INTEGROWANA OCHRONA ROŚLIN Niechemiczne i chemiczne metody ochrony plantacji Grzegorz Pruszyński Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu Wiek pestycydów (wg Matcalfa 1980): Era optymizmu 1946-1962 Era zwątpienia 1963-1976 Era integracji od 1976 Koncepcja integrowanej ochrony roślin była odpowiedzią na masową krytykę chemicznej ochrony roślin po roku 1962. Integrowana ochrony roślin to według definicji FAO (Food and Agriculture Organization): wykorzystanie wszystkich dostępnych metod i technik z zachowaniem ochrony środowiska w celu utrzymania populacji agrofaga na poziomie, który nie zagraża spowodowaniu nieakceptowanych ekonomicznie uszkodzeń lub strat. Natomiast IOBC (International Organisation for Biological Control) definiuje integrowaną ochronę jako: Jest to zwalczanie agrofagów przy użyciu wszystkich dostępnych metod zgodnie z wymaganiami ekonomicznymi, ekologicznymi i toksykologicznymi, które dają pierwszeństwo naturalnym czynnikom ograniczającym i ekonomicznym progom zagrożenia. Najpóźniej od 01.01.2014 r. wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej są zobligowane do prowadzenia ochrony wszystkich upraw zgodnie z zasadami integrowanej ochrony roślin. Zasady te określa Załącznik III Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów (Dz. U. UE 24.11.2009 L 309/71). Natomiast wymóg wprowadzenia integrowanej ochrony roślin wprowadza Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1107/2009 z 21 października 2009 r. dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin i uchylająca Dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG (Dz. U. UE 24.11.2009 L 309/1). Powyższe akty prawne obowiązują w Unii Europejskiej od 14.06.2011 r.
Przestrzeganie zasad dobrej praktyki ochrony roślin jest szerokim wstępem do wprowadzenia integrowanej ochrony roślin. Ważnym elementem integrowanej ochrony roślin jest prawidłowo prowadzony monitoring występowania i liczebności agrofagów. Monitoring należy prowadzić na każdej uprawie oraz we wszystkich lokalizacjach. Wyniki monitoringu należy udokumentować. Prowadząc obserwacje nad występowaniem agrofagów należy wybrać odpowiednią metodę monitoringu. W przypadku monitorowania występowania i liczebności owadów szkodliwych jest dostępnych kilka metod, np.: Metoda żółtych naczyń (fot.) Tablice lepne Pułapki feromonowe Czerpakowanie Lustracje wzrokowe.
Kolejnym ważnym elementem jest prawidłowe posługiwanie się progami ekonomicznej szkodliwości poszczególnych agrofagów. Próg ekonomicznej szkodliwości to takie nasilenie agrofagów, przy którym wartość spodziewanej straty w plonie jest wyższa od łącznych kosztów zabiegów. Próg ekonomicznej szkodliwości przedstawia wzór: E = P u K z Gdzie: E ekonomiczna efektywność zabiegu ochrony roślin P u produkcja uratowana K z koszt zabiegu Wartości progu szkodliwości nie można traktować jednoznacznie. W zależności od fazy rozwoju rośliny, warunków klimatycznych czy występowania wrogów naturalnych, próg szkodliwości może ulec zmianie. Progi ekonomicznej szkodliwości służą jako pomoc przy podejmowaniu decyzji, ale nie mogą być jedynym kryterium. Przykład progów ekonomicznej szkodliwości stosowanych w rzepaku Agrofag Jednoliścienne Próg ekonomicznej szkodliwości Chwasty 10-15% pokrycia gleby Rumian polny 3 szt./m 2 Przytulia czepna 1 szt./m 2 Sucha zgnilizna kapustnych Czerń krzyżowych Szara pleśń Chowacz podobnik Gnatarz rzepakowiec Mszyca kapuściana Choroby Szkodniki 10-20% roślin porażonych 10-30% roślin porażonych 10-30% roślin porażonych 4 chrząszcze na 25 roślinach 1 gąsienica na 1 roślinie 2 kolonie na 1 m 2 brzegu pola
Integrowana ochrona roślin zakłada wykorzystanie w pierwszej kolejności nie chemicznych metod ochrony roślin a dopiero w ostateczności stosowanie metody chemicznej. Do metod nie chemicznych należą przede wszystkim: Metoda agrotechniczna Metoda hodowlana Metoda biologiczna Metoda mechaniczna Metoda fizyczna Metoda agrotechniczna to przede wszystkim: zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne prawidłowy płodozmian dbałość o odpowiednią strukturę, zasób składników mineralnych i kwasowość gleby zdrowy materiał siewny właściwy termin siewu odpowiedni dobór stanowiska Metoda hodowlana to umiejętny wybór odmian odpornych i tolerancyjnych oparty na znajomości zagrożenia ze strony agrofagów w danym rejonie. Metoda biologiczna polega na stosowaniu środków biologicznych i biotechnicznych oraz na wykorzystaniu działalności pożytecznej entomofauny. Owady pożyteczne to wrogowie naturalni szkodników, a więc owady drapieżne i pasożytnicze, a także owady zapylające. Wrogowie naturalni ograniczają liczebność szkodników, natomiast zapylacze, przede wszystkim pszczoły, których w Polsce występuje ponad 450 gatunków są ważnym czynnikiem plonotwórczym. Ważnym elementem wspierania owadów pożytecznych jest tworzenie korzystnych warunków do ich rozwoju, rozmnażania oraz bytowania poprzez zakładanie i utrzymanie tzw. użytków ekologicznych, a więc np. zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych czy miedz.
Metoda mechaniczna polega na ograniczaniu liczebności agrofagów przy wykorzystaniu środków mechanicznych, jak np. zbieranie szkodników. Natomiast metoda fizyczna to wykorzystanie wysokich temperatur w ograniczaniu liczebności organizmów szkodliwych. Nie ma ona jednak większego znaczenia w uprawie roślin rolniczych. Metoda chemiczna. Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin w programach integrowanych jest ograniczone tylko do wypadków, gdy występuje realne zagrożenie plonu, a w zabiegach zaleca się wykorzystanie środków selektywnych, w najniższych możliwych dawkach oraz terminach dostosowanych do ochrony entomofauny pożytecznej. Jeżeli zastosowanie chemicznego środka ochrony roślin jest konieczne i ekonomicznie opłacalne wówczas należy wybrać preparat: o najmniejszym ryzyku niepożądanego wpływu ubocznego na środowisko, o działaniu selektywnym, stwarzający minimalne ryzyko uodpornienia się agrofagów, o stosunkowo krótkim okresie zalegania i minimalnych pozostałościach w środowisku.