CORAZ WIĘCEJ SZKODNIKÓW ZAGRAŻA KUKURYDZY

OCHRONA Dr hab. inż. Paweł K. Bereś Instytut Ochrony Roślin PIB Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie CORAZ WIĘCEJ SZKODNIKÓW ZAGRAŻA KUKURYDZY Szkodniki to, zaraz po chwastach, jedna z ważniejszych grup organizmów szkodliwych, zagrażająca wysokości i jakości plonów kukurydzy. Pomimo że towarzyszą tej roślinie od samego początku jej uprawy na ziemiach polskich, to dopiero kilkanaście lat temu zaczęto zwracać większą uwagę na ich obecność, a zwłaszcza szkodliwość, która znacząco wzrosła na przełomie XX i XXI wieku. Badania nad składem gatunkowym oraz znaczeniem gospodarczym tej grupy agrofagów zapoczątkowane zostały w latach 50. minionego wieku. W tamtym czasie w okolicach Wrocławia (gdzie koncentrowała się cała uprawa kukurydzy) zidentyfikowano żerowanie na tej roślinie 33 gatunków szkodników. Największe znaczenie gospodarcze miały wówczas: drutowce, ploniarka zbożówka, mszyce, wciornastki i omacnica prosowianka. Po upływie ponad 60. lat od tamtego czasu i olbrzymim postępie w uprawie kukurydzy, nadal te same gatunki poważnie zagrażają roślinom. Dodatkowo, w ostatnim piętnastoleciu, pojawiły się zupełnie nowe gatunki, które albo w Polsce w ogóle nie występowały, albo żerowały na innych roślinach uprawnych lub dziko rosnących. Przykłady tu można mnożyć, ale do tego grona zaliczyć należy zwłaszcza: stonkę kukurydzianą, urazka kukurydzianego, wieczernicę szczawiówkę, włócznicę białożyłkę, przędziorka chmielowca, ślimaki, a ostatnio nawet czaple. Wszechobecność kukurydzy w kraju doprowadziła do tego, że gatunki ją uszkadzające znalazły bogatą i ogólnie dostępną bazę pokarmową, stąd też zaczęły liczniej się pojawiać i lokalnie powodować nieraz duże szkody. Omacnica prosowianka Ploniarka zbożówka (fot. P. Bereś) (fot. P. Bereś) Stonka kukurydziana (fot. P. Bereś) Mszyce (fot. P. Bereś) 62

SZKODNIKI Najnowsze dane mówią już o ponad 50. gatunkach szkodników występujących na plantacjach, wśród których większość to owady. Liczba ta niestety wzrasta. Prognozuje się, że w nadchodzących latach szczególnie wzrośnie znaczenie gospodarcze gatunków ciepłolubnych, zwłaszcza omacnicy prosowianki oraz mszyc. Szacunki dotyczące wpływu szkodników na wysokość plonu wskazują, że w skali kraju ta grupa organizmów szkodliwych jest odpowiedzialna za około 10% ubytki w plonie kukurydzy kiszonkowej i około 20% w plonie kukurydzy ziarnowej. Bardzo trudno jest oszacować procentowo straty pośrednie, które wpływają na pogorszenie jakości produktu finalnego lub surowca do dalszej produkcji, niemniej żerowanie szkodników przyczynia się istotnie do zwiększenia podatności roślin na opanowanie przez patogeny. Te z kolei, wg różnych źródeł, mogą obniżać same przez się wysokość plonu średnio o 10-30%. Gdy chcemy skutecznie zabezpieczyć wysokość i jakość plonów konieczne staje się ograniczanie liczebności szkodników uszkadzających kukurydzę. Od 2014 r. do tego celu wykorzystuje się integrowaną ochronę roślin, która przedkłada stosowanie metod proekologicznych nad chemicznymi, niemniej nie wyklucza użycia tej ostatniej. Do dyspozycji plantatorów pozostają zatem następujące metody: agrotechniczna, hodowlana, biologiczna i chemiczna. Przystępując jednak do ochrony kukurydzy przed agrofagami należy pamiętać o prowadzeniu monitoringu występowania gatunków szkodliwych, w tym sygnalizacji terminu ich optymalnego zwalczania. Ponadto, jak informuje Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), każdy profesjonalny użytkownik ś.o.r. jest zobligowany do prowadzenia i przechowywania przez trzy lata dokumentacji zawierającej nazwę środka ochrony roślin, czas zastosowania i dawkę, a także obszar i nazwę uprawy, na których zastosowano preparat chemiczny. W dokumentacji musi być również wskazany sposób realizacji wymagań integrowanej ochrony roślin przez podanie co najmniej przyczyny wykonania zabiegu środkiem ochrony roślin. Inspektorzy PIORiN w ramach przeprowadzanych kontroli będą oceniać czy w gospodarstwie stosowane są wymogi integrowanej ochrony roślin, określone