337 Mobilizacja marcowa 1939, red. Andrzej Wesołowski, Kamil Stepan, Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Warszawa 2012, ss. 592 Publikowane zbiory dokumentacji archiwalnej i relacji dotyczących historii wojskowości II Rzeczypospolitej Polskiej są w polskich realiach raczej rzadkością. Stąd też każdą książkę tego typu należy powitać z uznaniem i należytą uwagą. Szczególnie dotyczy to serii Wojskowe Teki Archiwalne wydawanej przez Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie we współpracy z Instytutem Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, której drugi tom, noszący tytuł Mobilizacja marcowa 1939, ukazał się w 2012 r. Pierwszy tom serii został wydany w dwóch częściach w 2011 r. i dotyczył zagadnienia wykorzystania kolei do przewozu wojsk do rejonów ich koncentracji 1. W bieżącym roku został opublikowany natomiast tom trzeci. Obejmuje on zagadnienia dotyczące obrony przeciwlotniczej Polski podczas kampanii wrześniowej 2 i według zapewnień wydawców w planie są jeszcze dwie części jej poświęcone. Wydawcy recenzowanego tomu, dr Andrzej Wesołowski z Centralnego Archiwum Wojskowego i mgr Kamil Stepan, pracownik Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, są doświadczonymi i znanymi badaczami. Obaj posiadają na swoim koncie książki i artykuły w Roczniku Archiwalno-Historycznym CAW 3. Pierwszy wydał materiały dotyczące polskiej obrony przeciwlotniczej 4 oraz opracował monografię jednego z pułków uczestniczącego w kampanii wrześniowej 5, natomiast drugi jest współautorem pracy poświęconej polskiemu planowi mobilizacyjnemu z okresu przedwojennego 6. Zarządzona z dniem 23 marca 1939 r. mobilizacja alarmowa dotyczyła jednostek Dowództw Okręgu IX Korpusu w Brześciu nad Bugiem (9., 20. i 30. Dywizja Piechoty, Nowogródzka Brygada Kawalerii) oraz IX DOK w Łodzi (26. Dywizja Piechoty). Była ona skutkiem, wysuniętych po raz kolejny 21 marca, żądań niemieckich w sprawie przyłączenia do III Rzeszy Gdańska i utworzenia eksterytorialnego połączenia kolejowego i autostradowego między Prusami a Niemcami biegnącego przez polskie Pomorze. Zaniepokojenie polskich władz wzbudziły również aneksja Kłajpedy przez Niemcy oraz układ niemiecko-słowacki dotyczący utworzenia zależnej od III Rzeszy Republiki Słowackiej. Mobilizacja jednostek z tychże okręgów korpusu, oddalonych od granicy z Niemcami, była podyktowana głównie względami politycznymi polskie władze nie chciały, by fakt ten wykorzystali zachodni sąsiedzi w swojej propagandzie. Wymienione jednostki weszły ostatecznie w skład armii: Łódź (30. DP), Pomorze (9. i 26. DP) oraz Modlin (20. DP i Nowogródzka BK). Problematyka mobilizacji marcowej nie doczekała się osobnej publikacji. Monografie polskich armii 7 z konieczności, wynikającej z szerszego spojrzenia na działania wojenne we wrześniu 1939 r., podają tylko bardzo 1 Kolejnictwo w polskich przygotowaniach obronnych i kampanii wrześniowej, cz. I i II, red. A. Wesołowski, N. Bujniewicz, Warszawa 2011. 2 Polska obrona przeciwlotnicza 1939, cz. I i II, red. A. Wesołowski, Warszawa 2013. 3 Por. A. Wesołowski, Kapitulacja Modlina we wrześniu 1939 r. w świetle materiałów niemieckich, Rocznik Archiwalno-Historyczny Centralnego Archiwum Wojskowego 2009, nr 2, s. 133 168; K. Stepan, Kancelaria i akta Sztabu Głównego (1939), ibid., 2010, nr 3, s. 58 85. 4 Zob. przyp. 2. 5 A. Wesołowski, My Strzelcy Polescy Udział 84. Pułku Strzelców Poleskich w wojnie 1939 r., Warszawa 2007. 6 R. Rybka, K. Stepan, Najlepsza broń: plan mobilizacyjny W i jego ewolucja, Warszawa 2010. 7 J. Wróblewski, Armia Łódź, Warszawa 1975; T. Jurga, W. Karbowski, Armia Modlin 1939, Warszawa 1987; K. Ciechanowski, Armia Pomorze 1939, Warszawa 1983.
