Część A. Pytania egzaminacyjne Rozdział I. Geneza i charakter Unii Europejskiej. Zagadnienia wprowadzające Pytanie. Zdefiniuj pojęcie integracji międzynarodowej 2. W najprostszym ujęciu integracja to scalanie, zespalanie się, łączenie państw i tworzenie z nich jednolitego organizmu 3, opierające się in extenso na państwach, jako podstawowych i pierwotnych podmiotach prawa międzynarodowego. Ta leksykalna definicja ma jednak ograniczone zastosowanie, nie oddając w pełni istoty rzeczy analizowanego pojęcia. Uzupełnieniem powyższego może być zatem rozpatrywanie integracji bądź to jako procesu, bądź to jako pewnego stanu rzeczy osiągniętego w toku jego realizacji 4, choć zdarzyć się może, że integracja jest także ujmowana jako koniunkcja tych dwóch elementów 5. Biorąc za punkt wyjścia integrację rozumianą i jako stan, i jako proces, wydaje się, iż nie ma potrzeby zubażania zakresu przedmiotowego definicji integracji jedynie do stanu. Twierdzenie takie wymuszają niejako dynamika i intensyfikacja stosunków międzynarodowych oraz fakt, iż państwa, zacieśniając granice wzajemnej współpracy, nie opowiadają się za sztywnym wyznaczeniem jej granic, Informacje na temat UE dostępne są na oficjalnej stronie organizacji http://europa.eu/. 2 Na temat integracji zob. szerzej E. Cała-Wacinkiewicz, Charakter prawny Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa 2007. 3 Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 982, s. 53. 4 F. Machlup, Integracja gospodarcza narodziny i rozwój idei, Warszawa 986, s. 29 34. 5 B. Lévy konstatuje, iż integracja to zarówno proces, jak i rezultat tego procesu. Zob. Ľintegration européenne à ľére des blocs régionaux et de la globalisation de ľéconomie, Montreal 995, s. 9 0. E. Cała-Wacinkiewicz, System instytucji Unii Europejskiej..., Repetytoria C.H. Beck Pyt.
2 Część A. Pytania egzaminacyjne wręcz przeciwnie świadomie decydują się na współzależność. Stąd też współzależność można uznać jako essentialia negotii integracji międzynarodowej, stanowiącą kryterium różnicujące integrację od zwykłej współpracy między państwami. Ujmowanie integracji zarazem jako stanu i procesu jest dwuaspektowe. Stan pozwala na analizę określonego stadium integracji i w tym znaczeniu pozostaje ujęciem statycznym. Proces natomiast oddaje dynamikę będącą istotą następujących po sobie działań, mających doprowadzić do z góry założonego celu. Integracja bowiem, jak konkluduje B. Góralczyk, to pewien cel i wysiłek pomniejszych organiz mów, dążących wspólnie ku budowie sprawnego organizmu je łączącego 2. Przywołany Autor zwraca uwagę na przestrzenny aspekt integracji odnoszący się do tworzenia nowego organizmu jako efektu integracji. Ujęcie takie właściwe jest również A. Przyborowskiej-Klimczak, twierdzącej, że integracja to proces tworzenia całości z części lub włączania pewnych elementów w całość 3. Oprócz wspomnianego aspektu przestrzennego definicja ta oddaje także pewną dynamikę, której nie można odmówić procesowi scalania, albowiem jest to cecha współczesnych stosunków międzynarodowych. Zgodnie z teorią kinetyki politycznej proces polityczny zawsze dąży do zmiany status quo i nigdy nie powinien pozostawać nieruchomy 4. Reasumując, w kontekście wyżej przywołanych twierdzeń przyjąć należy, że przez pojęcie integracji międzynarodowej rozumie się pewien stan (często jako element przejściowy) i zarazem postępujący proces, którego podmiotami są państwa, zmierzający w kierunku takiego sformalizowania stosunków między nimi, by powstał w efekcie sprawnie funkcjonujący organizm, łączący państwa w jedną, dającą się wydzielić strukturę opartą na współzależności. Pytanie 2. Czym są umowy międzynarodowe 5? Definicja legalna umowy międzynarodowej zawarta została w art. 2 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów podpisanej 23.5.969 r. 6. Zgodnie z jego treścią trak- Rozumianą w szerokim ujęciu, jako wzajemna relacja interesów podmiotów (narodów, państw, organizacji czy instytucji międzynarodowych), w ramach której wszelka zmiana pozycji jednego z nich dotyka pozycji innych. Zob. J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 237. Na temat współzależności zob. także P. Łaski, Suwerenność i współzależność we współczesnym prawie międzynarodowym, [w:] Koncepcje suwerenności. Zbiór studiów, red. I. Gawłowicz, I. Wierzchowiecka, Warszawa 2005, s. 43 54. 