Opracowanie: Joanna Sobotnik Anna Dębska

Opracowanie: Joanna Sobotnik Anna Dębska Tłumaczenie z języka polskiego na angielski: Poliglota Biuro Tłumaczeń www.poliglota.poznan.pl Tłumaczenie z języka polskiego na francuski: Joanna Sobotnik Tłumaczenie z języka polskiego na niemiecki: Anna Atłas Korekta: Weronika Walasek Anna Dębska Projekt okładki, opracowanie graficzne oraz skład i łamanie: Justyna Marciniak Druk: Naj-Comp P. Lech, M. Jędrzejewski Spółka Jawna Zdjęcia: www.sxc.hu, Wikimedia Commons ISBN: 978-83-87716-64-6 Nakład: 3000 egz. Publikacja sfinansowana z funduszy Komisji Europejskiej w ramach Programu Uczenie się przez całe życie

Program Uczenie się przez całe życie Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Warszawa 2008

2 Wizyty studyjne Wprowadzenie...4 Wyjazdy indywidualne polskich Beneficjentów w latach 2007 2008...7 Zarządzanie szkołą z perspektywy europejskiej...8 Zawód nauczyciela...10 Współpraca z rodzicami...12 Zapobieganie przemocy wśród uczniów w wymiarze europejskim jak uczynić szkołę bezpiecznym domem...14 Orientacja zawodowa, nauczanie szkolne i kształcenie młodzieży trudnej...16 Jak zwiększyć atrakcyjność uczenia się?...18 Równość szans i powodzenie w nauce czy szkoła może niwelować nierówności szkolne?...20 ICT umiejętności...22 Model kształcenia dorosłych w środowisku wiejskim...24 Doradztwo w edukacji osób dorosłych znaczenie lokalnej współpracy i wsparcia regionu...26 Jakość w edukacji osiąganie standardów poprzez autoewaluację...28 Szkoły całodzienne jako miejsce życia i nauki...30 Uczniowie zdobywający wykształcenie zawodowe w szkole ogólnodostępnej...32 Kształcenie zawodowe: cel dla młodzieży?...34 Doradztwo w uczeniu się przez całe życie od polityki oświatowej do praktyki...36 Ramy jakości i efekty kształcenia...38 Tworzenie Europy bardziej otwartej dla jej obywateli...40 Wizyty studyjne zorganizowane w Polsce w 2008 roku...43 Taki jak Mozart...44 Porównanie europejskiego sytemu kształcenia na przykładzie różnych szkół w Europie...46 Podnoszenie kwalifikacji w sektorze agroturystycznym i turystycznym...48 Doskonalenie zewnętrznych egzaminów zawodowych w Polsce...50 Zintegrowane kształcenie przedmiotowo-językowe nauczanie w praktyce...52 Rola oceniania kształtującego...54

Wizyty studyjne 3 Introduction...5 Individual visits by Polish beneficiaries in the years 2007 2008...7 School management from an European perspective...9 The teaching profession...11 Hand in hand with parents...13 The prevention of violence among and against schoolchildren in an European dimension How to make school a safer home...15 Orientation, scolarisation, formation des jeunes en difficulté...17 How to make learning attractive?...19 Egalité des chances et réussite scolaire: l école peut-elle gommer les inégalités sociales?...21 ICT skills...23 A model of adult education in a rural environment...25 Counseling in adult education the importance of local partnership and regional coverage...27 Quality of Education: raising standards through self-evaluation...29 Ganztagesschulen als Lebens- und Lernorte...31 Young apprenticeship in mainstream school...33 Vocational training: target for youngsters?...35 Lifelong guidance from policy to practice...37 Quality frameworks and learning outcomes...39 Making Europe more accessible to its citizens...41 Study visits organised in Poland in 2008...43 Like Mozart...45 Vergleich europaischer Bildungssysteme am Beispiel der Zusammenarbeit und des Schulaustausches unter verschiedener Schulen in Europa...47 Improving Qualifications in tourism and agritourism sector...49 Modernisation des examens professionnels en Pologne...51 Content and language integrated learning teaching in practice...53 The role of formative assessment...55