w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wymagań integrowanej ochrony roślin (DzU Poz. 505). Aby skutecznie ograniczać liczebność i szkodliwość najważniejszych szkodników konieczne jest systematyczne monitorowanie ich obecności na plantacjach. Pozwala ono ustalić terminy pojawu gatunku (w tym stadium zwalczanego), określić jego liczebność, a zwłaszcza okres optymalnego zwalczania, który w przypadku niektórych gatunków jest bardzo krótki. Obok najprostszych sposobów polegających na wizualnej obserwacji nadziemnych i podziemnych części roślin na obecność szkodników (poszczególnych stadiów rozwojowych) lub uszkodzeń jakie powodują, stosuje się także różnego rodzaju urządzenia mające na celu pomoc w uchwyceniu pojawu zwalczanego gatunku. Dla potrzeb wykrycia obecności szkodników glebowych (m.in. drutowców, pędraków, rolnic) stosuje się odkrywki glebowe wykonywane jeszcze przed siewem roślin. Po wschodach, w ten sam sposób poszukuje się larw stonki kukurydzianej na stanowiskach uprawy kukurydzy w monokulturze, z tą różnicą, że szuka się ich zarówno w glebie, jak i na systemie korzeniowym (niekiedy wewnątrz większych korzeni). Do wykrywania szkodliwych gatunków motyli (np. omacnicy prosowianki, rolnic, słonecznicy orężówki) stosuje się także pułapki feromonowe, które odławiają osobniki męskie. Coraz powszechniejsze w monitorowaniu omacnicy prosowianki jest także użycie pułapek świetlnych odławiających motyle obojga płci. W przypadku stonki kukurydzianej do odłowu chrząszczy używa się pułapek feromonowych oraz pokarmowych. 63

ZWALCZANIE Bardzo pomocne w uchwyceniu momentu wylotu omacnicy prosowianki z resztek pożniwnych jest obserwowanie w izolatorze entomologicznym procesu przepoczwarczania się gąsienic i wylotu motyli. Dla potrzeb uchwycenia nalotu muchówek ploniarki zbożówki stosuje się białe lub fioletowe naczynia wypełnione wodą z dodatkiem detergentu. Z kolei kolorowe tablice lepowe wykorzystuje się np. do odłowu wciornastków (kolor niebieski). Obok własnych obserwacji nad występowaniem szkodników można także decyzje o potrzebie i terminie zwalczania wybranych gatunków podeprzeć komunikatami sygnalizacyjnymi wydawanymi m.in. przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa (np. w zakresie ploniarki zbożówki i omacnicy prosowianki), Instytut Ochrony Roślin (omacnica prosowianka i stonka kukurydziana), a także niektóre firmy komercyjne, działające w branży rolniczej (komunikaty związane głównie z omacnicą prosowianką). Informacje sygnalizacyjne zwykle podawane są na stronach internetowych jednostek, a przy bardziej rozbudowanych systemach docierają poprzez e-mail lub sms bezpośrednio do plantatora kukurydzy. Metoda agrotechniczna. Jak sama nazwa wskazuje związana jest z agrotechniką w uprawie kukurydzy, która może w większym bądź mniejszym stopniu wpływać zarówno na roślinę uprawną, jak i gatunki ją uszkadzające. Metoda ta obejmuje działania zapobiegające występowaniu szkodliwych organizmów oraz minimalizujące ich negatywny wpływ na rośliny, stąd też powinna być stosowana w gospodarstwie corocznie, bez względu na kierunek uprawy kukurydzy. Ważną rolę odgrywa tu dobór odpowiedniego stanowiska pod siew, który ma zagwarantować kukurydzy prawidłowy wzrost, dzięki czemu rośliny łatwiej przezwyciężają skutki żerowania niektórych szkodników bądź są mniej podatne na ich zmasowany atak. Ponadto chcąc zapewnić roślinom dobre warunki do wzrostu konieczne jest staranne przygotowanie gleby pod siew oraz wykonanie wszystkich niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych, a zwłaszcza odchwaszczania i zbilansowanego nawożenia. W dobie coraz powszechniejszego stosowania uproszczeń agrotechnicznych, w tym minimalizowania liczby zabiegów uprawowych gleby, należy mieć świadomość, że mechaniczna uprawa pozwala na niszczenie części gatunków szkodników żyjących bądź okresowo chowających się w glebie, bądź pogarsza im warunki do rozwoju, przez co stają się mniej szkodliwe dla rośliny uprawnej. Jest to tym istotniejsze, gdyż z wieloma gatunkami nie można już walczyć za pomocą metod chemicznych z powodu wycofania niektórych