2 B. Góralczyk, Źródła i uwarunkowania integracji europejskiej, [w:] Integracja europejska wybrane problemy, red. D. Milczarek, A. Nowak, Warszawa 2003, s. 8. 3 A. Przyborowska-Klimczak, Prawne aspekty procesu integracji europejskiej rys historyczny, [w:] Prawo Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2002, s. 25. 4 Zob. W. Nicoll, T. Salmon, Zrozumieć Unię Europejską, Warszawa 2002, s. 642. 5 Zob. szerzej E. Cała-Wacinkiewicz, Podstawy systemu prawa międzynarodowego, War szawa 2009, s. 50. 6 Dz.U. z 990 r. Nr 74, poz. 439. Pyt. 2
Rozdział I. Geneza i charakter Unii Europejskiej 3 tat oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym, dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę. Definicja ta, przyjmując, że stronami umów mogą być jedynie państwa, opiera się na pewnym uproszczeniu. Jednak rozszerzenie jej aspektu podmiotowego na organizacje międzynarodowe nastąpiło mocą Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub organizacjami międzynarodowymi, podpisanej w Wiedniu 2.3.986 r. Polska nie jest jednak jej stroną, co nie stoi na przeszkodzie, by uznać, iż co do zasady stronami umów międzynarodowych w głównej mierze mogą być: ) państwa, 2) państwa i organizacje międzynarodowe, 3) organizacje międzynarodowe. Dlatego też omawiane w dalszej części umowy międzynarodowe zawierane przez państwa członkowskie początkowo Wspólnot Europejskich (Traktat o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, Traktat o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, Traktat o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej czy Jednolity Akt Europejski) czy też Unii Europejskiej (Traktat o Unii Europejskiej, Traktat amsterdamski, Traktat nicejski czy też Traktat lizboński), będą traktowane jako umowy międzynarodowe podlegające reżimowi prawnemu wspomnianej Konwencji. Pytanie 3. Określ, czym są organizacje międzynarodowe. Zgodnie z Konwencją wiedeńską dotyczącą reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym, podpisaną w Wiedniu 4.3.975 r., organizacja międzynarodowa oznacza organizację międzyrządową. Oznacza to, iż z punktu widzenia prawa międzynarodowego tylko organizacje między narodowe o rządowym charakterze (takie jak dawna Europejska Wspólnota Węgla i Stali, dawna Europejska Wspólnota Gospodarcza, a obecna Wspólnota Europejska, Europejska Wspólnota Energii Atomowej czy Unia Europejska) będą podmiotami tego prawa. Nie rozciągnie się to już natomiast na organizacje o charakterze pozarządowym. Organizacją międzynarodową będzie zatem taki związek państw (przynajmniej trzech), który powstał jako: ) sformalizowany przejaw wielostronnej współpracy między państwami; 2) działający w oparciu o multilateralną umowę międzynarodową stanowiącą statut tej organizacji; 3) wyposażony w organy; Zob. szerzej E. Cała-Wacinkiewicz, Podstawy systemu..., s.. Pyt. 3
4 Część A. Pytania egzaminacyjne 4) mający do spełnienia wyznaczone cele i określone sposoby funkcjonowania organizacji; 5) wykazujący pewną autonomię w stosunku do państw członkowskich należących do organizacji; 6) posiadający także, co do zasady, podmiotowość prawa międzynarodowego. 2. Zagadnienia szczegółowe Pytanie 4. Omów genezę powstania Unii Europejskiej. Geneza powstania Unii Europejskiej bez wątpienia sięga okresu po II wojnie światowej, choć jak podkreśla M. M. Kenig-Witkowska prawnomiędzynarodowa koncepcja Unii Europejskiej w jej obecnym kształcie jest także trwale związana z dążeniami integracyjnymi, które pojawiły się w Europie tuż przed I wojną światową i dynamicznie rozwijały się w okresie międzywojennym. Należy także pamiętać, że idee integracyjne w Europie mają źródła sięgające głęboko w historię kontynentu. Nie zagłębiając się w nie, warto podkreślić, że tendencjom tworzenia po II wojnie światowej organizacji międzynarodowych działających w obszarze bezpieczeństwa (Organizacja Narodów Zjednoczonych) czy też ochrony praw człowieka (Rada Europy), towarzyszyły również koncepcje zwracające uwagę na rozwój gospodarczy państw. Powojenne procesy integracyjne, zdaniem D. Milczarka, charakteryzował bowiem ich uniwersalny charakter. Przejawiało