Raport. Warszawa, kwiecień 2013 r.

Raport Doświadczenia sektora lotniczego i żeglugi powietrznej z przygotowań do obsługi ruchu lotniczego podczas Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 Warszawa, kwiecień 2013 r.

Szanowni Państwo, Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 były dla polskiego lotnictwa wyzwaniem szczególnym, któremu zarówno porty lotnicze, PAŻP jak również instytucje państwowe sprostały w sposób szczególnie godny uwagi i pozytywnej oceny. W przypadku UEFA EURO 2012 spodziewaliśmy się wzrostu ruchu na lotniskach w miastach gospodarzach od kilkunastu do kilkudziesięciu procent. PAŻP spodziewała się również istotnego wzrostu liczby operacji przelotów nad Polską w kilku dniach, wynikających z kalendarza meczów na Ukrainie. Aby właściwie przygotować się do tych kilku tygodni trwania imprezy sportowej, konieczne było dokończenie inwestycji, których realizację uznano za niezbędną. Kolejnym zagadnieniem była koordynacja działań z portami lotniczymi, które poprzez własne inwestycje planowały znaczne zwiększenie przepustowości, co z kolei pozwalało na zaplanowanie obsługi spodziewanego ruchu lotniczego w czasie rozgrywek. Równolegle z dostosowaniem przestrzeni powietrznej wprowadzone zostały ograniczenia wynikające z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa państwa i przeciwdziałania zagrożeniom. Istotną rolę odegrał również Urząd Lotnictwa Cywilnego, który na czas przeprowadził procedurę wyboru i wprowadzenia do Polski koordynatora odpowiedzialnego za przydzielanie czasu na start lub lądowanie w portach lotniczych. Wykonana została ogromna praca w poszczególnych portach lotniczych, a także na styku Polska (PAŻP)-Eurocontrol i Polska-Ukraina. Współpraca ta zaowocowała bardzo dobrymi wynikami operacyjnymi, zarówno w zakresie liczby obsłużonych pasażerów i operacji lotniczych, jak i w zakresie opóźnień w ruchu lotniczym dla przykładu w polskich portach lotniczych obsłużono blisko 6 tysięcy operacji lotniczych tygodniowo w czasie UEFA EURO 2012, co stanowiło wzrost o ok. 20%. Na niektórych lotniskach służby operacyjne PAŻP oraz portu lotniczego obsłużyły ponad dwa razy więcej operacji na dobę niż wynosił dotychczasowych rekord dobowy lub tygodniowy. Ze szczegółowymi wynikami i pozytywną oceną lotnictwa można zapoznać się w raporcie, jaki Minister Sportu i Turystyki, Pani Joanna Mucha, przesłała do Sejmu RP: Druk Sejmowy nr 1253 zatytułowany Sprawozdanie z realizacji przedsięwzięć Euro 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 (styczeń-grudzień 2012 r.). PAŻP i porty lotnicze w miastach-gospodarzach przygotowały raport na temat doświadczeń w przygotowaniach do obsługi ruchu lotniczego podczas Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012. Raport ten jest branżowym podsumowaniem przygotowań infrastrukturalnych oraz opisem zastosowanych rozwiązań operacyjno-organizacyjnych lotnisk w miastach-gospodarzach Turnieju oraz Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej, które pozwoliły na uzyskanie tak dobrych wyników i zapewnieniu płynnej, bezpiecznej i sprawnej obsługi ruchu lotniczego w miesiącach maj lipiec 2012 roku. Mistrzostwa Europy w piłce nożnej to trzecia co do wielkości impreza sportowa na świecie (po Igrzyskach Olimpijskich i Mistrzostwach Świata w piłce nożnej). Porty lotnicze oraz instytucje zapewniające służby żeglugi powietrznej, pozostające w cieniu wielkich i nowoczesnych stadionów, jak pokazały doświadczenia poprzednich dużych imprez sportowych zawsze odgrywały niebagatelną rolę w całym wydarzeniu, ponieważ bez nich dotarcie tysięcy kibiców do miast rozgrywek oraz stadionów byłoby praktycznie niemożliwe. Tak było również w przypadku rozgrywanych w czerwcu 2012 roku Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012. Dzięki podjętym odpowiednio wcześnie szeroko zakrojonym przygotowaniom, PAŻP oraz porty lotnicze były bardzo dobrze przygotowane do tego wydarzenia sportowego. Gotowość operacyjna PAŻP do UEFA EURO 2012 została zadeklarowana w połowie maja 2012 roku, a wyniki operacyjne zanotowane podczas turnieju świadczą same za siebie: w szczególności obsłużenie rekordowych ilości operacji przy niższym niż zakładany poziomie opóźnień. Kluczowym czynnikiem sukcesu dla PAŻP podczas wydarzenia sportowego był czynnik ludzki. Wszystkie służby PAŻP, w tym przede wszystkim służby operacyjne, zapewniły bowiem dostępność większych zasobów ludzkich na stanowiskach operacyjnych. Na szczególną uwagę zasługuje Strona 2 z 63