substancji czynnych. Przystępując do zwalczania chwastów, należy mieć świadomość, że na wielu gatunkach mogą zimować, żerować i wstępnie rozwijać się niektóre szkodniki, np. omacnica prosowianka, wciornastki, zmieniki czy też rolnice i piętnówki, które później zasiedlają kukurydzę. Szczególna uwaga powinna być zwrócona na zwalczanie: bylicy pospolitej, komosy białej, szarłatu szorstkiego, chwastnicy jednostronnej, szczawu kędzierzawego oraz rdestu plamistego, na których może żerować bądź zimować omacnica prosowianka. Z kolei, przystępując do nawożenia kukurydzy, należy zwrócić baczną uwagę zwłaszcza na azot. Wysokie dawki tego makroskładnika sprzyjają liczniejszemu wystąpieniu m.in. mszyc oraz omacnicy prosowianki, w tym uszkodzeń o znaczeniu gospodarczym, jakie powodują jej gąsienice. W integrowanej ochronie kukurydzy szczególnie ważne jest zastosowanie płodozmianu, obejmującego przerwę w uprawie tej rośliny na tym samym stanowisku przez co najmniej 2-3 lata. Czynność ta pozwala zredukować liczebność oraz szkodliwość zwłaszcza szkodników glebowych, a także omacnicy prosowianki, urazka kukurydzianego, rolnic i piętnówek. Ponadto płodozmian to najskuteczniejszy sposób zwalczania stonki kukurydzianej na takich polach nie występuje stadium larwalne tego gatunku, uszkadzające system korzeniowy roślin. W sytuacji braku zarejestrowanego jakiegokolwiek preparatu do zwalczania larw stonki na 64

monokulturach kukurydzy, płodozmian staje się jedynym skutecznym sposobem na przerwanie cyklu rozwojowego gatunku. Aby płodozmian czy też zabiegi mechaniczne gleby przyniosły jak najlepsze efekty należy także zwrócić uwagę na zastosowanie izolacji przestrzennej, która polega na oddaleniu nowo założonych upraw kukurydzy od miejsc licznego występowania szkodników (np. miejsc ich zimowania). Zaleca się zatem nie zakładać plantacji w bezpośrednim sąsiedztwie ubiegłorocznych resztek pożniwnych kukurydzy, skąd mogą wylatywać motyle omacnicy prosowianki. Oddalenie upraw od bezpośredniego sąsiedztwa np. łąk, pastwisk, ugorów itp. pozwoli ograniczyć migrację szkodników glebowych, a także zmieników, wciornastków, mszyc, gryzoni, ślimaków i innych. W przypadku tzw. dwudomnych gatunków mszyc warto oddalić zasiewy kukurydzy np. od innych zbóż, wieloletnich użytków trawiastych, czeremchy oraz dziko rosnących róż, natomiast izolacja od większych terenów leśnych ogranicza ryzyko licznego pojawu zwierzyny łownej i ptaków. Jednym ze sposobów wpływania na organizmy szkodliwe może być manipulowanie terminem siewu kukurydzy. Wykazano w badaniach, że na uprawianej w monokulturze wczesne siewy, np. w drugiej połowie kwietnia, sprzyjają silniejszemu pojawowi m.in. omacnicy prosowianki i larw stonki kukurydzianej w porównaniu z siewami wykonanymi w drugiej połowie maja. Zastosowanie jednak tej obserwacji w praktyce jest utrudnione, gdyż w kraju dąży się do przyśpieszania siewów, a nie do ich opóźniania. Z kolei wykazano, że wczesne siewy ograniczają szkodliwość ploniarki zbożówki pod warunkiem, że warunki pogodowe sprzyjają rozwojowi roślin. Gdy istnieje zagrożenie ze strony szkodników glebowych, ptaków czy też dzików, a nie ma możliwości wysiania kukurydzy na innym polu warto rozważyć zwiększenie normy wysiewu, np. o 10%, tak aby pokryć ewentualne wypadnięcia roślin na skutek obecności tych szkodników. Takie działanie może być również zasadne na polach, na których kukurydzę uprawia się w monokulturze, a w poprzednim roku nie wykonano dokładnego rozdrabniania resztek pożniwnych i ich przyorania przed zimą, co uczyniono dopiero wiosną. Na takich polach może wzrosnąć zagrożenie ze strony śmietki kiełkówki, która niszczy pęczniejące ziarniaki i siewki, a także chrząszczy urazka kukurydzianego (namnaża się w gnijącej materii organicznej). Z uwagi na to, że niektóre szkodniki, jak np. omacnica prosowianka, rolnice, urazek kukurydziany, stonka kukurydziana, mszyce, wciornastki, zwierzęta łowne i ptaki występują niemal do końca okresu wegetacji kukurydzy, bardzo ważne jest też terminowe zebranie plonu, gdy tylko rośliny osiągną dojrzałość zbiorczą. Zarówno przy