4 Wizyty studyjne Wprowadzenie Z przyjemnością oddajemy w Państwa ręce publikację, która w swoim założeniu ma przybliżyć możliwości, jakie oferuje program Wizyty Studyjne realizowany w ramach programu Uczenie się przez całe życie (2007-2013). Program Wizyty Studyjne należy do działań kluczowych w programie międzysektorowym, zaś jego celem jest wspieranie działań politycznych Komisji Europejskiej i państw członkowskich. Działania te zmierzają do zacieśniania współpracy i wymiany dobrych praktyk związanych z realizacją Strategii Lizbońskiej, projektu Edukacja i szkolenia 2010, jak również procesów bolońskiego i kopenhaskiego wraz z inicjatywami towarzyszącymi. Program Wizyty Studyjne w obecnym kształcie łączy w sobie wizyty dla kadry kierowniczej i ekspertów z zakresu edukacji ogólnej z wizytami dla osób zaangażowanych w problematykę kształcenia i doskonalenia zawodowego. Koncepcja wizyt studyjnych opiera się na prezentacji przez instytucję goszczącą ciekawych rozwiązań w danym obszarze edukacji ogólnej lub kształcenia zawodowego i na zachęcaniu uczestników wizyty do aktywnej wymiany doświadczeń i dyskusji. Tematyka wizyt studyjnych obejmuje zarówno zagadnienia ogólne dotyczące rozwiązań systemowych w edukacji i kształceniu zawodowym, priorytety europejskie, jak i szczególnie ciekawe, innowacyjne podejścia do wybranych rozwiązań edukacyjnych w systemach krajów członkowskich. W najbliższych latach wizyty studyjne będą skupiać się na następujących obszarach tematycznych: kompetencje kluczowe; poprawa dostępności, jakości i skuteczności edukacji oraz kształcenia zawodowego; podnoszenie atrakcyjności kształcenia i jakości zarządzania; wprowadzanie wspólnych instrumentów europejskich i ram odniesienia w obszarze uczenia się przez całe życie; trendy, wyzwania i strategie w uczeniu się przez całe życie; rozwój wspólnot uczenia się; zwiększenie udziału wszystkich aktorów, zaangażowanych w proces uczenia się przez całe życie; i wreszcie wspieranie mobilności międzynarodowej w obszarze uczenia się przez całe życie. Wizyty studyjne trwają od 3 do 5 dni i są realizowane w małych grupach liczących od 10 do 15 uczestników. Za koordynację działań na poziomie europejskim odpowiada CEDEFOP, natomiast Narodowe Agencje współpracują przy tworzeniu katalogu wizyt, rekrutacji uczestników i upowszechnianiu rezultatów wizyt w swoich krajach. Program Wizyty Studyjne cieszy się rosnącym zainteresowaniem polskich instytucji edukacyjnych i szkoleniowych oraz partnerów społecznych, gdyż stwarza realne szanse wzbogacenia dotychczasowej współpracy o cenne kontakty międzynarodowe i zachęca do zapoznawania się z rozwiązaniami stosowanymi w krajach europejskich. Rozwiązania te są często wykorzystywane przy tworzeniu strategii działań danej instytucji bądź wzbogacenia jej oferty szkoleniowej. W roku 2008 w ramach konkursu wniosków do udziału w wizytach studyjnych Narodowa Agencja zakwalifikowała 163 osoby. Największą popularnością cieszyły się tematy dotyczące: prezentacji systemów edukacji w różnych krajach, zagadnień związanych z komunikacją i wykorzystaniem nowoczesnych technologii, zawodu nauczyciela, edukacji ekologicznej oraz zagadnień dotyczących zarządzania. Najwięcej polskich uczestników skorzystało z wizyt organizowanych przez instytucje w Hiszpanii, Turcji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Portugalii, Francji, Niemczech i Austrii. Życzymy Państwu, żeby lektura przykładów zawartych w niniejszej publikacji zachęciła Państwa zarówno do uczestnictwa w wizytach, jak również zainspirowała do podzielenia się tymi dokonaniami Państwa instytucji, które są warte zaprezentowania polskim i zagranicznym specjalistom. Chcielibyśmy, aby program Wizyty Studyjne pomagał polskim instytucjom edukacyjnym włączyć się w europejską przestrzeń edukacyjną, żeby pokazywał korzyści płynące z otwierania się na współpracę międzynarodową i z wdrażania nowych metod i podejść. Mamy nadzieję, że kontakty nawiązane podczas wizyt studyjnych zaowocują powstaniem relacji partnerskich między instytucjami, które w przyszłości staną się podstawą współpracy przy realizacji kolejnych projektów europejskich. Życzymy zatem inspirującej lektury i zachęcamy do kontaktu z zespołem programu Wizyty Studyjne w przypadku dalszych pytań. Anna Atłas Zastępca Dyrektora Programu Uczenie się przez całe życie W roku 2008 w ramach konkursu wniosków do udziału w wizytach studyjnych Narodowa Agencja zakwalifikowała 163 osoby.

Wizyty studyjne 5 Introduction We are pleased to present a publication featuring opportunities provided by the Study Visit Programme, which is implemented as part of the Lifelong Learning Programme (2007-2013). The Study Visit Programme is one of key actions of the Transversal Programme aimed at supporting political activity of the European Commission and member states directed at strengthening the cooperation and exchange of good practices related with the implementation of the Lisbon Strategy, Education and Training 2010 programme, as well as Bologna and Copenhagen processes together with accompanying initiatives. Today, the Study Visit Programme combines visits designed for education and vocational training specialists and decision-makers and these for persons committed to the problems of vocational training and education. The study visit concept is based on the presentation of interesting solutions in a given field of general education and vocational training by the host institution and encouraging study visit participants to experience sharing and discussions. The topics of study visits include general issues pertaining to system solutions in vocational education and training, European priorities, and innovative approaches to specific solutions in education in member states. In the near future, study visits will focus on the following thematic areas: key competences, improving accessibility, quality and efficiency of vocational education and training, enhancing attractiveness of education and quality of management, introduction of common European instruments and qualifications frameworks in the lifelong learning sector, lifelong learning trends, challenges and strategies, development of learning communities, and increasing the share of all actors committed to the lifelong learning process, as well as supporting international mobility in the lifelong learning sector. Study visits usually last from three to five days and are designed for small groups of 10 to 15 participants. CEDE- FOP is responsible for the coordination of activities at the European level, whereas National Agencies cooperate on the development of a catalogue of visits, selection of participants and dissemination of results of the visits in their respective countries. The Study Visit Programme enjoys a growing interest on the part of Polish education and training institutions and social partners, as it provides opportunities for enriching the existing cooperation with international contacts and encourages the use of solutions applied in other European countries. Such methodologies are often used to create a strategy for operations of a given institution or expand its training offer. In 2008, National Agency in Poland qualified 258 persons for the participation in study visits. The most popular topics were these pertaining to the presentation of systems of education in individual European countries, issues related with communication and use of the latest technologies, the teaching profession, ecological education and management. The largest number of participants from Poland attended visits organised by institutions in Spain, Turkey, Great Britain, Italy, Portugal, France, Germany and Austria. We hope that having become acquainted with examples presented in this publication will encourage you to participate in the visits and inspire you to share the experiences of your institutions, which are worth being presented to specialists in Poland and abroad. We aspire that the Study Visit Programme helps Polish educational institutions actively join the European education area and believe that it will show the benefits resulting from the opening to international cooperation and implementation of new methods and approaches. We believe that contacts established during study visits will result in the development of partner relations between institutions, which in the future will form the basis for implementation of new European projects. We hope you will enjoy the reading of this publication and find it inspiring. Should you have any questions pertaining to the topic, please contact our Study Visit Team. Anna Atłas Deputy Director of Lifelong Learning Programme

Wyjazdy indywidualne polskich Beneficjentów w latach 2007 2008 Individual visits by Polish beneficiaries in the years 2007 2008