obecność i praca operacyjna kontrolerów ruchu lotniczego PAZP w EUROCONTROL podczas całego turnieju. Ich zadaniem było monitorowanie natężenia ruchu lotniczego zarówno w przestrzeni powietrznej, jak i na krajowych lotniskach, oraz sterowanie potokami ruchu lotniczego w czasie rzeczywistym dla zapewnienia optymalnego przepływu ruchu. To właśnie dzięki ich działaniom zanotowane zostały tak niskie wartości opóźnień przy znacznym wzroście ruchu lotniczego. Dzięki profesjonalnym i skoordynowanym działaniom wszystkich instytucji ten niespotykany dotąd w historii naszego kraju wysoki poziom ruchu lotniczego został obsłużony sprawnie, płynnie i przy zachowaniu najwyższego poziomu bezpieczeństwa. Raport branżowy publikujemy więc z dumą, mając nadzieję że uzyskane w roku 2012 doświadczenia będziemy mogli wykorzystywać w przyszłości dla obsługi rosnącego ruchu lotniczego oraz kolejnych podobnych imprez, które generować będą dodatkowe operacje do i z polskich lotnisk oraz przeloty nad Polską. Z przyjemnością zapraszam do lektury niniejszego opracowania. Z poważaniem, Krzysztof Banaszek, Prezes PAŻP Krzysztof Banaszek, Prezes Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej Absolwent Wydziału Transportu Politechniki Warszawskiej o specjalności organizacja i sterowanie ruchem lotniczym /sterowanie ruchem w transporcie. Ponadto absolwent studiów podyplomowych w dziedzinie organizacji i zarządzania oraz zarządzania i finansowania w sektorze transportu lotniczego. W latach 1992-1993 pracował w Głównym Inspektoracie Lotnictwa Cywilnego. W latach 1993-2006 pracował w Agencji Ruchu Lotniczego, zajmując stanowiska specjalistyczne oraz stanowiska kierownicze, między innymi kierując pionem techniki i rozwoju oraz pionem służb technicznych ARL/PAŻP. Od listopada 2007 do lutego 2008 roku był Zastępcą Prezesa Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej ds. żeglugi powietrznej, a w ciągu kolejnych sześciu miesięcy pełnił obowiązki Prezesa PAŻP. Powołany przez Premiera RP na stanowisko Prezesa PAŻP 26 sierpnia 2008 roku po wyborze w oparciu o procedurę konkursową prowadzoną zgodnie z Ustawą o PAŻP. Uczestniczył w pracach organizacji i grup krajowych i międzynarodowych, w tym między innymi z zakresu łączności i nawigacji działających w ramach EUROCONTROL (COM-T), Stałej Łączności Lotniczej ICAO (AFSG), Międzyresortowego Zespołu ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej i bierze udział w pracach Komisji Europejskiej w zakresie GNSS (Komitet EGPC). Posiada liczne certyfikaty i dyplomy ukończenia szkoleń z obszaru zarządzania, bezpieczeństwa żeglugi powietrznej, audytu, a także szkoleń specjalistycznych CNS/ATM. Uczestnik i koordynator prac badawczo-rozwojowych oraz autor opracowań i publikacji z zakresu wykorzystania satelitarnych systemów nawigacyjnych w lotnictwie. Współautor Rządowego Programu Rozwoju Sieci Lotnisk i Lotniczych Urządzeń Naziemnych. *** Strona 3 z 63

Rafał Marczewski, Krajowy Koordynator ds. lotnisk w Spółce PL.2012: Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 były trzecią pod względem wielkości imprezą sportową na świecie oraz największym i najbardziej złożonym pod względem organizacyjnym przedsięwzięciem zrealizowanym do tej pory w Polsce. Ze względu na uwarunkowania lokalizacyjne krajów gospodarzy Mistrzostw oraz skład drużyn finałowych Turnieju, kluczowy w całym procesie logistyki był transport lotniczy. Dzięki rozbudowie i modernizacji portów lotniczych oraz działaniom operacyjno-organizacyjnym i inwestycyjnym Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej znacząco wzrosła ich przepustowość. Liczba operacji przylotów na zmodernizowanych lotniskach miast gospodarzy zwiększyła się o 79 procent, natomiast operacji odlotów o 122 procent. Nowoczesna infrastruktura przyniosła wymierne efekty, a przewoźnicy zapowiedzieli uruchomienie nowych połączeń lotniczych. Podczas Turnieju płynnie przeprowadzono łącznie ponad 30 tys. operacji lotniczych, w tym blisko 4 tys. operacji dedykowanych specjalnie dla gości Turnieju. Najwięcej operacji lotniczych obsłużyło lotnisko Chopina w Warszawie ponad 17,5 tys. Bez szeregu inwestycji zrealizowanych w ramach 4,5 letniego procesu przygotowań oraz bez przyjętych specjalnych rozwiązań organizacyjnych i prawnych, tak płynna obsługa pasażerów byłaby niemożliwa. Organizacja Turnieju w Polsce zakończyła się sukcesem, czego najlepszym dowodem są bardzo pozytywne wyniki badania opinii społecznej wśród kibiców polskich i zagranicznych, jak również entuzjastyczne relacje najważniejszych światowych i polskich mediów. Osiągnięcie takiego wyniku było możliwe dzięki wspólnej pracy i ogromnemu zaangażowaniu przeszło 170 instytucji rządowych i samorządowych. Dynamiczny, związany z UEFA EURO 2012, rozwój infrastruktury przekłada się na wymierne efekty ekonomiczne w latach 2013 2020. Eksperci przewidują bowiem, że PKB Polski wzrośnie dzięki przyspieszeniu realizacji inwestycji transportowych o dodatkowe 20 mld zł. Podczas UEFA EURO 2012 92 procent gości z zagranicy pozytywnie oceniło atmosferę panującą w trakcie Turnieju, a 85 procent bardzo dobrze wypowiedziało się o organizacji Mistrzostw w Polsce. Niemal wszyscy, bo aż 92 procent zagranicznych gości zadeklarowało, że po powrocie do swojej ojczyzny poleci Polskę znajomym jako kraj atrakcyjny turystycznie i wart odwiedzenia. Pozytywne zmiany, jakie zaszły w kraju w związku z organizacją UEFA EURO 2012 doceniła również większość Polaków. Podczas badań przeprowadzonych przez PBS, 71,4 procent ankietowanych uznało, że przygotowania do Turnieju przyczyniły się do rozwoju infrastruktury i poprawy jakości życia. Aż 93 procent osób uznało, że organizacja Turnieju przyczyniła się do wzmocnienia wizerunku Polski za granicą. Zgodnie z prognozami ekonomistów ma to przełożyć się na przyrost liczby turystów, którzy będą przyjeżdżać do naszego kraju. Po Turnieju będzie ich wg wspomnianych estymacji więcej o ok. 500 tys. rocznie dodatkowe wpływy do budżetu miałyby wynieść 4,2 mld zł. Aż 90 procent Polaków jest dumnych z tego, jak Polska przygotowała i zorganizowała UEFA EURO 2012, a 85 procent uznaje Turniej za sukces. Najlepszym podsumowaniem UEFA EURO 2012 są poniższe liczby: ponad 652 tys. tylu kibiców obejrzało mecze na czterech stadionach w Polsce, 272 300 tylu kibiców było na Stadionie Narodowym w Warszawie podczas meczów grupowych, ćwierćfinału i półfinału, 110 z tylu krajów przyjechali do Polski fani piłki nożnej, ponad 3 mln to liczba kibiców we wszystkich strefach kibica w Warszawie, Poznaniu, Gdańsku, Wrocławiu i Krakowie podczas wszystkich meczów, 1 250 000 tylu kibiców odwiedziło strefę kibica w Warszawie, najwięcej, bo ponad 100 tys. w czasie meczu Polska Rosja 12 czerwca 2012 r., 2,7 tys. liczba wolontariuszy w czasie Turnieju, Dane na podstawie Sprawozdania z realizacji przedsięwzięć Euro 2012 oraz z wykonanych działań dotyczących realizacji przygotowań Polski do finałowego turnieju Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 (grudzień 2011 r. lipiec 2012 r.) MSiT. Strona 4 z 63