zbiorze kukurydzy na kiszonkę, jak i na ziarno należy dążyć do tego, aby w jak największym stopniu rozdrobnić resztki pożniwne. Czynność ta pozwala mechanicznie zniszczyć przygotowane do zimowania w łodygach gąsienice omacnicy prosowianki. W badaniach IOR TSD Rzeszów, wykonanych w 2014 r. wykazano, że najlepsze efekty mechanicznego zwalczania zimujących gąsienic daje użycie mulczera i rozdrabniacza orkan, a gorsze użycie na ściernisku glebogryzarki. Zastosowanie mulczera pozwoliło zniszczyć do 68% przygotowanych do zimowania gąsienic. Najbardziej podatne na zniszczenie były gąsienice znajdujące się w pierwszym międzywęźlu oraz częściowo w nasadzie łodygi, natomiast gąsienice, które poprzez łodygę wgryzły się aż w szyjkę korzeniową (strefa podziemna rośliny) cechowała wysoka przeżywalność. Na plantacjach bardzo silnie opanowanych przez omacnicę prosowiankę i towarzyszące im grzyby z rodzaju Fusarium można rozważyć zebranie słomy kukurydzianej (z gąsienicami) i jej wykorzystanie np. do produkcji brykietu lub w celach energetycznych. Czynność taka powinna być jednak wykonywana raz na kilka lat, aby nie zubażać gleby w materię organiczną. Po zbiorze plonu kluczową rolę w integrowanej ochronie odgrywa wykonanie przed nastaniem zimy orki, która powinna dokładnie przykryć resztki pożniwne zawierające niektóre sta- 65

dia zimujące szkodników grubą warstwą gleby. W ten sposób można walczyć m.in. z omacnicą prosowianką, której gąsienice może dodatkowo ograniczyć wiosenne talerzowanie. Coraz częściej praktykowanym zabiegiem przed wiosennym talerzowaniem jest zastosowanie na ściernisko (ale jeszcze przed orką) nawozu azotowego w formie opryskiwania resztek pożniwnych, którego celem jest przyśpieszenie mineralizacji zdrewniałych fragmentów słomy, w których najchętniej chowają się gąsienice omacnicy prosowianki. Metoda hodowlana. Ma szczególnie duże znaczenie w integrowanej ochronie roślin. W przypadku kukurydzy polega na uprawie odmian mniej podatnych na uszkodzenia powodowane przez niektóre szkodniki (nie są to odmiany GMO). Informację z tego zakresu można pozyskać z katalogów odmianowych firm hodowlanych lub dystrybutorów ziarna siewnego, z badań COBORU, uczelni rolniczych oraz instytutów branżowych podległych MRiRW. Nieocenioną bazą danych są także doświadczenia polowe prowadzone w ramach PDOiR, a także okazjonalnych Dni kukurydzy odbywających się na terenie całego kraju. Przyglądając się odmianom na poletkach doświadczalnych warto zwracać uwagę na to, czy były one traktowane insektycydami/biopreparatami, gdyż w tym wypadku nie będzie można poznać naturalnych zdolności obronnych tych mieszańców przed szkodnikami. Mniejsza podatność dostępnych na rynku odmian może wynikać m.in. z ich cech genetycznych, które wpływają m.in. na pokrój rośliny, grubość ścian komórkowych, ilość wosków powierzchniowych, liczbę włosków na blaszkach liściowych, wczesność mieszańca, obecność w tkankach naturalnych substancji owadobójczych, wielkość systemu korzeniowego itp. W odniesieniu do kukurydzy wykazano, że dostępne na rynku odmiany charakteryzują się zróżnicowaną podatnością zwłaszcza na ploniarkę zbożówkę, omacnicę prosowiankę oraz stonkę kukurydzianą. W dużej mierze tolerancja mieszańców na te szkodniki wynika z ich wczesności. W badaniach wykonanych przez IOR Rzeszów na południowym-wschodzie kraju wykazano, że część mieszańców wczesnych (FAO do 220) jest znacznie bardziej podatna na omacnicę prosowiankę, aniżeli część odmian średniowczesnych (FAO 230-250), a zwłaszcza odmian średniopóźnych (FAO powyżej 260). Z kolei odwrotna tendencja występuje w przypadku ploniarki zbożówki, która w sprzyjających jej rozwojowi warunkach silniej atakuje odmiany o wolnym wzroście początkowym, w tym odmiany późne. Zaobserwowano, że u odmian wczesnych oraz o silnym wzroście początkowym, w sprzyjających warunkach pogodowych w okresie kwietnia i maja dochodzi do samoczynnego wyrzucania larw ploniarki z tkanek, a ponieważ nie mogą już wgryźć się w twarde tkanki, giną na zewnątrz rośliny z głodu i pod wpływem czynników środowiskowych. Ostatnie obserwacje