338 artykuły recenzyjne i RECENZJE ogólne informacje na interesujący nas temat. Również monografie pułków czy też dywizjonów artylerii wchodzących w skład wielkich jednostek, które mobilizowane były w marcu 1939 r., ze względu na niewielką objętość traktują zagadnienie jeszcze bardziej ogólnikowo 8. Pełniejszych informacji należałoby szukać dopiero w publikacjach dotyczących poszczególnych dywizji i brygad, niestety dotychczas tylko 9. DP i Nowogródzka BK doczekały się odrębnych monografii 9. Najpełniej problemy związane z mobilizacją marcową przedstawił J. Izdebski w artykule dotyczącym również 9. DP 10, opartym na dokumentach zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Dlatego pomysł wydania źródeł dotyczących mobilizacji marcowej był całkowicie uzasadniony. Recenzowany tom liczy blisko 600 stron i jako całość stanowi zbiór instrukcji, dokumentów i relacji pochodzących z zasobów wymienionych wyżej placówek dokumentacyjnych. Jego układ jest przejrzysty i nawiązuje do wydawanych już kilkadziesiąt lat temu pozycji źródłowych dotyczących wojny obronnej 1939 r. 11 czy też Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR 12. Teksty źródłowe poprzedza szczegółowy spis opublikowanych materiałów oraz kilkunastostronicowy wstęp autorstwa Kamila Stepana, opisujący genezę planu mobilizacyjnego W, podział jednostek na grupy: czerwoną, niebieską, żółtą i czarną, terminy gotowości poszczególnych pododdziałów, wreszcie samą mobilizację marcową 1939 r. Nie wszystkie materiały archiwalne zostały opublikowane w całości. Z niektórych zamieszczono tylko fragmenty najbardziej związane z tytułowym zagadnieniem. Odręczne dopiski w wielu przypadkach uwzględniono w przypisach. Publikowana dokumentacja została podzielona na trzy zasadnicze części zawierające archiwalia w porządku chronologicznym. Pierwsza jej część, zatytułowana Instrukcje (s. 27 101), obejmuje fragmenty zaleceń z lat 1937 1938 przeznaczonych dla komendantów garnizonów, dowódców wielkich jednostek oraz przewodniczących komisji poboru, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. Możemy tam znaleźć interesujące dane dotyczące między innymi jakości pobieranych koni i sprzętu motorowego, ich rodzaje i kategorie, przepisy o wypłacie wynagrodzeń właścicielom oraz zasady regulujące przydział żywności, umundurowania, uzbrojenia, a także środków transportowych. Część druga tomu (s. 101 257), opatrzona tytułem Dokumenty, zawiera kilkadziesiąt (52) sprawozdań związanych z inspekcją i przebiegiem mobilizacji, rozkazy, opracowania dotyczące między innymi stanu zmobilizowanych oddziałów, instrukcje, wykazy braków kadry oficerskiej, różnego rodzaju raporty i meldunki, wnioski z przeprowadzonej mobilizacji, komunikaty informacyjne żandarmerii. Archiwalia te również pochodzą z zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego. Z opublikowanych materiałów wynika nie najlepszy obraz mobilizacji. Znaczną ich część stanowią meldunki i sprawozdania dotyczące niedotrzymania w przypadku dużej ilości mobilizowanych pododdziałów terminów ich gotowości. Problemem były niedostatki w umundurowaniu i wyposażeniu osobistym 8 Książki te wydawane są w ramach serii Zarys historii pułków polskich w kampanii wrześniowej wydawnictwa Ajaks. Wśród nich można między innymi wymienić: P. Zarzycki, 9. pułk artylerii ciężkiej, Warszawa 2000; idem, 9. pułk artylerii lekkiej, Warszawa 1996; Z. Gnat-Wieteska, 27. pułk ułanów, Warszawa 1992; J. Błasiński, 25. pułk ułanów wielkopolskich, Warszawa 1995; A. Nawrocki, 84. pułk strzelców poleskich, Warszawa 2002; S. Jaskólski, 30. pułk artylerii lekkiej, Warszawa 1997. 9 J. Izdebski, Dzieje 9. Dywizji Piechoty 1918 1939, Warszawa 2000; J. Jarząbkiewicz, G. Łukomski, Nowogródzka Brygada Kawalerii 1920 1939, Poznań 2000. 10 J. Izdebski, Mobilizacja 9. DP w 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny 1979, nr 3, s. 190 203. 11 Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, red. E. Kozłowski, Warszawa 1968. 12 Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 45. Wybór dokumentów, t. 1, Warszawa 1958; t. 2, cz. 1, Warszawa 1962; t. 2, cz. 2, Warszawa 1964; t. 3, Warszawa 1965; t. 4, Warszawa 1963.