131 034 tylu policjantów czuwało nad bezpieczeństwem w czasie Turnieju w Polsce, 24 420 tylu strażników miejskich strzegło bezpieczeństwa, 12 531 tylu funkcjonariuszy Żandarmerii Wojskowej pracowało podczas UEFA EURO 2012, 3 589 tylu policjantów pracowało podczas UEFA EURO 2012 w ciągu jednego dnia w Warszawie, 3 285 Tyle interwencji służb medycznych zanotowano w strefach kibica, 692 Tyle interwencji medycznych zanotowano na stadionach, 622 to liczba zatrzymanych za naruszenie porządku w czasie Turnieju. Rafał Marczewski, Krajowy Koordynator ds. lotnisk w PL.2012. Związany z branżą lotniczą, gdzie łączy odpowiedzialną i interesującą pracę z pasją. Karierę zawodową rozpoczął jako Kontroler Ruchu Lotniczego w ARL (obecnie PAŻP). Współpracował z EUROCONTROL, ICAO m. in. jako Przewodniczący Komitetu Koordynującego Zarządzanie Ruchem Lotniczym w Europie Wschodniej i Azji Środkowej FLOE (North Atlantic Officer Paris). W latach 2008-2010 w PP Porty Lotnicze, Pełnomocnik Dyrektora Naczelnego ds. Euro 2012, od stycznia 2011 roku Krajowy Koordynator ds. lotnisk w Spółce PL.2012. Obecnie w PAŻP. Ma trzech synów, z którymi stara się grać w piłkę nożną. Interesuje się historią (szczególnie lotnictwa). Słucha jazzu. Ceni aktywny wypoczynek i pracę fizyczną w ogrodzie. *** Dr Izabela Szymajda-Wojciechowska, Wiceprezes ds. Transportu Lotniczego w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego, w 2007 roku nominowana przez Ministra Sportu i Turystyki na Krajowego Koordynatora ds. Transportu Lotniczego EURO 2012 Porty lotnicze oraz instytucje zapewniające służby żeglugi powietrznej odegrały znaczącą rolę podczas całego Turnieju. Dzięki nim możliwe było sprawne i szybkie dotarcie tysięcy kibiców do miast rozgrywek. Obsługa rekordowej liczby pasażerów i samolotów była nie lada wyzwaniem zarówno dla krajowych portów lotniczych, jak i dla Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej. Jeszcze bowiem nigdy w historii nie mieliśmy do czynienia z tak istotnym, nagłym wzrostem ruchu lotniczego na polskich lotniskach i polskim niebie. Należy podkreślić, że obsługa tego ruchu nie byłaby możliwa bez doskonałej współpracy wszystkich zaangażowanych instytucji szeroko rozumianego środowiska lotniczego. Dzięki ich skoordynowanym działaniom oraz doświadczeniu, wiedzy eksperckiej i pasji osób zaangażowanych w realizację projektu, cel został zrealizowany: zwiększony wolumen ruchu lotniczego został obsłużony sprawnie, płynnie i przy zachowaniu najwyższego poziomu bezpieczeństwa. Dzięki zdobytym doświadczeniom przy organizacji UEFA EURO 2012, dzisiaj już wiemy, że branża lotnicza jest zdolna i gotowa do obsługi kolejnych imprez podobnej rangi. Dr Izabela Szymajda-Wojciechowska, Wiceprezes ds. Transportu Lotniczego w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego, w 2007 roku nominowana przez Ministra Sportu i Turystyki na Krajowego Koordynatora ds. Transportu Lotniczego EURO 2012 Całe życie zawodowe związana z lotnictwem. W 2001 roku uzyskała stopień naukowy doktora nauk prawnych w zakresie prawa w Instytucie Prawa Międzynarodowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 2002-2004 wykładowca prawa lotniczego w Akademii Obrony Narodowej. Stały współpracownik Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1990-2003 oraz 2006 2012 zatrudniona w PLL LOT, również na wielu stanowiskach kierowniczych. Członek Rady Nadzorczej PLL LOT S.A. VII Kadencji. Od 2001 r. uczestniczyła w kolejnych pracach Komisji Sejmowej nad ustawą Prawo Strona 5 z 63