8 Wizyty studyjne Zarządzanie szkołą z perspektywy europejskiej Celem wizyty było ukazanie różnych aspektów pełnienia funkcji lidera przez dyrektora szkoły, zaprezentowanie systemu oświaty w Szwecji oraz wymienienie się informacjami na temat metod zarządzania placówkami oświatowymi w Europie. Program obejmował spotkania z władzami oświatowymi oraz wizyty w szkołach i wymianę doświadczeń uczestników. W Szwecji edukacja uznawana jest za wartość, do której uczniowie powinni mieć dostęp na zasadach równości. Uczestnicy dowiedzieli się, że miasto Jarfalla na edukację przeznacza aż 23,2 % budżetu. Uczniowie otrzymują bezpłatne podręczniki i posiłki. Wysokość budżetu szkoły jest uzależniona od liczby uczniów. Brak rejonizacji, możliwość swobodnego wyboru szkoły i bon edukacyjny prowadzą do silnej konkurencji pomiędzy szkołami państwowymi i prywatnymi. Dyrektor szkoły w Szwecji pełni funkcję menadżera odpowiada za budżet, zatrudnia nauczycieli i ustala wysokość ich wynagrodzenia. Ponosi indywidualną odpowiedzialność za jakość pracy szkoły. Kandydaci na stanowisko dyrektora zdobywają kwalifikacje w akademii zarządzania. Do pełnienia tej funkcji nie jest wymagane posiadanie wykształcenia pedagogicznego, ani długiego stażu pracy w szkole. Istnieje tu specjalny pogram wsparcia dla dyrektorów szkół, obejmujący różne formy doskonalenia zawodowego oraz tworzenie płaszczyzn wymiany doświadczeń i współpracy. Uczestnicy poznali problemy szwedzkiego systemu oświaty. Istotnym zadaniem jest poprawa kompetencji językowych uczniów ze względu na wieloetniczny charakter szwedzkiego społeczeństwa. W szwedzkim systemie edukacji istnieje jedynie trzystopniowa skala ocen wprowadzana na stosunkowo zaawansowanym etapie nauczania. Niestety, wielu uczniów osiąga słabe wyniki w nauce i nie przestrzega dyscypliny. W 2010 roku planowane jest dokonanie zmian w programach nauczania, wprowadzenie nowego systemu oceniania i przystosowanie szkoły do wymagań współczesnego społeczeństwa. Uczestnicy wizyty przedstawili systemy oświaty reprezentowanych przez siebie krajów, specyfikę szkół, w których są zatrudnieni oraz własne metody pracy. Dyskutowano o analogiach i różnicach w zakresie odpowiedzialności dyrektora szkoły w różnych krajach w sprawach kadrowych, infrastruktury, higieny i bezpieczeństwa pracy w szkole, o sposobach finansowania oświaty, organizacji egzaminów. W niektórych krajach dyrektor jest zobowiązany również do pracy dydaktycznej, wszędzie odpowiada za jakość nauczania i dokonuje oceny pracy nauczycieli. W Szwecji oceny pracy dyrektora dokonują także nauczyciele i uczniowie. Uczestnicy odwiedzili też 12 różnych szkół, zapoznali się z ich specyfiką, realiami pracy, infrastrukturą. W szkołach zwracała uwagę przyjacielska atmosfera i otwartość oraz dobre warunki pracy. Udział w wizycie umożliwił polskiemu uczestnikowi poznanie różnorodnych aspektów szwedzkiej edukacji i obowiązków dyrektora szkoły w różnych krajach Europy, zachęcił do podjęcia studiów podyplomowych i do doskonalenia znajomości języka obcego, nasunął też pomysły na urządzenie infrastruktury szkoły. Dyrektor szkoły w Szwecji pełni funkcję menadżera odpowiada za budżet, zatrudnia nauczycieli i ustala wysokość ich wynagrodzenia. Ponosi indywidualną odpowiedzialność za jakość pracy szkoły. Temat: Dyrektorzy szkół Data: 22-26.10.2007 Nazwa instytucji organizującej wizytę: Järfälla kommun, Szwecja Język roboczy: angielski Liczba uczestników: 14 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Austria, Belgia, Bułgaria, Czechy, Niemcy, Hiszpania, Francja, Islandia, Litwa, Polska, Turcja, Holandia

Wizyty studyjne 9 School management from an European perspective The visit aimed at showing its participants various aspects of a school manager playing the role of a leader, presenting Swedish system of education and exchanging information on methods of managing educational institutions applied across Europe. The programme of the visit included meetings with educational authorities, visits at schools and sharing of experiences by participants. In Sweden, education is perceived as a common value, to which all students should have equal access. Participants have learnt that the Town of Jarfalla earmarks as much as 23.2% of its budget for education. Students receive free of charge textbooks and meals. Individual school s budget is dependant on the number of students. The fact that students are free to choose any school irrespective of their catchment area and existence of education vouchers result in fierce competition between public and private schools. School headmasters in Sweden play the role of managers responsible for the budget, employing teachers and determining the amount of their wages. They are also liable for the quality of school work. Candidates for the position of a school headmaster gain qualifications at a school of management, and they neither need to have a degree in pedagogy nor professional experience of working at a school. There is a special programme to assist school headmasters in place, which includes various forms of in-service training and creates platforms for exchange of experiences and cooperation. Participants of the visit have become acquainted with the problems faced by Swedish system of education. Its major task is to improve linguistic competences of pupils and students due to multiethnic nature of Swedish society. The system of education is Sweden features a grading scale comprising only three grades, which is introduced at a relatively advanced level of education. Many students achieve poor results and do not observe discipline. It is planned to make changes in curricula in 2010 by introducing a new grading system and adapting schools to the requirements of a modern society. Participants of the visit have presented systems of education operating in their respective countries, specifities of schools they work at and their individual working methods. Analogies and differences in the scope of headmaster s responsibilities pertaining to human resources, infrastructure, and health and safety at schools in individual countries have also been discussed, along with the methods of education funding and organisation of examinations. In certain countries, headmasters are also responsible for teaching, in all of them they are liable for the quality of teaching and assess the work of teachers. In Sweden, headmasters work is assessed by teachers and students. Moreover, the participants have visited 12 different schools to become acquainted with their individual features, realities of work and infrastructure. Friendly atmosphere, openness and good working conditions have been the most striking features of these schools. The study visit have given an opportunity to the Polish participant to become acquainted with various aspects of education in Sweden, as well with scope of responsibilities of headmasters in different European countries. The visit has served as an encouragement to take up postgraduate studies and to improve the knowledge of a foreign language. It has also served as an inspiration to introduce improvements in school infrastructure. Theme of visit: The heades of schools Date of visit: 22-26.10.2007 Name of organizing institution: Järfälla kommun, Sweden Visits working language: English Number of visit participants: 14 Countries represented by visit participants: Austria, Belgium, Bulgaria, Czech Republic, Germany, Spain, France, Iceland, Lithuania, Poland, Turkey, Netherlands