339 poborowych (s. 161) czy też w przypadku uzbrojenia: armat przeciwpancernych, karabinów dla szeregowych, a także broni krótkiej oficerów (s. 187, 195). Z dokumentacji dowiadujemy się, że opóźnienia wynikały z powodu zwłoki w dostarczeniu koni, które stanowiły podstawową siłę pociągową (s. 113), a także zastosowania innych środków transportu, takich jak rowery. W niektórych przypadkach podkreśla się, że negatywny wpływ na mobilizację miały niekorzystne warunki pogodowe związane z porą roku. Opublikowany materiał archiwalny przedstawia również charakterystykę nieprawidłowości, jakie wykryto podczas przeprowadzania działań mobilizacyjnych. Wśród nich można wymienić poważne opóźnienia pociągów czy też braki ich składów lub niedostosowanie wagonów do potrzeb ludzi (s. 213), przeciętny stan pobieranych koni, złe jakościowo wozy, uprzęże oraz sprzęt mechaniczny rowery, samochody (szerzej s. 145 146), złą pracę poganiaczy koni, brak lub zagubienie dowodów tożsamości zwierząt, inne wzory wyposażenia, niż zakładano, lub też w ogóle ich niedobory. Zdarzały się również przypadki oddalenia się właścicieli z rowerami już po odebraniu wojskowych dokumentów potwierdzających pobranie pojazdów. Dowiadujemy się też o niezadowoleniu rodzin z powodu mobilizacji młodych mężczyzn będących ich jedynymi żywicielami, która niekorzystnie wpływała na sytuację ich najbliższych i dezorganizowała prace polowe. Uzupełnienie źródeł stanowią, umieszczone po treści zasadniczej (s. 428 506), reprodukcje około 80 kolejnych archiwaliów, takich jak karty tytułowe wybranych instrukcji mobilizacyjnych, wykazy zapotrzebowania szeregowych i oficerów, telegramy, fragmenty różnego rodzaju instrukcji, przykładowe karty powołań, rozkazy i sprawozdania. Zdecydowanie należy podkreślić walor edukacyjny takiego rozwiązania, dodatkowo tenże materiał archiwalny ma wartość badawczą i może w przyszłości służyć do celów dydaktycznych. Niestety, w pracy nie udało się opublikować generalnych ocen przeprowadzonej mobilizacji. Przypuszczalnie materiały takie istniały, ale na ten temat wydawcy nic nie napisali. W trzeciej części, obejmującej relacje oficerów pełniących różne funkcje, którzy uczestniczyli w mobilizacji ze swoimi jednostkami lub pododdziałami (s. 257 427), zawarto 64 wspomnienia. Wykorzystano oryginały znajdujące się w zasobie zarówno Centralnego Archiwum Wojskowego, jak i Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, a także w zbiorach prywatnych dr. Andrzeja Wesołowskiego. Każdy z tekstów wydawcy starali się poprzedzić biogramami ich autorów. Mają one dużą wartość poznawczą, gdyż stanowią uzupełnienie dokumentów, meldunków, rozkazów itp., przedstawionych wcześniej. Niektóre relacje były już publikowane w książce A. Wesołowskiego poświęconej historii 84. PP, ale ich ponowne wydanie było całkowicie uzasadnione. W większości publikowane relacje są datowane. Pochodzą one zarówno z końca 1939 r., okresu wojny i wczesnych lat powojennych, jak i z lat 70. XX w. Nie dotyczy to jednak wszystkich wspomnień w przypadku części, wprawdzie niewielkiej, nie otrzymujemy takiej informacji i ustaleniem dat sporządzenia materiałów będą musieli zająć się czytelnicy tomu. Byłoby jednak lepiej, gdyby uczynili to wydawcy ze względu na posiadaną wiedzę. Niektóre relacje zasługują na szczególną uwagę. Przykładowo warto zapoznać się z fragmentem relacji dowódcy 3. plutonu 3. kompanii 80. batalionu ckm 20. DP por. Mieczysława Smala (s. 289 291), który dość obrazowo opisuje pierwsze godziny garnizonu w Słonimiu po zarządzeniu mobilizacji. Ciekawie brzmi również przekaz ppor. Kazimierza Szuberta z 84. PP (s. 376 377), który przedstawia pracę kierowanej przez niego 44. Komisji Poborowej Koni w leśniczówce Łucewicze koło Pińska. Możemy wreszcie dowiedzieć się, że od obowiązku dostarczania koni przed komisje poborowe uchylali się również właściciele dworów, tłumacząc, że szkoda im uprzęży i koni dla próbnej mobilizacji (s. 282). Moim zdaniem na uwagę zasługują również fragmenty dotyczące polskich karabinów przeciwpancernych wz. 35 (Ur) w 84. PP, których istnienie do chwili wybuchu wojny obwarowane było tajemnicą państwową przechowywano je w skrzyniach z oznaczeniem sprzęt optyczny. Z tego względu wielu żołnierzy nie