lotnicze, członek zespołu prawnego MTiGM. W latach 2003-2006 Dyrektor Departamentu Rynku Transportu Lotniczego, a następnie Radca Prezesa w Urzędzie Lotnictwa Cywilnego. W latach 2010-2011 ekspert Parlamentu Europejskiego w zakresie zagadnień dotyczących umowy o transporcie lotniczym między Stanami Zjednoczonymi Ameryki oraz Wspólnotą Europejską i jej Państwami Członkowskimi. Autorka licznych publikacji naukowych prawniczych, w tym pozycji książkowych, o tematyce lotniczej. Mężatka. Dwoje dzieci. Tomasz Szymczak, Krajowy Koordynator ds. lotnisk w PL.2012 w latach 2008-2010 *** Doświadczenia wyniesione z poprzednich imprez wskazywały, że znaczna część gości przybędzie do Polski samolotami. Ponieważ lotniska były dla większości kibiców pierwszym i ostatnim punktem styczności z Polską, to właśnie od nich w dużej mierze zależał wizerunek, jaki Polska zyska po Turnieju. Dlatego też w Gdańsku, Poznaniu, Wrocławiu i Warszawie oraz PAŻP realizowane były projekty inwestycyjne związane z rozbudową infrastruktury portów lotniczych oraz nawigacyjnej i dozorowania. Celem tych działań było zwiększenie liczby operacji na godzinę, w niektórych portach nawet dwukrotne do poziomu gwarantującego z jednej strony możliwość przyjęcia gości Turnieju, z drugiej zaś umożliwiającego wzmocnienie pozycji rynkowej portów lotniczych w miastach gospodarzach UEFA EURO 2012. Do najważniejszych zrealizowanych działań w zakresie przygotowań do UEFA EURO 2012 zaliczyć należy wprowadzenie na polskich lotniskach w miastach-gospodarzach zarządzania slotami, czyli przedziałami czasowymi, przeznaczonymi dla samolotów na start i lądowanie. Wprowadzenie koordynacji rozkładów lotów zwiększyło przewidywalność i pozytywnie wpłynęło na uporządkowanie ruchu lotniczego. Projekt ten został zrealizowany dzięki współpracy PL.2012, Ministerstwa Infrastruktury, Urzędu Lotnictwa Cywilnego, Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej oraz EUROCONTROL. Tomasz Szymczak, Krajowy Koordynator ds. lotnisk w PL.2012 w latach 2008-2010 Przez wiele lat związany z branżą lotniczą. Zarówno pracę magisterską, jak i doktorską pisał z tematyki lotniczej. W latach 1999-2002 zarządzał rozbudową Międzynarodowego Portu Lotniczego im. Jana Pawła II. W latach 2006-2008 kierował Spółką Warsaw Airport Services. Obecnie Członek Zarządu Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji. Strona 6 z 63

Streszczenie Mistrzostwa Europy w piłce nożnej to trzecia co do wielkości impreza sportowa na świecie (po Igrzyskach Olimpijskich i Mistrzostwach Świata w piłce nożnej). Porty lotnicze oraz instytucje zapewniające służby żeglugi powietrznej, pozostające w cieniu wielkich i nowoczesnych stadionów, jak pokazują doświadczenia poprzednich dużych imprez sportowych zawsze odgrywają niebagatelną rolę w całym wydarzeniu, ponieważ bez nich dotarcie tysięcy kibiców do miast rozgrywek oraz stadionów byłoby praktycznie niemożliwe. Tak było również w przypadku UEFA EURO 2012. Porty Lotnicze w Gdańsku, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu oraz Polska Agencja Żeglugi Powietrznej stanowiły bowiem niezwykle istotny element w ramach zadania związanego z transportem kibiców drogą lotniczą do i z miejsc rozgrywek. Ich trudna do przeceniania rola polegała na zapewnieniu płynnej, bezpiecznej i sprawnej obsługi przejściowo zwiększonego ruchu lotniczego, zarówna w ujęciu liczby pasażerów, jak i operacji lotniczych. Historia przygotowań Polski i Ukrainy do obsługi turnieju UEFA EURO 2012 rozpoczęła się już wiosną 2003 r., kiedy Prezes Ukraińskiego Związku Piłki Nożnej (FFU) przedstawiając publicznie wstępną koncepcję organizacji przez Ukrainę czternastych Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej, zaprosił do wspólnej organizacji turnieju również Polski Związek Piłki Nożnej (PZPN). W dniu 27 września 2003 r. we Lwowie doszło do podpisania umowy o współpracy między PZPN i FFU, a oficjalne zgłoszenie kandydatury Polski i Ukrainy jako organizatorów turnieju UEFA EURO 2012 nastąpiło 31 stycznia 2005 roku. W dniu 18 kwietnia 2007 roku bezwzględną większością głosów wybrana została oferta Polski i Ukrainy. Niniejsze opracowanie stanowi podsumowanie zakrojonego na szeroką skalę procesu przygotowań portów lotniczych i Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej do UEFA EURO 2012. Zdobyta wiedza i doświadczenia stanowi unikalny know-how, który będzie mógł zostać wykorzystany przy okazji kolejnych dużej rangi wydarzeń o charakterze masowym. Strona 7 z 63

PORT LOTNICZY GDAŃSK im. LECHA WAŁĘSY Strona 8 z 63

Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy w chwili obecnej jest w trakcie realizacji największego w historii Spółki programu inwestycyjnego, obejmującego lata 2009-2015. Realizowane w ramach programu inwestycje wynikały z dynamicznego rozwoju gdańskiego lotniska i koniecznością rozbudowy infrastruktury, tak aby umożliwiała sprawną obsługę rosnącego ruchu lotniczego. Z uwagi na odbywające się w Gdańsku mecze Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012, harmonogram realizacji kluczowych elementów infrastruktury lotniskowej przyporządkowany został realizacji tego wydarzenia. Strategicznymi punktami infrastruktury, których etapowość realizacji monitorowana była również przez UEFA były: droga kołowania równoległa do drogi startowej, płyty postojowe dla samolotów oraz nowy Terminal Pasażerski T2. Inwestycją, która zrealizowana została tylko i wyłącznie na potrzeby organizacji ruchu lotniczego związanego z UEFA EURO 2012 było dostosowanie hangaru lotniczego do potrzeb obsługi pasażerów w trakcie turnieju. Każdy z wymienionych projektów zrealizowany został zgodnie z harmonogramem, umożliwiając obsługę wzmożonego ruchu podczas turnieju piłkarskiego. Według szacunkowych danych w okresie od 4 do 24 czerwca 2012 roku, czyli w trakcie trwania turnieju UEFA EURO 2012 w Gdańsku, wykonane zostało ponad 720 operacji lotniczych związanych z Mistrzostwami. W tej liczbie 260 operacji wykonanych było przez duże samoloty czarterowe z kibicami. W sumie, w ruchu dedykowanym UEFA EURO 2012, Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy obsłużył niemal 20 tysięcy kibiców. Co zrozumiałe, przez cały ten czas lotnisko obsługiwało również ruch regularny, gdzie według szacunków wśród ogółu pasażerów obsłużono kolejne 20 tysięcy kibiców przylatujących samolotami rejsowymi. W sumie, w ciągu wspomnianych 20 dni turnieju na gdańskim lotnisku wykonano około 3370 operacji. Rekord pod względem ilości operacji padł w dniu 22 czerwca (mecz ćwierćfinałowy Niemcy Grecja), kiedy wykonano ich aż 280. W poniższej tabeli przedstawiona została liczba operacji wykonanych w dni meczowe w Gdańsku, w podziale na ogół ruchu oraz ruch związany z samolotami dedykowanymi na UEFA EURO 2012. Tab. 1. Liczba operacji wykonanych w dni meczowe UEFA EURO 2012 na lotnisku im. Lecha Wałęsa w Gdańsku Data Operacje Operacje EURO 10 czerwca 2012 r. 240 142 14 czerwca 2012 r. 256 112 18 czerwca 2012 r. 234 96 22 czerwca 2012 r. 280 144 Źródło: opracowanie własne PL Gdańsk. Rekord ilości wykonanych operacji w ciągu doby świadczy o skali ruchu lotniczego, jaki odbywał się w Gdańsku w trakcie odbywających się rozgrywek. Warto również dodać, że rekordowego dnia, w jednym momencie na płytach postojowych lotniska zaparkowane były aż 62 samoloty. Tak dużego ruchu nie można by było obsłużyć bez wspomnianej nowej infrastruktury lotniskowej, która podniosła przeszło trzykrotnie przepustowość drogi startowej oraz dwukrotnie przepustowość pasażerską i możliwości zaparkowania statków powietrznych. Rozbudowana infrastruktura, to nie wszystko. Dzięki opracowanym specjalnym planom operacyjnym, wprowadzeniu licznych rozwiązań logistycznych i olbrzymiemu zaangażowaniu osób koordynujących projekt możliwe stało się osiągnięcie pełnego sukcesu. Mimo bardzo dużej ilości dodatkowych operacji związanych z turniejem oraz dynamicznie rosnącego ruchu regularnego, nie odnotowano żadnych problemów związanych z obsługą ruchu lotniczego. Zgodnie z przyznawanymi slotami przyjęto, zaparkowano i obsłużono każdy przylatujący na gdańskie lotnisko samolot. Strona 9 z 63