10 Wizyty studyjne Zawód nauczyciela Wizyta studyjna w Sewilli zorganizowana przez Delegację Prowincji ds. Edukacji była poświęcona roli nauczyciela w XXI wieku. Grupa spotkała się z przedstawicielami Delegacji Prowincji ds. Edukacji oraz różnymi instytucjami edukacyjnymi. W trakcie spotkań dyskutowano o systemach edukacji. Uczestnicy wizyty uzyskali informacje na temat systemu edukacji w Hiszpanii, a jednocześnie sami mieli okazję do wymiany wiadomości o systemach edukacji krajów, z których pochodzili. W hiszpańskim systemie edukacji najciekawsze jest to, że jest on zdecentralizowany, prowincje autonomicznie definiują swoje potrzeby w zakresie edukacji, a lokalne władze czuwają tylko nad osiągnięciem standardów minimalnych nauczania. W programie wizyty studyjnej znalazły się wizyty w różnego typu placówkach edukacyjnych, tak więc uczestnicy mieli możliwość przyjrzeć się z bliska funkcjonowaniu hiszpańskiego systemu edukacji oraz roli, jaką odgrywa w niej nauczyciel. W czasie wizyty odwiedzono jedną ze szkół podstawowych, gdzie poznano metody pracy nauczycieli z dziećmi ze środowisk defaworyzowanych i imigrantów szkoła podejmuje działania na ich rzecz w ramach zajęć programowych, pozalekcyjnych, rozwija komunikację z rodzicami, podejmuje duży wysiłek, by pomóc uczniom defaworyzowanym pod względem społecznym i ekonomicznym. W wizytowanej szkole średniej na uczestnikach duże wrażenie wywarła troska poświęcona nauczaniu dwujęzycznemu w Hiszpanii. Grupa odwiedziła także ośrodek edukacji osób dorosłych nieposiadających kwalifikacji. W szkole zawodowej kształcącej specjalistów z zakresu turystyki i gastronomii obserwowano zajęcia praktyczne i naukę poprzez działanie. Uczestnicy byli też w ośrodku doskonalenia nauczycieli oferującym każdemu nauczycielowi możliwość skorzystania z odpowiedniego do jego potrzeb kursu. Odwiedzili także szkołę językową. Uczestnicy wizyty studyjnej zapoznali się również z kwestiami związanymi ze ścieżką kariery zawodowej nauczyciela. W Hiszpanii, aby zostać nauczycielem należy przystąpić do konkursu, pedagog posiada status urzędnika państwowego. Odmiennie niż w innych krajach nie podlega on nadzorowi pedagogicznemu. Kluczem do sukcesu edukacyjnego jest osoba dyrektora szkoły. W Hiszpanii jest on mianowany na krótką kadencję, przygotowanie do pełnienia stanowiska następuje dopiero po objęciu funkcji, podczas gdy w innych krajach przygotowanie poprzedza awans na stanowisko kierownicze. W trakcie wizyty uczestnicy dyskutowali o zmieniającej się roli nauczyciela. Zauważono, że nauczycielowi stawiane są coraz większe wymagania. Edukacja musi odpowiadać na potrzeby indywidualne i społeczne. Zadaniem nauczyciela jest przekazywanie wiedzy i wartości społecznych, a także pomoc uczniowi i jego rodzinie. Coraz większy nacisk pada na innowacyjne metody nauczania, aktywne nauczanie i niezależne uczenie się. Poziom autonomii nauczyciela w realizacji tych celów różni się w zależności od kraju. Podobnie jest ze wsparciem dla pedagogów. Wizyta była okazją do poznania dziedzictwa kulturowego Sewilli (Alcazar, Bazylika Macarena, tradycyjny targ). Polski uczestnik przedstawił sprawozdanie z wizyty kolegom. Doświadczenia i uzyskane informacje wykorzysta w pracy m.in. przy opiniowaniu zagranicznych dyplomów. Jego zdaniem z wizyty wynikają wnioski, że należałoby więcej inwestować w kształcenie i doskonalenie nauczycieli i wprowadzić w szerszym zakresie dwujęzyczność. Coraz większy nacisk pada na innowacyjne metody nauczania, aktywne nauczanie i niezależne uczenie się. Temat: Zawód nauczyciela Data: 12-16.11.2007 Nazwa instytucji organizującej wizytę: Delegacion Provincial de Educacion, Sewilla, Hiszpania Język roboczy: angielski Liczba uczestników: 15 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Włochy, Turcja, Wielka Brytania, Niemcy, Łotwa, Francja, Polska, Bułgaria, Finlandia, Węgry

Wizyty studyjne 11 The teaching profession The study visit in Seville was organised by the Delegation of the Province for Education. It focused on the role of the teacher in the 21st century. The group met with representatives of the Delegation and with various educational institutions. During the meetings, they discussed educational systems. The study visit participants obtained information about the system of education in Spain and had an opportunity to exchange information about the systems in their countries. The most interesting feature of the Spanish educational system is the fact that it is decentralised; the autonomous provinces define their educational needs and the local authorities make sure that the minimum teaching standards are met. The programme of the study visit included visiting various types of educational institutions; hence the participants could take a close look at the functioning of the Spanish education system and the role of the teacher within it. A visit to one of the primary schools was an opportunity to learn about the work of the teachers with children from marginalised and immigrant environments. The school is involved in assisting these children during curricular and extracurricular activities and communicating with parents. It makes a great effort to help socially and economically marginalised pupils. A visited secondary school impressed the participants with its dedication to bilingual teaching in Spain. The group also visited an adult education centre for persons without any qualifications. At a vocational school that trains tourism and catering professionals, practical classes and learning through action was observed. The participants also went to a teacher training centre which provides every teacher with the possibility of availing of a course that fulfils their needs. Furthermore, they visited an official language school. During the study visit, the participants learnt about issues related to teachers professional career. In order to become a teacher in Spain, one must take part in a competition and the teachers enjoy the status of civil servants. Unlike in other countries, teachers are not subject to pedagogical supervision. The key to educational success is the school headmaster. In Spain, they are appointed for a short term and the preparation for this function takes place after taking the job, whilst in other countries the preparation precedes the promotion to managerial position. The participants also discussed the changing role of the teacher. It was noted that teachers were faced with growing demands and that education should meet individual and public needs. It is the task of the teacher to convey knowledge and social values, as well as to help students and their families. Increasing emphasis is placed on innovative teaching methods, active instruction and independent learning. The level of the teacher s autonomy in this respect differs depending on the country. This is also true in terms of support for teachers. The study visit was an opportunity to see the cultural heritage of Seville, for example the Alcazar, the Macarena Basilica and the traditional market place. The Polish participant reported the visit to his colleagues. The experience and information obtained during the visit will be used in his work, for example in issuing opinions about foreign diplomas. His conclusions from the visit are that it is necessary to invest more in teacher education and training, in addition to introducing a wider scope of bilingualism. Theme of visit: The teaching profession Date of visit: 12-16.11.2007 Name of organizing institution: Delegacion Provincial de Educacion, Sewilla, Spain Visits working language: English Number of visit participants: 15 Countries represented by visit participants: Italy, Turkey, United Kingdom, Germany, Latvia, France, Poland, Bulgaria, Finland, Hungary