się to w obejmowaniu przez nie nieomal wszystkich sfer życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego państw Europy Zachodniej 2. W tym kontekście ścierały się ze sobą koncepcje dotyczące przyszłości Europy. Do ważniejszych należały: ) koncepcja Europy federalnej, zakładająca powstanie w Europie jednego państwa federalnego (państwa związkowego), gdzie dotychczasowe państwa odpowiadałyby np. landom, stanom, czy kantonom, tracąc swoją suwerenność na rzecz większej całości; 2) koncepcja Europy konfederalnej, zakładająca powstanie w Europie związku suwerennych państw, pomiędzy którymi podejmowana jest współpraca międzynarodowa; M. M. Kenig-Witkowska, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, red. M. M. Kenig-Witkowska, Warszawa 2007, s. 3. 2 D. Milczarek, Przebieg procesów integracji europejskiej, [w:] Integracja europejska. Wybrane problemy, red. D. Milczarek, A. Nowak, Warszawa 2003, s. 3. Pyt. 4
Rozdział I. Geneza i charakter Unii Europejskiej 5 3) koncepcja Europy opartej na funkcjonalizmie, kładącym nacisk na ekonomię i jej znaczenie w procesach integracji; 4) koncepcja Europy opartej na neofunkcjonalizmie, kładącym nacisk na politykę i integ rację polityczną, mającą wyznaczyć wspólną drogę rozwoju zjednoczonej Europy. Zainicjowany przez polityków prezentujących powyższe koncepcje dyskurs polityczny, a także fakt wygłoszenia przez Roberta Schumana swojej Deklaracji z 8.5.950 r. zainicjowały utworzenie w latach 50. XX w., najpierw jednej organizacji regionalnej o charakterze gospodarczym, a potem kolejnych dwóch. Powołano je do życia na podstawie aktów założycielskich, stanowiących ich statuty, tj.: ) Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, podpisanego w Paryżu 8.4.95 r. dającego początek Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali (EW WiS), zwanego także Traktatem paryskim, a także 2) Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, podpisanego w Rzymie 25.3.957 r. powołującego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), od 992 r. zwaną Wspólnotą Europejską. Wynikało to ze zmiany nazwy Traktatu o EWG na Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, co dokonane zostało mocą podpisanego w 992 r. Traktatu o Unii Europejskiej, 3) Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej, podpisanego w Rzymie 25.3.957 r. tworzącego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej ( Euratom), które zwane były Traktatami rzymskimi. Państwami założycielskimi powyższych organizacji były: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy. Ich celem, zgodnie z podpisanymi trakta tami, było ustanowienie podstaw dla coraz ściślejszego związku między narodami europejskimi, poprzez poprawę warunków życia, stabilność rozwoju, równowagę w handlu i rozwój gospodarczy. Docelowo państwa te miały dążyć do zniesienia wszelkich barier między sobą, poprzez ustanowienie jednolitego wewnętrznego rynku, otwarcie granic, zniesienie ceł między nimi i promowanie postępu ekonomicznego. W początkowym etapie współpraca państw oscylowała, zgodnie z powyższym, wokół szeroko rozumianych zagadnień gospodarczych, dając funkcjonalistom przewagę nad innymi koncepcjami. Wraz z upływem czasu integracja państw w ramach Wspólnot poszerzała się, i to zarówno w aspekcie przedmiotowym (o nowe dziedziny działalności), jak i podmiotowym (o nowe państwa członkowskie). W 973 r. do Wspólnot Europejskich wstąpiła Wielka Brytania, Dania i Irlandia, w 98 r. Grecja, a w 986 r. Hiszpania i Portugalia. Coraz częściej powracała także koncepcja zacieśniania integracji europejskiej, tj. poszerzenia jej o wymiar polityczny (koncepcja noefunkcjonalna). Doszło do tego 7.2.992 r., kiedy to w Maastricht, mocą Traktatu o Unii Europejskiej, powołano do życia Unię Europejską, jako kolejny etap procesów integracyjnych. Pyt. 4