Adam Skonieczny, Koordynator Miasta Gdańska ds. UEFA EURO 2012, Koordynator przygotowań PL Gdańsk do UEFA EURO 2012 : Obsługa ruchu lotniczego wygenerowanego przez organizowane w Gdańsku mecze UEFA EURO 2012 była przede wszystkim doskonałym testem dla Portu Lotniczego Gdańsk im. Lecha Wałęsy. To był sprawdzian nie tylko naszych możliwości, rozwiązań i planów logistycznoorganizacyjnych, ale również nowej powiększonej i unowocześnionej infrastruktury lotniskowej. Mamy powody do dumy, ponieważ wszystkie elementy funkcjonowania naszego lotniska sprawdzian ten zdały na piątkę! To właśnie 22 czerwca 2012 roku, czyli w dniu meczu Niemcy Grecja, padł rekord gdańskiego lotniska. W tym dniu w Gdańsku samoloty lądowały, lub startowały średnio co 5 minut, wykonując tym samym aż 280 operacji. W jednym momencie na płytach lotniskowych zapakowane były 62 statki powietrzne! Jeszcze rok wcześniej obsłużenie tego typu imprezy byłoby dla nas graniczące z cudem, czy wręcz niemożliwe. Dzisiaj, posiadając infrastrukturę oraz wypracowany i sprawdzony know-how wiemy, że obsługa takich imprez to dla nas bułka z masłem! Strona 10 z 63

PORT LOTNICZY POZNAŃ ŁAWICA Strona 11 z 63

Wstęp Mistrzostwa Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 była jedną z największych organizowanych imprez masowych w skali świata. Dla Portu Lotniczego Poznań-Ławica organizacja tego turnieju oznaczała; przyspieszenie rozwoju, sprostanie wyzwaniom konkurencji, umocnienie pozycji na rynku usług lotniczych, uzyskane doświadczenia w obsłudze następnych imprez. Dla Poznania i Wielkopolski organizacja UEFA EURO 2012 oznaczała wzrost rozwoju, potencjału gospodarczego, doświadczenia w organizacji imprez masowych oraz prestiżu zarówno w kraju jak i w zjednoczonej Europie. Przewiduje się wzrost dochodu krajowego brutto PKB w latach 2008-2020 na skutek organizacji UEFA EURO 2012 w wariancie podstawowym na poziomie 4,14 %. Szacuje się, że w czerwcu 2012 roku Poznań odwiedziło od 150 000 do 200 000 gości. Oznacza to popularyzację miasta i regionu na mapie turystycznej Polski i Europy. Najważniejszą jednak rzeczą jaka pozostała po organizacji UEFA EURO 2012 to zrealizowane inwestycje i nieocenione doświadczenia w organizacji tego typu imprez w przyszłości. W te cele, dla miasta Poznania i całego regionu, wpisuje się także strategia na najbliższe lata Portu Lotniczego Poznań-Ławica. Zadania inwestycyjne Zadania inwestycyjne związane z przygotowaniami Portu Lotniczego w Poznaniu do UEFA EURO 2012 obejmowały: budowę nowego terminala pasażerskiego oraz rozbudowy części lotniczej lotniska, w tym budowy równoległej do drogi startowej drogi kołowania oraz dróg szybkiego zejścia. Wszystkie zaplanowane projekty inwestycyjne wykonane zostały przed rozpoczęciem UEFA EURO 2012, a ich realizacja współfinansowana ze środków Unii Europejskich. Uzyskanie decyzji środowiskowej oraz zapewnienie finansowania umożliwiło rozpoczęcie prac modernizacyjnych w Porcie Lotniczym Poznań-Ławica. W marcu 2011 roku podpisana została umowa z wykonawcą doświadczoną w pracy na polskich lotniskach firmą Hochtief Polska. Pierwszy etap prac, objął budowę nowej części terminala o powierzchni całkowitej ponad 17 800 m kw. Na dwóch kondygnacjach nadziemnych i jednej podziemnej znajdują się: hala odpraw, hala przylotów, sortownia bagażu i pomieszczenia biurowe. Zakres robót objął również budowę drogi wewnętrznej wraz z przebudową parkingu. 30 marca br. wydano pozwolenie na użytkowanie nowego terminala. W kolejnych etapach prac, których zakończenie zaplanowano na II kwartał 2013 roku, nastąpi ukończenie części biurowej oraz budowa nowej centralnej strefy kontroli bezpieczeństwa. W efekcie ostatniego etapu inwestycji istniejący budynek zostanie przekształcony w terminal dla odlatujących wraz z częścią komercyjną. Po modernizacji całego terminala jego przepustowość zwiększy się ponad dwukrotnie z 1,4 tys. pasażerów na godzinę na ponad 4 tys., a powierzchnia wzrośnie z 12 tys. mkw. do 30 tys. Docelowo lotnisko będzie mogło rocznie obsłużyć 3, 5 miliona pasażerów, obecnie obsługuje 1,5 miliona. W dniu 16 czerwca 2011r. wydano pozwolenie i rozpoczęto rozbudowę płaszczyzny postoju samolotów i budowę równoległej drogi kołowania. Równoległa do pasa startowego droga kołowania ma 2,5 km długości. Z drogą startową połączona jest dwoma tzw. ścieżkami szybkiego zjazdu romeo i sierra. Szerokość drogi wraz z poboczem Strona 12 z 63