pokazały również, że chrząszcze stonki kukurydzianej mają swoje preferencje co do wczesności odmian. W lipcu bardzo chętnie zasiedlają odmiany bardzo wczesne (które kwitną), natomiast z chwilą rozpoczęcia pylenia przez odmiany o późniejszej wegetacji przenoszą się na nie i to na nich najliczniej żerują aż do końca okresu wegetacji, zwłaszcza jeśli są to odmiany typu stay green. Wczesność mieszańców jest tylko jednym z czynników wpływających na gatunki szkodliwe, ale nie jedynym, gdyż w każdej z trzech klas wczesności wyodrębnionych w Polsce notuje się odmiany mniej oraz bardziej podatne na wymienione szkodniki, dlatego tak ważne jest wybieranie tych najmniej podatnych. Jak pokazują bowiem badania w skrajnych przypadkach najmniej podatny mieszaniec może być 2-3 razy słabiej uszkadzany od najwrażliwszego. Wysiew odmian np. bardzo podatnych na omacnice prosowiankę może mieć jednak swój sens na plantacjach wielkoobszarowych, co pokazały pilotażowe badania wykonane w okolicach Rzeszowa w 2014 r. W doświadczeniu (prowadzonym w płodozmianie) wykorzystano jedną z wczesnych odmian kukurydzy, bardzo podatną na omacnicę prosowiankę do obsiania pasu brzeżnego zasiewu o szerokości minimum 10 metrów. W głębi łanu znajdowa- 66

ły się natomiast odmiany o późniejszej wegetacji: średniowczesne i średniopóźne. Zastosowanie takiego pasa buforowego sprawiło, że nalatujące na plantację samice omacnicy prosowianki najliczniej zasiedliły jajami odmianę wczesną, bardziej zaawansowaną we wzroście od odmian rosnących w dalszej odległości od brzegu pola. Taki pas buforowy (im szerszy tym skuteczniejszy) z bardzo podatną odmianą można pozostawić na pastwę szkodnika, ale można także potraktować go insektycydem (bez opryskiwania całej uprawy), co wpłynie na zmniejszenie populacji szkodnika i ograniczy ewentualną migrację gąsienic w głąb łanu. Jedną z ważnych cech odmian wpływającą na niektóre szkodniki jest budowa blaszek liściowych i kąt ich ustawienia. Zarówno w odniesieniu do ploniarki zbożówki, jak i omacnicy prosowianki, wysiew odmian o liściach ustawionych bardziej pionowo, o większym owoskowaniu i mniejszej ilości włosków, zwiększa szansę na samoczynne opadanie jaj na glebę pod wpływem warunków pogodowych, a także zwiększa penetrację łanu przez owady pożyteczne (w tym kruszynka) czy też zastosowane insektycydy. W ostatnim czasie porusza się także w Polsce możliwość ochrony kukurydzy przed omacnicą prosowianką za pomocą naturalnych toksyn produkowanych przez same rośliny. Mowa jest tu o związku określanym skrótem DIMBOA (2,4-dihydroxy-7-methoxy-1,4-benzoxazin- -3-one) wytwarzanym przez kukurydzę. Największa koncentracja tego związku, mogąca uśmiercić gąsienice, jest w roślinach osiągających do 38 cm wysokości, a wraz z ich wzrostem ulega rozcieńczeniu, stąd rośliny stają się w pełni podatne na szkodnika. Wpływ DIM- BOA na omacnicę prosowiankę stwierdzono m.in. w USA, gdzie szkodnik rozwija 2-4 pokolenia w ciągu roku (w zależności od regionu) i gdzie motyle zaczynają pojawiać się niedługo po wschodach. Gąsienice pierwszego pokolenia w USA zwykle nie stanowią dużego zagrożenia, gdyż dopiero od pokolenia drugiego obserwuje się silne uszkodzenia roślin. W Polsce wpływ DIMBOA na szkodnika nie jest znany, niemniej w okresie, gdy rośliny mają do 38 cm wysokości, omacnica prosowianka jeszcze nie występuje na plantacjach. Z chwilą, gdy owad się pojawia, rośliny w zależności od roku, wczesności odmiany i terminu siewu rozwijają 7-8 liści lub już wyrzucają wiechy. Nie można raczej oczekiwać, że DIMBOA skutecznie ogranicza populację szkodnika, gdyż byłoby to już obserwowane, a aktualnie notuje się wręcz sytuację odwrotną ekspansja i szkodliwość gatunku nabrały w ostatnich latach na sile. Z metodą hodowlaną ściśle wiąże się także konieczność zakupu kwalifikowanego materiału siewnego kukurydzy pokolenia F 1. Wyklucza się w integrowanej ochronie tej rośliny wykorzystanie do siewu ziarna pochodzącego z samoreprodukcji, pokolenia F 2, F 3 i więcej. Udowodniono w badaniach IOR, że odmiany kukurydzy wytworzone na drodze samoreprodukcji, obok zróżnicowania