6 Część A. Pytania egzaminacyjne Kolejna fala rozszerzenia dokonała się zatem już w ramach Unii Europejskiej i miała miejsce w 995 r., kiedy to przyjęto Austrię, Szwecję i Finlandię, zaś w 2004 r. do piętnastki dołączyło się kolejnych 0 państw Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta oraz Cypr. W 2007 r. do UE przyjęto Bułgarię i Rumunię. W dniu 3.2.2007 r. podpisany został Traktat z Lizbony, który wszedł w życie.2.2009 r.. Traktat lizboński w swej istocie jest kolejną umową zmieniającą. Oparł się on bowiem na dotychczas obowiązujących Traktacie o Unii Europejskiej oraz Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, przy czym nazwę pierwszego z nich pozostawił bez zmian, drugiego zmienił na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktat lizboński dokonał kolejnej reformy Unii Europejskiej, likwidując Wspólnotę Europejską i tym samym filarową budowę Unii Europejskiej, a ponadto określił expresiss verbis jej charakter prawny, kończąc dyskusje na ten temat spowodowane nieostrymi sformułowaniami zawartymi w Traktacie o Unii Europejskiej z 992 r. (szerzej o Traktacie lizbońskim zob. pyt. 8). Pytanie 5. W sposób ogólny scharakteryzuj Unię Europejską, która funkcjonowała na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony. Dawny Traktat o Unii Europejskiej, mocą swoich postanowień: ) dotyczących wewnętrznej struktury Unii Europejskiej, nie zlikwidował Wspólnot Europejskich. A precyzyjniej rzecz biorąc dwóch Wspólnot WE i Euratomu, gdyż należy pamiętać, iż Traktat o EWWiS był traktatem czasowym, zawartym na 50 lat i wygasł w 2002 r., kończąc działalność EWWiS. Zanim jednak do tego doszło, pojawił się problem, gdzie umiejscowić EWWiS w systemie instytucjonalnym Unii Europejskiej, a także jak odnieść się do dawnej EWG (nazywanej od 992 r. Wspólnotą Europejską) i Euratomu. Co prawda, pewnych wskazówek w tym zakresie udzielił TUE, lecz jego enigmatyczne sformułowania zapoczątkowały jedną z bardziej żywiołowych dyskusji we współczesnym prawie międzynarodowym na temat charakteru prawnego Unii Europejskiej 2. Zgodnie z art. TUE Unia powstała na podstawie TUE w 992 r., oparta została na Wspólnotach Europejskich (przypomnijmy do 2002 r. 3, po tym roku 2), uzupełnionych różnymi rodzajami polityki i formami współpracy przewidzianymi w TUE. Zadaniem Unii natomiast było kształtowanie w sposób spójny i solidar- Dz.U. z 2009 r. Nr 203, poz. 569. 2 Na ten temat zob. E. Cała-Wacinkiewicz, Charakter prawny Unii Europejskiej Pyt. 5
Rozdział I. Geneza i charakter Unii Europejskiej 7 ny stosunków między państwami członkowskimi oraz między ich narodami (na temat filarowej budowy UE zob. pyt. 6); 2) dawny TUE nie określił wprost charakteru prawnego i osobowości Unii Europejskiej. Dlatego też jego analiza na gruncie działań podejmowanych na arenie międzynarodowej skłaniała do wniosku, iż Unia Europejska była zupełnie nowym typem organizacji międzynarodowej o charakterze regionalnym. Traktat z Lizbony, dokonując reformy Unii Europejskiej, zlikwidował Wspólnotę Europejską, a Europejską Wspólnotę Energii Atomowej umiejscowił poza systemem unijnym. Zrezygnował tym samym z jej filarowej budowy. Ponadto określił charakter prawny Unii Europejskiej jako podmiotu prawa międzynarodowego. Pytanie 6. Na czym polegała filarowa budowa Unii Europejskiej? Dawny Traktat o Unii Europejskiej z 992 r., nie likwidując Wspólnot Europejskich, wprowadził koncepcję trójfilarowej budowy Unii Europejskiej, choć stosowanie tego określenia przy definiowaniu Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego nie było najtrafniejsze. Ponieważ jednak można było spotkać je w doktrynie, warto wskazać, iż zgodnie z jego założeniami: ) I filar stanowiły Wspólnoty Europejskie (a zatem współpraca państw o charakterze gospodarczym); 2) II filar to była współpraca państw w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB); 3) III filar to była Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych (określenie to wprowadził w 997 r. Traktat amsterdamski. Pierwotnie TUE stanowił o Współpracy w dziedzinie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych). Traktat z Lizbony zrezygnował z filarowej struktury UE na rzecz jej jednolitości. Pytanie 7. Ogólnie omów charakter prawny Unii Europejskiej funkcjonującej pod reżimem Traktatu o Unii Europejskiej z 992 r. Charakter prawny Unii Europejskiej wzbudzał liczne kontrowersje doktrynalne. Ujmując go najprościej, należy zauważyć, co następuje: ) Unia Europejska była jedyną organizacją międzynarodową o złożonym charakterze. Nie będąc zatem organizacją jednolitą (taką jak inne działające organizacje międzynarodowe, np. ONZ czy Rada Europy), składała się z suborganizacji, tj. Wspólnot Europejskich, które stanowiły jej istotny element konstrukcyjny. Na mocy traktatów założycielskich ustanowione zostały wzajemne powiązania między Unią a Wspólnotami, które dowodziły utworzenia pewnej funkcjonalnej całości w ramach Unii Europejskiej. Jednak to ona miała charakter nadrzędny w stosunku Pyt. 6 7