to 38 m. Została zbudowana z betonu asfaltowego. Realizacja tej inwestycji znacznie podnosi przepustowość części lotniczej portu. Dzięki ścieżkom szybkiego zjazdu na drogę kołowania samolot może szybko opuścić drogę startową umożliwiając kolejną operację. Teraz możliwe jest nawet 30 startów i lądowań w ciągu godziny. Rys. 1. Widok na rozbudowane płaszczyzny postojowe i równoległą drogę kołowania. źródło: PL Poznań-Ławica Wybudowanie nowej płyty postojowej zwiększyło pojemność lotniska o dodatkowe sześć stanowisk dla samolotów kodu C (typu Airbus A320, Boeing 737). Płyta znajduje się bezpośrednio przy powstającej części terminala. Ma powierzchnię 46 tys. m2. Rys. 2. Nowe płaszczyzny lotniskowe źródło : PL Poznań-Ławica Strona 13 z 63

Rys. 3. Nowa strefa przylotów, powiększony terminal źródło: PL Poznań-Ławica Kalendarz rozgrywek turnieju UEFA EURO 2012 Okres dostępności dla UEFA w Porcie Lotniczym Poznań Ławica/ the Availability Period /zawierał się pomiędzy 5, a 20 czerwca 2012 r. W Poznaniu zostały rozegrane trzy mecze: w niedzielę 10 czerwca 2012 r. o godz. 20.45 pomiędzy drużyną Irlandii i Chorwacji. w czwartek 14 czerwca 2012 r. o godz. 18.00 pomiędzy drużynami Włoch i Chorwacji. w poniedziałek 18 czerwca 2012 r. o godz. 20.45 pomiędzy drużynami Włoch i Irlandii. Rys. 4. Kalendarz rozgrywek UEFA EURO 2012 źródło: UEFA EURO 2012 Strona 14 z 63

Koordynacja rozkładów lotów W dniu 15 listopada 2011 r. Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego Grzegorz Kruszyński wydał decyzję o powołaniu Airport Coordination Limited (ACL) na koordynatora rozkładów lotów na czas UEFA EURO 2012, w Porcie Lotniczym Chopina w Warszawie, Porcie Lotniczym Poznań Ławica, Porcie Lotniczym Gdańsk im. Lecha Wałęsy oraz Porcie Lotniczym Wrocław Strachowice. ACL Airport Coordination Limited (ACL) jest niezależną firmą, zapewniającą szeroki zakres usług dla przemysłu lotniczego. ACL jest odpowiedzialny za zbieranie danych, ułatwienie tworzenia rozkładów lotów i koordynacji slotów na 26 lotniskach w Wielkiej Brytanii, UE, Kanadzie i ZEA (min. w Dubaju.) Informacje dostarczane przez ACL to dane, które są wykorzystywane przez operatorów portów lotniczych do tworzenia rozkładów lotów. ACL (przez OCS) podejmuje ostateczną decyzję o koordynacji, na podstawie deklarowanych możliwości i dostępności. Zestawienie ilości operacji i pasażerów podczas przeprowadzenia UEFA EURO 2012 w Poznaniu Tabela 1. Obsługa pasażerów: dni meczowe i pomeczowe źródło: PL Poznań-Ławica Tabela 2. Obsługa pasażerów: dni meczowe i pomeczowe źródło: PL Poznań-Ławica Strona 15 z 63

Rys. 5. Operacje lotnicze w trakcie UEFA EURO 2012 źródło: PL Poznań-Ławica Dodatkowe procedury w Porcie Poznań-Ławica, wprowadzone w czasie UEFA EURO 2012. Podstawowym dokumentem określającym procedury i rozwiązania obowiązujące podczas przeprowadzeniu turnieju UEFA EURO 2012 na lotnisku Poznań-Ławica jest Plan Operacyjny UEFA-EURO2012. Głównym celem Planu Operacyjnego UEFA EURO2012 (dalej określanego w skrócie jako Plan Operacyjny) jest kompleksowe przygotowanie Portu Lotniczego Poznań-Ławica we współpracy ze wszystkimi służbami i lotniskami wspomagającymi do jak najlepszej obsługi ruchu pasażerskiego związanego z organizacją rozgrywek Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012 w Poznaniu. Plan operacyjny zawiera w sobie trzy podstawowe obszary: Strefy ogólnodostępnej /landside/ Strefy zastrzeżonej /airside/ Terminala pasażerskiego Tymczasowe miejsca postojowe na TWY D1 Dodatkowe miejsca postojowe przeznaczone dla samolotów czarterowych związanych z EURO 2012 usytuowane na drodze kołowania DELTA1 patrz: rys. nr 8, Stanowiska postojowe dostępne dla samolotów kategorii C wg ICAO, Parkujące samoloty blokują się wzajemnie, czas odlotu nie może być zmieniony. Strona 16 z 63

Rys. 6. Stanowiska postojowe na PPS1+DK Delta. źródło: PL Poznań-Ławica Rys. 7. Strefa parkowania na trawie wyznaczona dla samolotów śmigłowych kodu A źródło: PL Poznań-Ławica Strona 17 z 63