we wzroście powstałego wskutek rozszczepiania się cech, są bardziej podatne na szkodniki i choroby, a zwłaszcza na omacnicę prosowiankę i choroby fuzaryjne. Co niezmiernie ważne, wykazano w trzyletnich badaniach, że mieszańce pokolenia F 2 i F 3 mogą plonować o 15-38,4% słabiej od odmian pokolenia wyjściowego F 1, co w plonie ziarna przejawia się spadkiem o 1,3-4,2 t/ha. Samoreprodukcja kukurydzy jest zatem nieuzasadniona pod każdym względem, zwłaszcza ekonomicznym. Metoda biologiczna. Skierowana jest przeciwko omacnicy prosowiance oraz pośrednio rolnicom oraz piętnówkom żerującym na kolbach. Polega na zastosowaniu biopreparatów zawierających kruszynka (Trichogramma spp.), który jest niewielką błonkówką pasożytującą jaja wielu gatunków owadów. Ochrona biologiczna przeciwko omacnicy prosowiance zaczyna przeżywać w Polsce okres rozkwitu, do czego w dużej mierze przyczyniły się tendencje proekologiczne w ochronie roślin. Było to widoczne zwłaszcza w 2014 r., w którym kruszynek został zastosowany na powierzchni 5 942 ha, gdzie większość stanowiły gospodarstwa wiel- 67

kopowierzchniowe. Sama tylko metoda agrolotnicza z wykorzystaniem wiatrakowca do nanoszenia kruszynka obejmowała obszar ponad 5 tys. ha kukurydzy. Na krajowym rynku dostępnych jest kilka biopreparatów, które zawierają zwykle ten sam gatunek kruszynka Trichogramma brassicae. Na mniejsze plantacje kukurydzy szczególnie polecany jest Trichocap oraz Trichosafe zawieszki, które umieszcza się na blaszkach liściowych kukurydzy. Ochrona 1 ha kukurydzy za pomocą tego typu biopreparatów zajmuje nie więcej niż 15-20 minut. Na plantacje wielkoobszarowe polecany jest Tricholet, rozsiewany aparaturą agrolotniczą (np. wiatrakowcami) bądź Trichosafe kulki, aplikowany na glebę ręcznie bądź za pomocą specjalnych rozsiewaczy. W zależności od zaleceń producenta biopreparatu wykonuje się od jednej do dwóch, a czasem trzech introdukcji kruszynka. Sygnałem do pierwszego, natychmiastowego wyłożenia biopreparatu jest pojawienie się pierwszych złóż jaj szkodnika na roślinach, co ma zwykle miejsce w drugiej/trzeciej dekadzie czerwca lub w pierwszych dniach lipca. Kolejną introdukcję przeprowadza się po 7-10 dniach od pierwszej. W sytuacji, gdy do monitorowania lotu motyli omacnicy prosowianki wykorzystuje się pułapki feromonowe lub świetlne, wówczas pierwsze wyłożenie kruszynka wykonuje się zwykle po 5-10 dniach od stwierdzenia pierwszego motyla w pułapce, gdyż w tym czasie można spodziewać się, że pojawią się pierwsze jaja szkodnika na roślinach. Termin ten zwykle przypada w drugiej połowie czerwca. Bardzo ciekawym rozwiązaniem jest możliwość zakupu biopreparatu łącznie z usługą monitorowania pojawu omacnicy prosowianki. W takim wariancie sprzedawca biopreparatu wpierw zakłada pułapki do odłowu motyli (zwykle świetlne) bądź prowadzi analizy na obecność złóż jaj i na podstawie systematycznych obserwacji sam ustala termin wyłożenia kruszynka. Decydując się na ochronę biologiczną kukurydzy, należy pamiętać, że zamówienie na biopreparat (wraz z podaniem planowanej powierzchni chronionej, liczby introdukcji entomofaga) powinno być zgłoszone jak najwcześniej sprzedawcy (zwykle w marcu-kwietniu), tak aby producent miał czas na przygotowanie biopreparatu. Rozważając użycie metody biologicznej, trzeba mieć świadomość, że wykorzystuje się w niej żywy organizm o niewielkich rozmiarach, który jest podatny na wpływ warunków pogodowych. Może się zatem zdarzyć, że pomimo prawidłowego ustalenia terminu wyłożenia kruszynka, zastosowaniu odpowiedniej dawki błonkówek (zwykle jest to 230-250 tys. błonkówek/ha) i ich równomiernego rozłożenia w łanie, uzyska się niezadowalające efekty zwalczania omacnicy prosowianki, wywołane przez wpływ pogody. Zwykle, gdy w okresie czerwca i lipca jest chłodno, padają ulewne deszcze i wieją silne wiatry, wówczas kruszynek ma bardzo utrudnione pasożytowanie jaj omacnicy, gdyż taka pogoda wpływa na lot zarówno samej błonkówki, jak również i motyli szkodnika. Ten drugi gatunek jednak z uwagi na rozmiary łatwiej sobie radzi w okresach niesprzyjających warunków