12 Wizyty studyjne Współpraca z rodzicami Podczas wizyty studyjnej zorganizowanej w prowincji Denizli w Turcji uczestnicy mieli okazję porozmawiać o tym, jak powinna wyglądać współpraca szkoły z rodzicami. Celem wizyty było zdefiniowanie relacji miedzy szkołą i rodzicami oraz określenie udziału rodziców w edukacji, sposobów ich angażowania w życie szkoły. W wizycie uczestniczyli przedstawiciele 4 krajów. Każdy z nich znajduje się na różnym etapie rozwoju społeczno-ekonomicznego i politycznego, wszędzie jednak można zaobserwować zmiany w strukturze rodzin, co ma wpływ na relacje szkoła rodzice. Często sami rodzice są źródłem problemów edukacyjnych wykazują brak zrozumienia dla wartości edukacji, mają złe doświadczenia związane z nauką, nie poświęcają dziecku wystarczająco dużo uwagi, wykazują liberalizm dotyczący zachowania dziecka. Poza tym szkoła coraz częściej nie odgrywa przypisywanej jej roli społecznej w swoim środowisku. Nauczyciele nie uznają pracy z rodzicami za swoje zadanie, często nie są do niej wystarczająco przygotowani, dlatego umiejętność współpracy szkoły z rodzicami powinna być elementem kształcenia nauczycieli. Uczestnicy wizyty zauważyli, że niezależnie od warunków, w jakich działa szkoła, zaangażowanie rodziców jest kluczem do sukcesu w nauce ich dzieci, jednak to zaangażowanie często zależy od dobrych relacji ze szkołą. W ramach programu wizyty odwiedzono różnego typu szkoły w Turcji, odbyły się spotkania z władzami lokalnymi, regionalnymi i oświatowymi. Uczestnicy wizyty mogli dowiedzieć się więcej o zmianach, jakie dokonują się w Turcji. Są to zmiany w obszarze tradycyjnych wartości, takich jak rodzina i edukacja, związane z urbanizacją i podejmowaniem pracy przez kobiety. W trakcie spotkań dyskutowano o działaniach podejmowanych w innych krajach w zakresie angażowania rodziców w życie szkoły. W Wielkiej Brytanii niedawno rozpoczęto realizację programu liczy się każdy rodzic. Dzięki temu programowi rodzice uczestniczą w zarządzaniu szkołą. W Danii angażuje się rodziców od jak najwcześniejszego etapu edukacji. Są tam też organizowane specjalne kursy dla nauczycieli, podczas których nauczyciele uczą się, jak współpracować z rodzicami. W Estonii narzędziem do kontaktu z rodzicami jest Internet, jednak tu o współpracy decyduje szkoła. Wszędzie elementem strategii ożywienia współpracy są zebrania z rodzicami. Mniej formalne kontakty nawiązują się poprzez udział rodziców w uroczystościach i innych wydarzeniach z życia szkoły. Budowanie dobrych kontaktów z rodzicami wymaga czasu, łatwiej je stworzyć jeżeli klasy są mniej liczne, a proces nauczania w jednej szkole stosunkowo długi. Efektem wizyty był pomysł uczestniczenia w brytyjskim projekcie dotyczącym współpracy z rodzicami. Polskiemu uczestnikowi pobyt w Turcji przyniósł pomysły na doskonalenie współpracy z rodzicami, włączenie tej problematyki do pracy stowarzyszenia kadry kierowniczej placówek oświatowych i spotkań dyrektorów lokalnych szkół. Doświadczenia wizyty zostały wykorzystane podczas spotkań szkoleniowych z radą pedagogiczną, radą rodziców i z uczniami. Uczestnicy wizyty zauważyli, że niezależnie od warunków, w jakich działa szkoła, zaangażowanie rodziców jest kluczem do sukcesu w nauce ich dzieci, jednak to zaangażowanie często zależy od dobrych relacji ze szkołą. Temat: Rola rodziców Data: 19-23. 11.2007 Nazwa instytucji organizującej wizytę: Educational Directoriate of District of Bekilli, Denizli, Turcja Język roboczy: angielski Liczba uczestników: 6 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Estonia, Dania, Wielka Brytania, Polska

Wizyty studyjne 13 Hand in hand with parents The participants of the study visit, which was organised in the Denizli Province, Turkey, had an opportunity to discuss what the cooperation between schools and parents should look like. The goal of the visit was to determine the relations between schools and the parents, the parents involvement in education and ways of engaging them in school life. The visit was attended by representatives of 5 countries. Each country is at a different level of socioeconomic and political development; however all display changes in the family structure, which affects the relationships between schools and parents. Often, it is the parents who are the source of educational problems: they do not show understating for the value of education, have bad education-related experiences, do not pay enough attention to their children or are too liberal regarding their children s behaviour. What is more, in their environments schools are also ceasing to play the social role which has been traditionally attributed to them. Teachers do not regard working with parents as their responsibility and are often insufficiently prepared to do this work. Hence, the ability to work with parents should be a part of teacher training. The participants of the visit noted that regardless the conditions in which a school operates, parent involvement is the key to their children s educational success. However, parent involvement often depends on a good rapport with the school. The programme of the visit included visiting various types of schools in Turkey, as well as meetings with local, regional and educational authorities. The participants could learn more about the changes taking place in Turkey. These include changes in the area of traditional values like family and education, in addition to changes related to urbanisation and the undertaking of work by women. During the meetings, the participants discussed activities undertaken in other countries in relation to parents involvement in school life. The programme Every Parent Matters, which has been recently implemented in the UK, enables parents to take part in the managing of schools. In Denmark, parents are involved from the earliest stages of education. Teachers attend special courses during which they learn how to cooperate with parents. In Estonia, the Internet is used as a tool for maintaining contacts with parents, but actual cooperation is at the discretion of individual schools. In all countries, parent meetings are used as an element of the strategy to stimulate cooperation. Less formal contacts are established through parents participation in school celebrations and other school-related events. The building of good contacts with parents requires time. These are easier to establish if there are fewer students in classes and the education process at one school is relatively long. The effects of the visit included an idea to take part in the British project concerning cooperation with parents. The Polish participant left Turkey with ideas on how to improve schools cooperation with parents, include the topic in the activities of educational institution management associations and the meetings of local school heads. The experience from the visit has been used during training sessions with the teachers board, the parents board and the pupils. Theme of visit: The role of parents Date of visit: 19-23. 11.2007 Name of organizing institution: Educational Directoriate of District of Bekilli, Denizli, Turkey Visits working language: English Number of visit participants: 6 Countries represented by visit participants: Estonia, Denmark, United Kingdom, Poland

