Polaków z armii austriackiej i niemieckiej oraz ochotników z Polonii francuskiej, angielskiej i amerykańskiej. Armia posiadała autonomię i własny sztandar. Polityczne zwierzchnictwo nad Armią Polską we Francji sprawował Komitet Narodowy Polski 10. Armia przybyła do Polski na wiosnę 1919 roku i została włączona w skład Wojska Polskiego. Grupa zespołów akt Armii gen. Hallera składa się z 17 zespołów (39 mb; 1.312 j.a.), z których najważniejsze to Dowództwo Armii oraz dowództwa I i III Korpusu. Na uwagę zasługują akta misji i delegacji zagranicznych. Wśród akt Armii gen. Hallera znajdują się m.in. materiały o charakterze organizacyjnym i operacyjnym, sprawozdania z inspekcji, zestawienia wyników rekrutacji, raporty o stanie oddziałów w Rosji i we Włoszech, komunikaty informujące o sytuacji w kraju i zagranicą oraz zestawienia stanu liczebnego, spisy imienne i ewidencja żołnierzy 11. Armii Polskiej we Francji dotyczą też zgromadzone w Tekach Teslara odpisy źródeł pochodzących z 9 Związki Wojskowych Polaków w Rosji, legalne organizacje Polaków, oficerów, podoficerów, szeregowców oraz urzędników wojskowych. Tworzyły się żywiołowo po rewolucji lutowej 1917 roku. Organizatorami i przywódcami ZWP byli piłsudczycy i narodowi demokraci. Na I Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie w czerwcu 1917 roku doszło do rozłamu i opuszczenia obrad przez lewicę. Powstał wówczas Komitet Główny Związku Wojskowych Polaków (lewicy) w Rosji. 10 Komitet Narodowy Polski, organizacja polityczna z siedzibą w Paryżu utworzona 15.08.1917 roku w Lozannie przez przedstawicieli Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego oraz tzw. realistów, którzy związali nadzieje na odbudowanie państwa polskiego ze zwycięstwem państw koalicji w I wojnie światowej. Przewodniczącym KNP został Roman Dmowski. Komitet stawiał sobie trzy główne cele: 1. reprezentowanie Polski wobec państw koalicji, 2. opiekę i zwierzchnictwo nad Armia Polską we Francji, 3. opieka nad Polakami przebywającymi w państwach koalicji. 11 Szerzej na ten temat patrz: T. W o j c i e c h o w s k i, Zespoły akt Armii gen. Hallera, BWSA nr 3, 1971, s. 35 52.

francuskiego zasobu aktowego z serii Kampania przeciw Niemcom 1914 1918. Są to materiały Najwyższej Rady Wojennej i Wielkiej Kwatery Głównej, Sztabu Generalnego Ministerstwa Wojny, Misji Wojskowej Francusko-Polskiej oraz Misji Wojskowej Francusko-Polskiej we Włoszech. Dotyczą one głównie organizacji i rozbudowy armii, jej szkolenia oraz spraw rekrutacji 12. Na uwagę zasługuje również 59 relacji ze Zbioru rękopisów. W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywany jest szczątkowy zespół akt Komitetu Obrony Narodowej w Ameryce (0,4 mb; 8 j.a.). KON powstał 6 grudnia 1912 roku po zakończeniu zjazdu zjednoczeniowego dwóch odłamów Sokolstwa Polskiego w Stanach Zjednoczonych. Był organizacja polityczna reprezentującą nurt lewicowo-niepodległościowy. Podporządkował się Naczelnemu Komitetowi Narodowemu, a następnie Tymczasowej Radzie Stanu i Radzie Regencyjnej. Główna jego działalność przypadała na okres I wojny światowej. Akta pochodzą z lat 1913 1920. Są to m.in. ustawy, rezolucje, odezwy, programy, komunikaty, sprawozdania oraz księgi członków. Kulminacyjnym momentem walki zbrojnej o niepodległość było rozbrajanie okupantów w październiku i listopadzie 1918 roku. Wiele danych dotyczących tej problematyki znajduje się wśród wspomnianych wyżej odpisów akt POW z zespołu akt Wojskowego Biura Historycznego. Również część relacji poświęconych POW omawia te kwestie. Ponadto