340 artykuły recenzyjne i RECENZJE umiało obsługiwać tej broni, ale w czasie kampanii wrześniowej skuteczność tych karabinów była dla Niemców niespodzianką. Chociaż kwestia ta jest szeroko znana z literatury przedmiotu, tutaj jednak możemy prześledzić oczami świadków, jak wyglądała w praktyce. W omawianej książce można znaleźć również informacje o postawach i nastrojach panujących wśród ludności. W odpowiedzi na potencjalne zagrożenie wojną dawało się zauważyć masowe wykupywanie niektórych artykułów żywnościowych. Negatywny wpływ na taki stan rzeczy mieli żydowscy sklepikarze, którzy utrudniali sytuację, ukrywając niektóre artykuły czy też podnosząc ich ceny. Z relacji oficerów wynika również, że to głównie Żydzi szerzyli panikę, wycofując swoje wkłady zarówno z PKO, jak i KKO (s. 213 214). Z drugiej strony, podkreśla się, że Żydzi z wielką ochotą zgłaszali się po karty powołania (s. 471). Dowiadujemy się również o akcji agitacyjnej przeprowadzanej przez działaczy komunistycznych wśród poborowych, których wzywali do niepodporządkowania się rozkazom przełożonych. Na przykład w Prużanie w 25. Pułku Ułanów miał miejsce przypadek nawoływania do buntów pod hasłem Za burżuazję bić się nie będziemy (s. 213). Ich inicjatorów starano się wykrywać i aresztować. Nastrojów wśród żołnierzy nie poprawiały obawy rodzin, niekiedy pozostawionych praktycznie bez środków do życia (s. 261 262). Wspomniane wyżej problemy odnoszą się również do oddziałów mobilizowanych w miejscowościach wchodzących niegdyś w skład IX Okręgu Korpusu, z terenu województwa lubelskiego. Były to 34. Pułk Piechoty i III dywizjon 9. Pułku Artylerii Lekkiej, oba w Białej Podlaskiej, oraz 9. Dywizjon Artylerii Ciężkiej w ramach 9. Pułku Artylerii Ciężkiej we Włodawie. Wszystkie te pododdziały wchodziły w skład 9. DP, której sztab i 22. PP stacjonowały w Siedlcach. W rejonach Terespola, Łobaczowa Starego i Łobaczowa Nowego znajdowały się kwatery 9. Batalionu Saperów, w Łukowie z kolei szwadrony zapasowe Nowogródzkiej BK oraz mobilizowały się między innymi trzy kolumny taborowe. Z reprodukowanego pisma Komendy Powiatowej Przysposobienia Wojskowego w Radzyniu Podlaskim do dowódcy 9. DP z 31 marca 1939 r. dowiadujemy się, że mieszkańcy tego miasta uczestniczyli w zbiórkach na rzecz Funduszu Obrony Narodowej. Z zebranych przez nich składek zakupiono dla wojska 2 ciężkie karabiny maszynowe, 2 karabiny oraz rower (s. 471) 13. Podczas działań mobilizacyjnych zdarzył się we Włodawie przypadek samobójstwa jednego z oficerów 9. Pułku Artylerii Ciężkiej, por. art. Henryka Baczyńskiego, mianowanego dowódcą baterii marszowej. Prawdopodobną przyczyną samobójstwa było załamanie nerwowe wskutek zaniedbania obowiązków. Zameldował on o gotowości baterii do wymarszu na stację kolejową, mimo że tak nie było. Nie był to jedyny taki przypadek. Podobny miał miejsce w II dywizjonie 26. Pułku Artylerii Lekkiej w Mokrej Lewej koło Skierniewic. Dowódca 5. baterii por. Zbigniew Lubiński zastrzelił się, ponieważ jego bateria nie była gotowa do wymarszu ze względu na słabe przygotowanie koni. Sytuację pogarszały wtedy wyjątkowo błotniste drogi (s. 358 359). Niekwestionowaną wartość książki podnosi sporządzony przez wydawców aneks, ukazujący obsadę personalną wspomnianych wyżej jednostek piechoty i kawalerii, aż do poziomu plutonu. Zamieszczono również niezwykle przydatne w tego typu publikacjach skorowidze, w tym przypadku nazwisk i nazw geograficznych. Omawiany tom został również wzbogacony o fotografie dowódców mobilizowanych oddziałów. Pożyteczna jest także przejrzysta mapa pokazująca rejony załadowania i wyładowania oraz trasy transportów jednostek mobilizowanych w marcu 1939 r. Na podkreślenie zasługuje zamieszczenie przy biogramach informacji o powojennych losach ich autorów, szczególnie trudno uchwytnych dla historyków w kraju (przypuszczalnie 13 W pracy S. Jarmuła (Szkice z dziejów Radzynia Podlaskiego, Radzyń Podlaski 1995, s. 183) jedynie wzmiankowano przeprowadzenie zbiórki bez informacji o jej efektach.