14 Wizyty studyjne Zapobieganie przemocy wśród uczniów w wymiarze europejskim jak uczynić szkołę bezpiecznym domem Wizyta studyjna zorganizowana przez zespół szkół w Ascoli Piceno poświęcona była zagadnieniu przemocy wśród uczniów. W trakcie wizyty uczestnicy analizowali pojęcie przemocy z socjologicznego i edukacyjnego punktu widzenia, porównywali sytuację w tym zakresie w różnych krajach i rozmawiali o działaniach podejmowanych na rzecz zapobiegania agresji w szkole. Zastanawiano się również, jak promować i łączyć różne programy skierowane na zwalczanie przemocy i wspieranie pozytywnych działań zmieniających klimat szkoły. W ramach programu odbyły się wizyty w szkołach, instytucjach kulturalnych oraz spotkania z władzami lokalnymi, edukacyjnymi, przedstawicielami uczelni wyższych, prasy i instytutów naukowych. Wizyta była okazją do poznania systemów oświaty i kwestii walki z przemocą w pięciu reprezentowanych przez uczestników krajach. Najbardziej znaczącym doświadczeniem wizyty było poznanie pracy regionalnego obserwatorium ds. agresji, jednego z wielu powołanych na stałe przez Ministerstwo Edukacji we Włoszech. Działania obserwatorium są przykładem dobrej praktyki, któremu uczestnicy wizyty studyjnej mogli się dokładnie przyjrzeć, a najlepsze rozwiązania wdrożyć do własnej praktyki zawodowej. Celem obserwatorium jest zapobieganie przemocy w szkole, wspomaganie dobrostanu dzieci i wspieranie sukcesu edukacyjnego. Ponadto obserwatorium monitoruje akty przemocy, poszukuje i promuje przykłady dobrej praktyki w szkole w zakresie prewencji, przeprowadza także ankiety i gromadzi informacje na temat potrzeb w tym zakresie. Działania takie są konieczne, ponieważ problem przemocy się nasila, a podejmowane środki jej zwalczania są wciąż niewystarczające. Dodatkowo, obserwatorium stara się zwiększyć poziom wiedzy społecznej na ten temat. Prowadzi też kształcenie studentów, szkolenia dla nauczycieli i rodziców, szkół i lokalnych ekspertów. Założeniem projektu jest istnienie potrzeby lepszego przygotowania młodego pokolenia pod względem kompetencji interpersonalnych i umiejętności życia w społeczeństwie. Obserwatorium udostępnia nauczycielom narzędzia do samokształcenia, testowania i upowszechnia materiał ów wykorzystywanych w pracy z uczniem. Zadaniem instytucji jest także pomoc rodzicom i włączanie do działań personelu nienauczającego. Istotną kwestią jest zintegrowanie programów walki z agresją z działaniami poprawiającymi klimat szkoły oraz współpraca z partnerami lokalnymi. Interaktywna strona internetowa obserwatorium zawiera podstawowy materiał dotyczący agresji i jej zapobiegania, bazę danych z przykładami dobrej praktyki, szeroką bibliografię, odsyłacze do stron internetowych i narzędzi multimedialnych dla uczniów oraz daje możliwość kontaktu z grupą dyskusyjną. Podkreślono wagę ewaluacji działań podejmowanych w tej dziedzinie, badań metodologicznych, odpowiedniego przygotowania nauczycieli. Polski uczestnik przekazał informacje na temat wizyty nauczycielom, dyrektorom szkół z terenu powiatu i władzom lokalnym. Wizyta stała się dla niego zachętą do dogłębnej analizy problemu agresji w środowisku szkolnym oraz do zaplanowania działań tworzących pozytywny klimat w szkole. Najbardziej znaczącym doświadczeniem wizyty było poznanie pracy regionalnego obserwatorium ds. agresji, jednego z wielu powołanych na stałe przez Ministerstwo Edukacji we Włoszech. Temat: Przeciwdziałanie przemocy i ochrona dzieci Data: 26-30.11.2007 Nazwa instytucji organizującej wizytę: ITAS G. Mazzocchi, Ascoli Piceno, Włochy Język roboczy: angielski Liczba uczestników: 6 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Austria, Turcja, Litwa, Grecja, Polska

Wizyty studyjne 15 The prevention of violence among and against schoolchildren in an European dimension How to make school safer home The study visit was organised by the School Compound in Ascoli Piceno. It focused on the problem of violence among students. During the visit, the participants analysed the concept of violence from a perspective of sociology and education and compared the situation in various countries. They talked about action taken to prevent aggression at schools and they considered ways of promoting and combining various programmes targeted at overcoming violence and supporting positive actions that change atmosphere at schools. The programme included visits to schools and cultural institutions as well as meetings with local and educational authorities, in addition to representatives of HEIs, the press and scientific institutes. The study visit was an opportunity to learn about the systems of education and issues related to the prevention of violence in the seven countries from which the participants came from. The most important experience was finding out about the work of the regional observatory for aggression, one of the many permanent observatories established by the Italian Ministry of Education. The activities of the observatory are an example of a good practice which the participants of the study visit could take a close look at and use the best solutions for implementation in their own professional practice. The aim of the observatory is to prevent violence at schools, to promote the wellbeing of children and to support educational success. The observatory also monitors acts of violence, seeks and promotes good practices in terms of prevention, and carries out surveys and collects information regarding the needs in this respect. These operations are necessary due to the fact that the problem of violence is growing, whilst the measures taken to prevent it are still insufficient. Furthermore, the observatory works to increase public knowledge on violence. It educates students and offers training courses for teachers, parents, schools and local experts. The project is based on the premise that the young generation needs to be better prepared in the area of interpersonal skills and the ability to live within a society. The observatory provides teachers with self-training and testing tools, in addition to publicising materials which are used in the work with students. Another goal of the institution is to assist parents and to include non-teaching staff in the process. An important issue is the integration of counter-aggression programmes with activities that improve the atmosphere within schools, as well as cooperation with local partners. The observatory s interactive website contains basic materials concerning aggression and its prevention, a database with examples of good practices, an extensive list of references, links to other websites and multimedia tools for students. It also provides contact with a discussion group. The representatives of the observatory emphasised the significance of evaluation of all actions taken in this field, the importance of conducting methodological research and the necessity of adequate teacher training. The Polish participant reported information about the visit to teachers and school heads from his province, and to the local authorities. The visit encouraged him to thoroughly analyse the problem of aggression in the school environment and to plan activities that create a positive atmosphere at school. Theme of visit: Violence and protection of children Date of visit: 26-30.11.2007 Name of organizing institution: ITAS G. Mazzocchi, Ascoli Piceno, Italy Visits working language: English Number of visit participants: 6 Countries represented by visit participants: Austria, Turkey, Lithuana, Greece, Poland