Część D. Tablice Tabl.. Prawo pierwotne Unii Europejskiej Prawo pierwotne UE jest umownym prawem międzynarodowym, mającym postać umów międzynarodowych, których stronami są państwa członkowskie Unii Europejskiej założycielskie. Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali z 8.4.95 r., już nieobowiązujący, 2. Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z 25.3.957 r., obecny Traktat o Wspólnocie Europejskiej, 3. Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej z 25.3.957 r., 4. Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z 7.2.992 r. modyfikujące o fuzji. Jednolity Akt Europejski z 7.2.986 r., 2. Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z 7.2.992 r., 3. Traktat amsterdamski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz inne akty prawne z 2.0.997 r., 4. Traktat nicejski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz inne akty prawne z 26. 2.200 r., 5. Traktat z Lizbony zamieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z 3.2.2007 r.. Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla Wspólnot Europejskich z 25.3.957 r., 2. Traktat ustanawiający wspólną Radę i wspólną Komisję Wspólnot Europejskich z 8.4.965 r. finansowe akcesyjne. Traktat zmieniający przepisy budżetowe traktatów ustanawiających Wspólnoty Europejskiej oraz Traktatu ustanawiającego wspólną Radę i wspólną Komisję Wspólnot Europejskich z 22.4.970 r., już nieobowiązujący, 2. Traktat zmieniający przepisy budżetowe traktatów ustanawiających Wspólnoty Europejskiej oraz Traktatu ustanawiającego wspólną Radę i wspólną Komisję Wspólnot Europejskich z 22.7.975 r.. Traktat o przystąpieniu (972 r. Dania, Irlandia, Wielka Brytania), 2. Traktat o przystąpieniu (979 r. Grecja), 3. Traktat o przystąpieniu (985 r. Hiszpania, Portugalia), 4. Traktat o przystąpieniu (994 r. Austria, Szwecja, Finlandia), 5. Traktat o przystąpieniu (2003 r. Republika Czech, Estonia, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia i Słowacja), 6. Traktat o przystąpieniu (2005 r. Republika Bułgarii i Rumunii). E. Cała-Wacinkiewicz, System instytucji Unii Europejskiej..., Repetytoria C.H. Beck Tabl.
64 Część D. Tablice Tabl. 2. Prawo wtórne Unii Europejskiej Prawo wtórne Unii Europejskiej (zwane także pochodnym) to uchwały prawotwórcze organów unijnych, czyli akty wydawane przez poszczególne organy UE, którym przyznano prawodawcze kompetencje rozporządzenie jest to akt prawa wtórnego o zasięgu ogólnym. Wiąże ono w całości (tzn. zarówno co do celu, który ma zostać osiągnięty, jak i co do metod i form jego realizacji), a także jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. Jest ono wiążące dla państwa członkowskiego, organu wspólnotowego, osób fizycznych i prawnych prawa krajowego. Ponadto, rozporządzenie wywołuje wprost skutki prawne dla podmiotów, do których jest adresowane akty wiążące dyrektywa wiąże wyłącznie państwo członkowskie, do którego jest skierowana i wyłącznie co do celu (rezultatu), który ma zostać osiągnięty. Organom państwowym pozostawia natomiast (w odróżnieniu od rozporządzenia) swobodę wyboru form i środków, za pomocą których ma zostać zrealizowany wyznaczony dyrektywą cel decyzja wiąże w całości adresatów, do których jest skierowana. Obowiązuje w całości, tzn. wyznacza cel, jak i metody jego realizacji, a od rozporządzeń odróżnia ją indywidualnie określony krąg adresatów akty niewiążące do najważniejszych aktów prawnych o niewiążącym charakterze należą zalecenia i opinie. Ponieważ nie mają one mocy wiążącej, nie podlegają jurysdykcji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Przyjmują postać zajęcia stanowiska, propozycji bądź sugestii. Katalog aktów prawnych wydawanych przez organy unijne, zawarty w art. 288 TFUE, nie jest zamknięty. W praktyce spotkać można różnego rodzaju uchwały nienazwane, rezolucje, programy, memoranda, plany, projekty, komunikaty itp. Tabl. 2