pogodowych. W badaniach IOR TSD w Rzeszowie na przestrzeni ostatnich 10 lat uzyskiwano zróżnicowaną skuteczność kruszynka, który pozwalała obniżyć liczbę roślin uszkodzonych przez gąsienice od 15 do 83%. Bardzo dobre efekty biologicznego zwalczania uzyskano m.in. w 2014 r. Średnia skuteczność kruszynka na przestrzeni wielolecia kształtowała się na poziomie około 65% w warunkach wysokiej liczebności omacnicy prosowianki. Pewną formą ochrony biologicznej w integrowanej ochronie roślin jest dbanie o organizmy pożyteczne naturalnie występujące na plantacjach kukurydzy, które są sprzymierzeńcami człowieka w walce z wieloma szkodnikami. Do najbardziej znanych należą biegaczowate, kusakowate, pająki, złotooki, biedronkowate, mszycarzowate, bzygowate, rączycowate i wiele innych. Należy zatem dołożyć wszelkich starań, aby na plantacji i w jej otoczeniu znalazły dobre warunki dla rozwoju. Efekt taki można osiągnąć np.: przez pozostawianie zarośli śród- 68

polnych, zakładanie lub dbanie o istniejące oczka wodne, pozostawianie wokół plantacji kwitnących roślin, niewykaszanie miedz itp. Metoda chemiczna. Powinna być stosowana w ostateczności, gdy inne sposoby niechemiczne okażą się niewystarczające dla zabezpieczenia wysokości i jakości plonu. Aktualnie metoda chemiczna w kukurydzy jest coraz trudniejsza w zastosowaniu z uwagi na stale zmieniający się dobór zoocydów, w tym wycofywanie z użycia niektórych substancji czynnych. Przykładem jest imidachlopryd, którego od 2013 r. nie można stosować do zaprawiania materiału siewnego kukurydzy, wskutek czego roślina ta została pozbawiona ochrony chemicznej przed szkodnikami glebowymi (drutowce, pędraki, rolnice), w tym częściowo przed ploniarką zbożówką. Poniżej zaprezentowano dobór preparatów chemicznych do ograniczania szkodników kukurydzy (stan na grudzień 2014 r.), niemniej zaleca się każdorazowe sprawdzenie w zaleceniach ochrony kukurydzy wydawanych przez Instytut Ochrony Roślin-PIB w Poznaniu bądź w internetowej wyszukiwarce środków ochrony roślin MRiRW, czy przypadkiem nie nastąpiły zmiany w rejestrze. W rejonach, w których co roku ploniarka zbożówka występuje w dużym nasileniu najprostszym sposobem zapobiegnięcia żerowaniu jej larw jest zaprawienie ziarniaków insektycydem. Do tego celu zarejestrowana jest tylko jedna zaprawa: Mesurol 500 FS (metiokarb) stosowana w dawce 1 l/100 kg ziarna, która oddziałuje repelentnie na ptaki. Jeżeli w gospodarstwie nie zastosowano zaprawionego materiału siewnego, wówczas do zwalczania larw ploniarki zbożówki można użyć nalistny preparat Proteus 110 OD (tiachlopryd + deltametryna) w dawce 0,5 l/ha. Bardzo ważne jest, aby opryskiwanie roślin wykonać w okresie, gdy rośliny rozwijają 2-3 liście właściwe. W przypadku licznego wystąpienia mszyc do ich zwalczania zarejestrowano preparaty nalistne zawierające lambda-cyhalotrynę, które stosuje się w dawce 0,1 l/ha. Są to: Arkan 050 CS lub Karate Zeon 050 CS lub LambdaCE Z 050 CS lub Wojownik 050 CS. Zabieg przeciwko mszycom wykonuje się zwykle w okresie lipca, gdy występuje pierwszy (zwykle najliczniejszy) szczyt liczebności pluskwiaków. W rejonach licznego występowania omacnicy prosowianki metoda chemiczna jest możliwa do zastosowania, gdy gospodarstwo dysponuje dostępem do opryskiwacza szczudłowego lub gdy jeszcze na etapie siewów pozostawiono drogi przejazdowe dla ciągnika z opryskiwaczem. W zależności od stopnia zagrożenia ze strony gąsienic wykonuje się od jednego do dwóch zabiegów ochronnych. Stwierdzenie szczytu liczebności motyli w zastosowanej pułapce świetlnej oznacza, że zwykle w ciągu 5-7 dni można wykonać zabieg chemiczny. Jeżeli nie stosuje się pułapki świetlnej, to stwierdzenie szczytu liczebności jaj wskazuje, że w ciągu 5-10 dni można wykonać zabieg opryskiwania roślin (ale trzeba zwracać uwagę na temperaturę w czasie upałów wylęg gąsienic następuje nawet po 4-5 dniach od złożenia jaj). Termin licznych wylęgów szkodnika (stadium zwalczane to gąsienice w stadium rozwojowym L 1 ) przypada od końca pierwszej dekady lipca do początku trzeciej dekady tego miesiąca, ze szczytem