Podsumowanie Organizacja jednej z największych imprez masowych pozwoliła na dostęp do wiedzy eksperckiej na najwyższym, światowym poziomie. Bezpośredni kontakt z ekspertami zapewnionymi przez organizatora, UEFA, pozwolił na przejęcie wiedzy w zakresie stosowanym przy organizacji imprez masowych i rozbudowie lotnisk na całym świecie. W skali kraju i miasta koordynacja działań oraz kontakty osobiste pozwoliły współdziałać zarówno podczas UEFA EURO 2012, jak i pozwolą na to w przyszłości. Jednym z największych osiągnięć przy organizacji UEFA EURO 2012 jest przejęcie wiedzy i umiejętności w tym zakresie. Wiedza ta i umiejętności zapewne będzie procentować przy organizacji innych imprez masowych, zarówno o mniejszej jak i większej skali. Do najważniejszych korzyści z organizacji UEFA EURO 2012 w Poznaniu należą: Wzrost prestiżu miasta w kraju i zagranicą. Przejęcie wiedzy i umiejętności w zakresie organizacji imprez masowych na dużą skale. Koordynacja działań wszystkich zaangażowanych służb. Wybudowanie nowoczesnego stadionu. Rozwój lotniska, zwiększenie przepustowości i utrzymanie zdolności konkurencyjnych w stosunku do sąsiednich lotnisk. Rozwój infrastruktury drogowej miasta. Rozwój Portu Lotniczego Poznań-Ławica oraz jego modernizacja w istotny sposób przyczyniła się do zwiększenia jego przepustowości i bezpieczeństwa wykonywania operacji lotniczych. Realizacja projektów inwestycyjnych i organizacyjnych pozwoli na utrzymanie pozycji lotniska w regionie oraz nadąża za wyzwaniami konkurencyjnych lotnisk w Polsce i za granicą. Wizerunkowo zawsze lotnisko jest wizytówką i pierwszym kontaktem przybywającego pasażera z regionem. Strona 18 z 63

Jerzy Baumann, Koordynator projektu UEFA EURO 2012 na lotnisku Poznań-Ławica: Pierwsze moje zetknięcie z projektem UEFA EURO 2012 miało miejsce w 2006 roku, podczas uzgodnień, jakie dokonywały służby operacyjne lotniska w konfrontacji z wymaganiami stawianymi przez organizatora w tzw. umowie lotniskowej. Jednak wówczas prawdopodobieństwo zorganizowania Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w Poznaniu wydawało się znikome. Decyzja UEFA zaskoczyła nas wszystkich i przekroczyła najśmielsze oczekiwania. Już w 2007 roku po fazie euforii z decyzji o organizacji turnieju w Polsce i na Ukrainie, nastąpiło pierwsze, robocze spotkanie z ekspertami UEFA na lotnisku we Wrocławiu. Wymagania stawiane przez organizatora oraz monitoring oceny postępów w przygotowaniach zgodnie z opracowaną metodologią, szybko uświadomiły wszystkim biorącym udział w programie, że nadchodzi okres ciężkiej, intensywnej pracy. Szczególnie, że wszyscy koordynatorzy polskich lotnisk brali udział w projekcie poza swoimi normalnymi obowiązkami, które wykonywali na co dzień. Warto dodać w tym miejscu, że od samego początku przygotowań do samego końca mistrzostw w czerwcu 2012 roku w projekcie pozostały te same osoby odpowiedzialne za przygotowanie polskich portów lotniczych w miastach gospodarzach. Jak ostatecznie się okazało, fakt ten w istotny sposób przyczynił się do doskonałej współpracy. Raporty UEFA, wizyty ekspertów na lotniskach, programy obserwacyjne, stałe raportowanie organizatorowi postępów i systematyczne kontrole tak wyglądała rzeczywistość przygotowań. Właśnie ten okres wspominam jako najtrudniejszy i najbardziej absorbujący czasowo. Pamiętam stanowisko ekspertów UEFA, którzy z niedowierzaniem oceniali możliwość realizacji naszych projektów inwestycyjnych do początku czerwca 2012 roku. Na tym etapie przykładano ogromną rolę do planów awaryjnych i lotnisk wsparcia. W Poznaniu rzeczywiście mieliśmy duże problemy z uruchomieniem kluczowych inwestycji, które umożliwiłyby zwiększenie przepustowość lotniska. Podstawą było uzyskanie decyzji środowiskowej, która pozwalała na uruchomienie całego procesu inwestycyjnego. Z uwagi na położenie lotniska blisko centrum miasta, uzyskanie decyzji dopiero w dniu 28 lutego 2011 r. był momentem przełomowym w całych przygotowaniach. Na realizację inwestycji, które praktycznie podwajały powierzchnie terminalową i lotniskową, pozostał 1 (jeden!) rok do czasu rozegrania pierwszego meczu w Poznaniu. Uzyskana z ogromnym trudem decyzja środowiskowa nakładała jednak surowe restrykcje dotyczące wykonywania operacji w nocy, co stanowiło na tym etapie przygotowań, przeszkodę nie do pokonania. Tylko dzięki pomocy i zaangażowaniu Krajowego Koordynatora ds. Lotnisk Spółki PL2012 udało się przezwyciężyć ten problem. Z drugiej strony, położenie lotniska blisko centrum miasta i stadionu było również sporym atutem. Poznańskie lotnisko było najbliżej położonym lotniskiem w stosunku do stadionu ze wszystkich lotnisk miast gospodarzy w Polsce. Dystans jaki dzieli nasze lotnisko do stadionu to niecałe 3 km idąc pieszo lub 4 km jadąc samochodem. Zasadniczym problemem obsłużenia ruchu związanego z organizacją turnieju było zapewnienie odpowiedniej przepustowości lotniska. Zgodnie z założeniami, przepustowość całego lotniska powinna zostać podwojona. W przypadku realizacji zadania inwestycyjnego, polegającego na wybudowaniu równoległej drogi kołowania, było to aż trzykrotne zwiększenie ilości wykonywanych operacji na drodze startowej. Cała metodologia przygotowań była oparta na bilansie przepustowości zapewnianej przez lotnisko, również tej, która wynikała z realizacji nowych inwestycji oraz szacowanego zapotrzebowania na nią przez organizatora. Dlatego ważnym elementem tego bilansu były szacunki dotyczące spodziewanych gości korzystających z transportu lotniczego. Wiadomo, że prognozy te musiały być przewymiarowane, ponieważ zawsze uwzględnialiśmy w analizie ryzyka, tzw. czarny scenariusz. Z drugiej strony musieliśmy pamiętać o komercyjnym charakterze imprezy, a znaczne przeszacowanie generowało niepotrzebny wzrost kosztów. Konieczna okazała się także decyzja Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego o wprowadzeniu koordynacji rozkładu lotów podczas turnieju. Była ona wynikiem zdecydowanego współdziałania wszystkich interesariuszy biorących udział w projekcie: Krajowego Koordynatora ds. Lotnisk PL2012, władz Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej, managerów Spółki EURO2012 Polska i koordynatorów lotnisk w miastach gospodarzach UEFA EURO 2012. Decyzja ta pozwoliła na kontrolowane i równomierne rozłożenie operacji podczas imprezy sportowej. Podstawowym dokumentem obsługi dodatkowego ruchu na lotnisku w okresie mistrzostw był Plan Operacyjny, który w swoim zakresie obejmował trzy podstawowe obszary przygotowań: airside (w zastrzeżonej strefie operacyjnej), landside (w części ogólnodostępnej, szczególnie dotyczącej dostępności komunikacyjnej do portu lotniczego) i w części terminalowej (bezpośredniej obsługi pasażerskiej).