341 podstawowym źródłem tych danych były różnego rodzaju spisy przechowywane w Londynie). Docenić należy też żmudną pracę redaktorów związaną z zebraniem i edycją materiału archiwalnego oraz słuszną rezygnację przez nich z poprawek oryginalnej pisowni drobne wyjątki dotyczą archiwaliów szczególnie wymagających ingerencji redaktorskich, których zrozumienie bez tychże uwag byłoby utrudnione. Autorzy nie ustrzegli się kilku, na szczęście niewielkich, błędów. Tytuł drugiego rozdziału (Dokumenty) jest mylący, ponieważ w znaczeniu dyplomatyki dokument to pismo posiadające samodzielny byt, sporządzone z zachowaniem przyjętych w danej epoce i miejscu form zewnętrznych i wewnętrznych, stwierdzający lub ustanawiający pewien stan prawny albo służący do wykonywania uprawnień 14. W świetle tej definicji nie wszystkie zamieszczone archiwalia zasługują na to miano. Lepsze byłoby użycie tutaj terminu dokumentacja. Informacja o opublikowaniu niektórych relacji w książce A. Wesołowskiego powinna znaleźć się również we wstępie, a nie tylko w tekście. W indeksie brakuje nazwisk Jana Orszulaka (s. 422) czy też kpt. Jerzego Jazdowskiego (s. 277). Abstrahując jednak od tych drobnych mankamentów, jestem przekonany, że recenzowana książka stanowi cenną pozycję dla wszystkich interesujących się historią II RP oraz kampanią wrześniową. Czytelnicy otrzymali bogaty zestaw źródeł, które pozwalają na pogłębienie wiedzy nie tylko o mobilizacji marcowej, ale także o realiach, w jakich mobilizowano wojsko sześć miesięcy później. Informacje zawarte w opublikowanych źródłach z pewnością będą przydatne nie tylko dla historyków wojska, ale także dla regionalistów. Słowa uznania należy wreszcie skierować pod adresem obu instytucji sprawczych, bez pomocy których publikacja tak dużej ilości materiałów źródłowych nie byłaby możliwa. Michał Kuchciak Lublin Joanna Pisulińska, Lwowskie środowisko historyczne w okresie międzywojennym (1918 1939), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, ss. 358 Polskie środowiska historyczne okresu międzywojennego przyciągają uwagę historyków historiografii od kilkudziesięciu lat. W 1985 r. systematyczne prace nad tą tematyką podjął międzyuczelniany zespół badawczy pod kierunkiem prof. Jerzego Maternickiego i w ciągu kilku lat wydał 5 tomów przedstawiających sylwetki i dorobek historyków aktywnych w latach drugiej niepodległości (Polskie środowiska historyczne II Rzeczypospolitej 1918 1939, cz. I V, Warszawa 1986 1990). Zainicjowane badania dostarczyły ważkiego, analityczno- -syntetycznego materiału poznawczego dotyczącego większości środowisk II Rzeczypospolitej. Najsłabiej rozpoznane zostały wówczas społeczności historyków związanych z Wilnem i Lwowem. Wiedzę na ten temat znacznie poszerzyły studia i szkice publikowane ostatnio pod redakcją J. Maternickiego i Leonida Zaszkilniaka (Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., t. I V, Rzeszów 2004 2007). Taką rolę w dużej mierze spełnia praca Joanny Pisulińskiej pt. Lwowskie środowisko historyczne w okresie międzywojennym (1918 1939). Autorka, nawiązując do powstałych wcześniej wzorców, przygotowała wartościowe kompendium wiedzy o dużej (327 osób według spisu zamieszczonego na końcu monografii) grupie historyków sensu stricto i sensu 14 J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002, s. 423.