16 Wizyty studyjne Orientacja zawodowa, nauczanie szkolne i kształcenie młodzieży trudnej W wielu krajach brakuje odpowiedniej pomocy dla młodzieży trudnej, zagrożonej, która weszła w konflikt z prawem, a młodzi ludzie nie mają z tego powodu żadnych perspektyw zatrudnienia, pozostając bez kwalifikacji zawodowych. Wizyta studyjna organizowana przez CIO obejmowała prezentację działań podejmowanych w tej dziedzinie we Francji. Uczestnicy zapoznali się z systemem oświaty we Francji i pracą służb ds. informacji i orientacji zawodowej. Przedstawiono też systemy oświaty reprezentowanych krajów. Grupa spotkała się z przedstawicielami sądu dla nieletnich. We Francji w przypadku nieletnich przestępców stosowana jest zasada: najpierw edukować, potem karać. Wymiar sprawiedliwości ściśle współpracuje z organizacjami pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Uczestnicy poznali też strukturę o nazwie ochrona prawna młodzieży, która odpowiada za element edukacyjny wykonania decyzji sądowych. Z kolei wizyta w więzieniu umożliwiła poznanie funkcjonowania szkoły zamkniętej. Młodzież uczęszcza do niej obowiązkowo i uczy się według indywidualnego programu. Stała ewaluacja stymuluje uczniów do pracy. Uczestnicy wizyty zapoznali się również z innymi działaniami służb francuskich, które pomagają młodzieży w trudnych sytuacjach. Jako przykład zaprezentowano działania misji edukacyjnej, która opracowuje wraz z więźniami projekty, wspomagające młodzież po opuszczeniu więzienia. Przedstawiono też rolę Rektoratu, który jest odpowiedzialny za edukację w regionie i za pomoc uczniom. We francuskim systemie administracji funkcjonują specjalne struktury ukierunkowane na pomoc uczniom, np.: służby orientacji zawodowej czy ośrodek skolaryzacji uczniów niefrancuskojęzycznych. W czasie wizyty omówiono także zadania misji generalnej ds. insercji. Jej głównym celem jest zapewnienie, by ani jedna szkoła średnia nie pozostawiła żadnego ucznia bez planu kariery zawodowej ani bez kwalifikacji. Proponowane są działania informacyjne, pomoc w znalezieniu pracy poprzez kształcenie przemienne. Prewencyjnie z inicjatywy regionu realizowany jest projekt Sukces dla wszystkich mający na celu zapobieganie i zmniejszanie liczby porażek szkolnych, aktywizację szkół i uczniów oraz zmniejszanie liczby absencji. Innym rozwiązaniem, zainicjowanym przez region jest organizowanie kształcenia przemiennego, wiążącego się z umową o pracę i dyplomem. Grupa poznała też szkołę drugiej szansy, której celem jest pomoc młodzieży przeżywającej niepowodzenia szkolne lub wracającej do edukacji po przerwie oraz przedsiębiorstwom, cierpiącym na brak rąk do pracy. Uczestnicy wizyty odwiedzili także liceum, w którym jest realizowany projekt Sztafeta przeznaczony dla uczniów poniżej 16 roku życia, pomagający im w powrocie do szkoły. Ponadto w tym liceum są realizowane projekty w ramach narodowej rady innowacji i sukcesu szkolnego, przeznaczone dla uczniów kończących naukę bez kwalifikacji. Najważniejszym efektem wizyty było przekonanie się o konieczności pomocy młodzieży zagrożonej i poznanie różnorodnych form tej pomocy. Polski uczestnik po zakończeniu programu zaprezentował doświadczenia wyniesione z wizyty w społeczności lokalnej i zaproponował plan działań profilaktyczno-reeduakcyjnych. We Francji w przypadku nieletnich przestępców stosowana jest zasada: najpierw edukować, potem karać. Wymiar sprawiedliwości ściśle współpracuje z organizacjami pomocy społecznej dla dzieci i młodzieży. Temat: Przemoc i ochrona uczniów Data: 31.03-4.04.2008 Nazwa instytucji organizującej wizytę: Centre d Information et d Orientation de L Arbre Sec, Paryż, Francja Język roboczy: francuski Liczba uczestników: 10 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Polska, Litwa, Rumunia, Hiszpania, Włochy, Bułgaria

