Charakterystyka zlewni
Zlewnia, dorzecze, bifurkacja Występujące na powierzchni lądów wody powierzchniowe: źródła, cieki, zbiorniki wodne, bagna stanowią siec wodną. Siec ta tworzy system wodny, ujęty w granicach określonej w terenie jednostki hydrograficznej. Podstawową jednostką hydrograficzną jest zlewnia czyli obszar, z którego wody spływają do jednego obiektu hydrograficznego (rzeki, jeziora, bagna). Zlewnia jest terminem ogólnym i może obejmować obszar zasilający cały obiekt (zlewnia jeziora, zlewnia bagna), a także obszar zasilający rzekę do określonego profilu lub między profilami. W zależności od formy odpływu wyróżnia się zlewnię powierzchniową (topograficzną) i zlewnię podziemną. Gdyby woda opadowa nie wsiąkała w grunt, a tylko spływała po jego powierzchni, granice zlewni można by określić tylko na podstawie ukształtowania terenu przez wyznaczenie linii przebiegającej przez najwyższe punkty dzielące stoki terenu o różnokierunkowych pochyleniach. Zlewnię wyznaczoną na podstawie ukształtowania terenu nazywamy zlewnią topograficzną. Ponieważ część wody opadowej wsiąka w grunt, i przy odpowiednim układzie warstw podziemnych (rys. 3-4), może się zdarzyć, że cześć wody, która spadła na obszar pewnej zlewni topograficznej, przedostanie się do sąsiedniej, spływając po pochyłej podziemnej warstwie nieprzepuszczalnej. Łatwo zauważyć, iż granica podziału kierunku spływu wód podziemnych może się zmieniać w zależności od położenia zwierciadła wody gruntowej.
Dla odróżnienia od zlewni topograficznej tę rzeczywistą zlewnię nazywamy zlewnią hydrologiczną. Zazwyczaj różnice między zlewnią topograficzną a hydrologiczną, zwłaszcza przy większych zlewniach, są b. małe i w praktyce posługujemy się łatwiejszymi do wyznaczenia zlewniami topograficznymi. Granicę zlewni topograficznej wyznaczamy na mapach warstwicowych.
Gdy zlewnia obejmuje cały system rzeczny, tj. system rzeki głównej i jej dopływów, pojecie zlewni jest równoznaczne z pojęciem dorzecza (rys. 112). Dorzecze jest to zatem obszar, z którego wody spływają do jednego systemu rzecznego. Mówi się przeto np.. o dorzeczu Czarnej Hańczy, ale zlewni Czarnej Hańczy do profilu Sobolewo i zlewni jeziora Wigry. Zespół dorzeczy odprowadzający wody do jednego wspólnego morza stanowi zlewisko tego morza. Pojęcie zlewiska stosuje się także w odniesieniu do zatok i zalewów przymorskich np.. zlewisko Zatoki Gdańskiej, zlewisko Zalewu Wiślanego. Zlewnia, dorzecze, zlewisko to pojęcia stosowane tylko w polskiej terminologii hydrograficznej.
Granice zlewni stanowi dział wodny jest to linia rodzielająca kierunki odpływu wód do dwóch różnych systemów rzecznych. Rozróżnia się dział wodny powierzchniowy (topograficzny) i dział wodny podziemny. Powierzchniowy dział wodny jest wyznaczony przez ukształtowanie terenu, biegnie po grzbietach wzniesień i stanowi granicę zlewni powierzchniowej (rys. 113). Podziemny dział wodny jest wyznaczony przez ukształtowanie zwierciadła wód podziemnych i stanowi granice zlewni podziemnej. Wyznacza go układ warstw nieprzepuszczalnych i wodonośnych, a wykreśla się go na podstawie mapy hydroizohips (linie na mapie hydrogeologicznej łączące punkty o tej samej wysokości zwierciadła wody podziemnej względem przyjętego poziomu odniesienia, zwykle poziomu morza. Hydroizohipsy przypominają nieco poziomice, jednostką są metry n.p.m.)
Nie zawsze dział topograficzny pokrywa się z działem podziemnym (rys. 114). Działy wodne topograficzne mogą by wyraźne, wyznaczone naturalnymi wyniosłościami terenu, lub niepewne, których przebieg jest trudny do ustalenia (np.. w płaskich zabagnionych dolinach).
Utrudnienie w wyznaczaniu powierzchniowych działów wodnych stanowią miejsca o odpływie powierzchniowym skierowanym do różnych dorzeczy. Mamy wówczas do czynienia z bifurkacją. Rozróżnia się bifurkację punktową lub obszarową. Bifurkacja punktowa - występuje wtedy, gdy woda z obszaru źródłowego odpływa w różnych kierunkach (rys. 115b), lub gdy ciek dzieli się na ramiona prowadzące wodę do różnych dorzeczy (rys. 115a). Zbliżona sytuacja występuje również wówczas, gdy na mapie widać jeden ciek płynący w przeciwnych kierunkach, ale z rysunku poziomic wynika, iż przecina on topograficzny dział wodny (rys. 116).
Bifurkacja powierzchniowa występuje wówczas, gdy z jednego jeziora lub bagna istnieje odpływ powierzchniowy do różnych zlewni (rys. 117).
Innym utrudnieniem w wyznaczaniu topograficznych działów wodnych zlewni są zagłębienia bezodpływowe. Mają one zlewnię bez odpływu powierzchniowego, w której zachodzi zwykle proces parowania i wsiąkania (rys. 118). Parowanie odgrywa główną rolę w tych zagłębieniach, w których dnie znajduje się bagno lub zbiornik wodny (zagłębienie retencyjno-ewaporacyjne), natomiast wsiąkanie w zagłębieniach suchych o podłożu przepuszczalnym (zagłębienie chłonne).
Zagłębienia bezodpływowe mogą występować w różnej sytuacji topograficznej: na zboczu, pod zboczem, w dolinie i na wierzchołku (rys. 119).
Zagłębienia bezodpływowe występują bardzo licznie na obszarach młodoglacjalnych i wydmowych, z reguły w pobliżu działów wodnych na granicy sąsiadujących ze sobą zlewni. Zlewnie ich na ogół stykają się ze sobą działami wodnymi tworząc obszar bezodpływowy. Granice tego obszaru wyznacza dział wodny obszaru bezodpływowego powierzchniowo (rys. 120).
Podział dorzecza Wyznaczanie granic poszczególnych zlewni w granicach dorzecza jest nazywane podziałem dorzecza. Wykonując podział dorzecza otrzymujemy: zlewnie poszczególnych dopływów rzeki głównej, czyli zlewnie tzw. cząstkowe (elementarne) i obszary odwadniane bezpośrednio do rzeki głównej, położone między zlewniami jej dopływów tzw. przyrzecza (rys. 121). Wykonując podział dorzecza na obszarze całego kraju mówi się o podziale hydrograficznym kraju. W podziale hydrograficznym obowiązuje zasada, że wszystkie rzeki wpadające bezpośrednio do morza (oceanu) są rzekami I rzędu, odpływy tych rzek noszą nazwę cieków II rzędu, kolejne dopływy noszą nazwę rzek III rzędu itd. np. Wisła I rząd, Narew II rząd, Biebrza III rząd.