liczebności, notowanym zwykle pod koniec drugiej dekady lipca. Pierwszy zabieg chemiczny (dodatkowy) zalecany jest więc na przełomie pierwszej/drugiej dekady lipca, natomiast drugi (podstawowy okres zwalczania) pod koniec drugiej lub na początku trzeciej dekady lipca. Do zwalczania gąsienic omacnicy prosowianki można zastosować insektycydy zawierające lambda-cyhalotrynę, które aplikuje się w dawce 0,2 l/ha: Arkan 050 CS lub Karate Zeon 050 CS lub LambdaCE Z 050 CS lub Wojownik 050 CS. Można także zastosować Karate 2,5 WG (lambda-cyhalotryna) w dawce 0,20-0,40 kg/ha oraz Sparviero (lambda-cyhalotryna) w dawce 0,125 l/ha. Należy jednak pamiętać, że powyższe preparaty są skuteczne w temperaturze do 20 o C. Niezależne od temperatury są: Proteus 110 OD stosowany w dawce 0,5 l/ha oraz trzy 69

insektycydy zawierające indoksakarb stosowane w dawce 0,125-0,15 kg/ha: Steward 30 WG, Skarb 30 WG oraz Rumo 30 WG. Przy stosowaniu dwóch zabiegów w sezonie wegetacyjnym kukurydzy konieczne jest naprzemienne stosowanie insektycydów z różnych grup chemicznych. W tym miejscu warto także wspomnieć, że coraz powszechniejszą praktyką wykonywaną po zbiorach plonu jest opryskiwanie resztek pożniwnych kukurydzy (z zimującymi gąsienicami omacnicy prosowianki) insektycydami o działaniu gazowym, kontaktowym i żołądkowym (np. zawierającymi chloropiryfos). W ten sposób dąży się do zniszczenia szkodnika przed kolejnym sezonem wegetacyjnym. Należy podkreślić, że tego typu zabiegi są niezgodne z prawem i nie są zalecane. Ponadto mogą przynieść więcej szkód niż pożytku np. poprzez zubażanie bioróżnorodności na resztkach pożniwnych gromadzi się bowiem wiele owadów pożytecznych, które niszczą te nieselektywne preparaty. Dodatkowo, badania IOR Rzeszów z 2014 r. wykazały, że takie zabiegi pozwalają zniszczyć jedynie do 38,5% zimujących gąsienic, stąd też nie mają większego znaczenia praktycznego. W rejonach występowania chrząszczy stonki kukurydzianej (od 2014 r. nie jest to już szkodnik kwarantannowy) aktualnie można je zwalczać następującymi preparatami: Proteus 110 OD w dawce 0,75 l/ha lub Steward 30 WG, Rumo 30 WG i Skarb 30 WG stosowanymi w dawce 0,125-0,15 kg/ha. W zależności od zagrożenia wykonuje się 1-2 zabiegi ochronne w okresie licznego występowania osobników dorosłych. Pierwsze opryskiwanie roślin należy wykonać w okresie od drugiej połowy lipca do połowy sierpnia. W przypadku konieczności powtórzenia zabiegu, należy go wykonać 7 do 14 dni później. Jeżeli stosuje się dwa zabiegi zwalczające, to należy stosować przemiennie insektycydy z różnych grup chemicznych. Przystępując do ochrony chemicznej warto kierować się progami ekonomicznej szkodliwości ustalonymi dla wybranych szkodników, które zaprezentowano w tabeli 1. Należy jednak pamiętać, że wartość progu szkodliwości służy jedynie jako pomoc w podejmowaniu decyzji o potrzebie zabiegu chemicznego, ale nie może być to jedyne kryterium brane pod uwagę. Tabela 1. Progi szkodliwości dla wybranych szkodników kukurydzy Nazwa szkodnika Termin obserwacji Próg zagrożenia Drutowce przed siewem 2-8 larw na 1 m 2 Mszyce od wiechowania 300 mszyc na 1 roślinie Omacnica prosowianka Ploniarka zbożówka Rolnice faza wiechowania od wschodów do fazy 4 liści faza wschodów faza 5-6 liści 6-8 złóż jaj na 100 roślinach lub gdy w poprzednim roku uszkodzone było 15% roślin w uprawie na ziarno i CCM lub 30-40% w uprawie na kiszonkę 1 larwa na 1 roślinę lub gdy w poprzednim roku uszkodzone było 10-15% roślin w uprawie na ziarno lub 20-30% w uprawie na kiszonkę 1 gąsienica na 2 m 2 pola 1-2 gąsienice po trzeciej wylince na 1 m 2 uprawy kukurydzy W przypadku jakichkolwiek wątpliwości związanych z integrowaną ochroną roślin przed agrofagami można skorzystać ze specjalistycznych metodyk opracowywanych m.in. przez Instytut Ochrony Roślin, Instytut Ogrodnictwa czy też Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. W odniesieniu do kukurydzy stosowna metodyka Integrowanej Ochrony Kukurydzy dla Producentów została opracowana przez IOR i jest ogólnie dostępna na stronie internetowej instytutu, a także stronie MRiRW. 70