Wizyty studyjne 17 Orientation, scolarisation, formation des jeunes en difficulté Des pays nombreux sont démunis d aide appropriée aux jeunes en difficulté, à risque, qui ont enfreint la loi. Les jeunes gens souvent manquent de perspectives, restent sans qualification professionnelle. La visite se concentrait sur la présentation des activités dans ce domaine en France. Les participants ont pris la connaissance du système éducatif français et des activités des services d information et d orientation professionnelle. Les participants ont eu la possibilité de connaître les systèmes éducatifs des pays respectifs. Le groupe a rencontré des représentants du tribunal pour les mineurs. Le principe appliqué à un mineur délinquant est d éduquer avant de punir. La justice collabore étroitement avec les services sociaux pour les enfants. Les participants ont connu la structure nommée là protection juridique des jeunes qui est responsable du volet éducatif de l exécution des décisions de la justice. La visite dans la prison a rendu possible la connaissance du fonctionnement d un établissement scolaire y fonctionnant. Les jeunes y fréquentent obligatoirement. Ils suivent un cours individualisé. Une évaluation permanente stimule les élèves à l effort. La mission éducative à la prison est un service dont le but est l élaboration en commun avec les détenus d un projet concernant la période de vie après avoir être libéré. Également le rôle de l éducation nationale et du Rectorat a été présenté, celui-ci est responsable de l éducation en région. Il est tenu d organiser entre autres l aide aux enfants grâce aux services tels que l aide à l enfance, la cellule élève, les services d orientation professionnelle, le centre de scolarisation des élèves non francophones. La tâche de la mission générale pour l insertion est de ne laisser aucun élève sans qualification ni projet personnel. On lui propose l information et l aide à trouver de l emploi grâce à la formation par alternance. A l initiative de la région il est mis en place en tant qu une mesure de prévention un projet succès pour tous dans le but de prévenir et de diminuer le nombre d échecs scolaires, de rendre plus actifs les élèves et les établissements et d abaisser le nombre d absences scolaires. Une autre solution initiée par la région est l adhésion à la formation alternée, accompagnée du contrat de travail et d un diplôme. Le groupe a visité également l école de la seconde chance dont le but est le soutien des jeunes, vivant un échec scolaire, qui rentrent à l école après une longue période et aux entreprises qui souffrent de manque de main d œuvre. Le groupe a visité un lycée où le projet relais est mis en place pour les élèves de moins de 16 ans les aidant à revenir à l école et un lycée réalisant des projets dans le cadre du conseil national de l innovation pour les élèves qui quittent l établissement scolaire sans qualification. L effet le plus important de la visite est la conviction que le travail avec les jeunes à risques est une nécessité et la connaissance de formes de celle-ci. Le participant polonais après la visite a présenté les expériences acquises dans la communauté locale et a proposé un programme d activités de prévention. Thème: La violence et la protection des enfants Date de la visite: 31.03-4.04.2008 Nom de l institution organisant la visite: Centre d Information et d Orientation de L Arbre Sec, Paris, France Langue de travail: français Nombre de participants: 10 Pays représentés: Pologne, Lituanie, Roumanie, Espagne, Italie, Bulgarie

18 Wizyty studyjne Jak zwiększyć atrakcyjność uczenia się? Założeniem wizyty studyjnej, która odbyła się w Arhus w Danii, była prezentacja strategii, których celem jest uczynienie procesu nauczania bardziej atrakcyjnym i umożliwiającym zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. Program wizyty obejmował wizytę w urzędzie miasta, w czterech szkołach, w tym prywatnej z internatem i w centrum dokumentacji pedagogicznej. Podczas spotkania zaprezentowano duński system oświaty, co stało się okazją do dyskusji i porównań z systemami dziesięciu reprezentowanych przez uczestników krajów. Uczestnicy wizyty mieli okazję zapoznać się z funkcjonowaniem systemu szkolnictwa w Danii, który jest jednym z najbardziej kosztownych w Europie. Uczniowie mają do wyboru różnego typu szkoły, w tym szkoły niepubliczne subsydiowane przez państwo, proponujące alternatywne formy nauki. Klasy są mało liczne (średnio 19,6 ucznia), sale lekcyjne mają znakomite wyposażenie, wokół szkół jest dużo zieleni. Po lekcjach uczniowie mogą uczestniczyć w bezpłatnych zajęciach w ośrodkach kultury i sportu. W szkołach panuje domowa atmosfera, relacje miedzy uczniami i nauczycielami cechuje bezpośredniość, zaufanie i wzajemny szacunek. Od nauczycieli oczekuje się kompetencji zawodowych, zaangażowania, umiejętności interpersonalnych i entuzjazmu. Szkoła przykłada dużą wagę do edukacji obywatelskiej i kształtowania odpowiedzialności. Zwraca się uwagę na ekologię, zdrowe żywienie, ćwiczenia fizyczne. Nauczyciele starają się identyfikować problemy uczniów związane z nauką. Istnieją klasy dla dzieci z specjalnymi potrzebami (tzw. plan B) oraz plan A zajęcia i pomoc dla dzieci i rodziców. Troska o uczniów o specjalnych potrzebach skutkuje ogólną poprawą warunków szkoły (np. wzbogaceniem zasobów technicznych). Uczestnicy wizyty studyjnej mogli zaobserwować, w jaki sposób uatrakcyjnia się zajęcia poprzez korzystanie z ICT 95 % nauczycieli odbyło 120-godzinne kursy na temat wykorzystania informatyki w procesie nauczania. Lekcje często prowadzone są w formie eksperymentów i zajęć praktycznych, w szkołach stworzono środowisko edukacyjne ułatwiające aktywne uczenie się. Celem edukacji jest zaspokojenie potrzeb i zainteresowań uczniów. Indywidualny rozwój umiejętności życiowych i osobistych, raczej kompetencje miękkie niż akademickie. Zadaniem nauczyciela jest stymulacja do nauki. Program wizyty umożliwił uczestnikom bezpośrednie spotkania z uczniami i nauczycielami, podczas których zaobserwowali, że uczniowie dużo pracują w grupach, mają dobre relacje z rówieśnikami. Panuje tu kultura demokratyczna. Czas nauki jest elastyczny, uczeń jest odpowiedzialny za frekwencję i za własną edukację. Młodzież uczestniczy w utrzymaniu budynku szkoły. Szkoły podtrzymują dobre relacje z rodzicami. W trakcie dyskusji zauważono, że najwięcej wątpliwości budzi kwestia zapewnienia jakości, brak nacisku na ocenianie i egzaminy. Ponadto uczestnicy mieli okazję poznania miejscowego dziedzictwa kulturowego. Polski uczestnik rozwinął umiejętności organizacyjne i komunikacyjne, poszerzył wiedzę specjalistyczną. Informacje na temat wizyty upowszechnił w środowisku lokalnym. Zyskał zachętę do wprowadzania metod aktywnych w pracy z uczniami. Szkoła przykłada dużą wagę do edukacji obywatelskiej i kształtowania odpowiedzialności. Zwraca się uwagę na ekologię, zdrowe żywienie, ćwiczenia fizyczne. Temat: Środki zapobiegania niepowodzeniom szkolnym Data: 30.09-05.10.2007 Nazwa instytucji organizującej wizytę: Public authority national, Aarhus - Jutland, Dania Język roboczy: angielski Liczba uczestników: 15 Kraje reprezentowane przez gości wizyty: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Wielka Brytania, Węgry, Włochy, Polska, Portugalia, Turcja