zachowały się 103 relacje poświęcone rozbrajaniu wojsk austriackich i niemieckich m.in. w takich miejscowościach, jak: Warszawa, Kraków, Lublin, Radom, Rzeszów, Tarnów, Dąbrowa Górnicza, Siedlce, Ostrołęka, Puławy, Opatów, Olkusz, Hrubieszów, Chełm, Kraśnik i Opoczno. Znaczną ilość materiałów dotyczących odzyskania niepodległości zawierają akta Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. Akta te to wytwór kancelaryjny Komitetu oraz wnioski odznaczeniowe. Odznaczenie pod nazwą Krzyż i Medal Niepodległości zostało ustanowione rozporządzeniem Prezydenta RP z 29 października 1930 roku 13. Posiadało ono trzy klasy: Krzyż Niepodległości z Mieczami, 12 Bliższe informacje patrz: T. W o j c i e c h o w s k i, Zawartość źródłowa Tek Teslara, BWSA nr 5, 1973, s. 81 92. 13 Geneza odznaczenia sięga 1928 roku, kiedy to powstała Główna Komisja Odznaczeniowa, której zadaniem było przygotowaniem wniosków na odznaczenie Orderem Odrodzenia Polski (klasy III V) i

Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. Nadawano je osobom, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Ojczyzny w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918 1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski 14. Krzyż i Medal Niepodległości posiadały charakter odznaczenia wojskowego. W ramach Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości działały 23 komisje środowiskowe m.in.: Powstanie 1863 roku Polska Partia Socjalistyczna, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Walki Czynnej Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Legiony Polskie, Polska Organizacja Wojskowa, Liga Kobiet, Formacje Polskie na Wschodzie, Dywizja Syberyjska, Armia Polska we Francji i Ogólna 15. Komitet zakończył pracę w marcu 1939 roku. Ogółem nadano 88.753 odznaczenia, w tym 1.817 Krzyży Niepodległości z Mieczami, 32.271 Krzyży Niepodległości i 51.665 Medali Niepodległości 16. Około 200.000 wniosków odrzucono. Zespół akt Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości (4,5 mb; 137 j.a.) zawiera m.in. protokoły posiedzeń Komitetu, Głównej Komisji Odznaczeniowej i Komisji Współpracy, akta spraw Sądu Honorowego, materiały historyczne organizacji niepodległościowych, opinie o kandydatach do odznaczenia oraz materiały poszczególnych komisji (protokoły posiedzeń, wykazy imienne, korespondencja w sprawie odznaczeń). Najcenniejszymi źródłami dla historyka są jednak wnioski odznaczeniowe. W każdym z nich, oprócz danych personalnych podany jest przebieg działalności niepodległościowej. Wnioski odznaczeniowe, zachowane niemal w komplecie stanowią znaczą pomoc przy odtwarzaniu działalności organizacji niepodległościowych, a także mogą służyć do badań biograficznych i socjologicznych. Krzyżem Zasługi osób zasłużonych dla odzyskania niepodległości. Już jednak na drugim posiedzeniu tej komisji 11.03.1929 roku powstał projekt ustanowienia specjalnego odznaczenia. 14 Rozporządzenie Prezydenta RP z 29.10.1930 roku o Krzyżu i Medalu Niepodległości. Dziennik Ustaw RP nr 75 z 5.11.1930. 15 Komisja rozpatrywała wnioski odznaczeniowe członków różnych organizacji niepodległościowych, które jako mniej znaczące nie posiadały oddzielnych komisji. W skład Komisji Ogólnej wchodziły następujące podkomisje: Harcerstwo, Ruch Ludowy, Tajne Organizacje Niepodległościowe w Galicji 1880 1897, Sokół, Brazylijska, Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, Plebiscyt Wschodnio Pruski (Warmia i Mazury). 16 Z. P u c h a l s k i, T. W a w r z y ń s k i, Krzyż i Medal Niepodległości, Warszawa 1994, s. 57.