Zgodnie z planem przygotowane były różne warianty i scenariusze działań podczas UEFA EURO 2012. Ważnym kamieniem milowym w przygotowaniach była także weryfikacja planów już po losowaniu konkretnych drużyn w dniu 2 grudnia 2011 r., ponieważ dopiero w tym momencie było możliwe bardziej realne oszacowanie ilości kibiców, którzy mogli przylecieć do poszczególnych miast gospodarzy. Współpraca z zespołami roboczymi Biura Euro2012 Urzędu Miasta Poznania, szczególnie z zespołem obsługi transportowej, miała istotny wpływ na obsługę całego systemu transportu w mieście, w którym pasażerowie-kibice mogli zgodnie z oczekiwaniami dotrzeć z lotniska do centrum miasta i stadionu. Po trudnym okresie przygotowań sam przebieg i obsługa ruchu na lotnisku była zdecydowanie najprzyjemniejszym okresem, w którym podejmowaliśmy konkretne, realne działania. Było to możliwe dzięki bardzo dobrej współpracy i koordynacji działań wszystkich służb na lotnisku. Koordynacja tych działań odbywała się przede wszystkim podczas codziennych odpraw, briefingów na których omawiano plany na dzień bieżący, następny i wyciągano wnioski z dnia poprzedniego. Sam widok zajętych wszystkich stanowisk postojowych na płycie lotniska, obecność drużyn i gwiazd futbolu był na tyle ekscytujący, że wynagradzał wszystkie trudy przygotowań. Podsumowując całą organizację turnieju w Poznaniu należy jednoznacznie stwierdzić, że bez współpracy i zaangażowania wszystkich służb na naszym lotnisku nie byłoby mowy o końcowym sukcesie organizacyjnym Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej UEFA EURO 2012, za co WSZYSTKIM jeszcze raz serdecznie dziękuję! Jerzy Baumann, Ławica. Dyrektor ds. operacyjnych Portu Lotniczego Poznań- Z lotnictwem cywilnym związany jest od dzieciństwa. Zaczynając od modelarstwa lotniczego, poprzez szybownictwo, następnie pierwsze cywilne studia lotnicze w powojennej Polsce z możliwością zdobycia licencji pilota samolotowego zawodowego i kończąc na pracy w Porcie Lotniczym Poznań-Ławica. W 1980 roku uzyskał licencje pilota samolotowego zawodowego. Pracował zawodowo jako pilot agrolotnictwa do 1989 roku, z nalotem 1417 godzin i wykonując ponad 6000 lotów. W Porcie Lotniczym Poznań-Ławica pracuje od 1996 roku, zaczynając od stanowiska Dyżurnego Operacyjnego Portu, a od 2007 roku do chwili obecnej jako Dyrektor ds. Operacyjnych. Od samego początku był koordynatorem projektu UEFA EURO2012 na lotnisku Poznań-Ławica. Strona 20 z 63

LOTNISKO CHOPINA W WARSZAWIE Strona 21 z 63

Wstęp Początek przygotowań Lotniska Chopina w Warszawie do obsługi turnieju UEFA EURO 2102 rozpoczął się 7 marca 2008 r. poprzez powołanie przez Naczelnego Dyrektora Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze Zespołu Zadaniowego ds. EURO 2012. Proces przygotowań został podzielony na trzy etapy. Pierwszym etapem był proces inwestycyjny, zapoczątkowany przygotowaniem i uzgodnieniem z UEFA indykatywnej listy projektów. Drugim etapem było przygotowanie organizacyjne, tj. opracowanie wspólnych zasad wymiany informacji, nowych procedur oraz planu operacyjnego określającego wszystkie plany działania w trakcie turnieju. Ostatnim trzecim etapem była obsługa UEFA EURO 2012, która rozpoczęła się 28 maja 2012 r. od oficjalnego powitania reprezentacji Polski na płycie Lotniska Chopina w Warszawie. Proces inwestycyjny Proces inwestycyjny był pierwszym etapem przygotowań do obsługi turnieju UEFA EURO 2012, a jego początek jest ściśle związany z powołaniem przez Naczelnego Dyrektora Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze Zespołu ds. EURO 2012. Pierwszym zadaniem nowo powołanego zespołu było określenie indykatywnej listy projektów, których realizacja była konieczna do sprawnej i bezpiecznej obsługi turnieju. Takim projektom nadawano status tzw. projektów Euro, co w praktyce oznaczało nadanie im priorytetu wykonalności. Spośród wszystkich zaplanowanych na najbliższe lata na Lotnisku Chopina w Warszawie projektów, Zespół wybrał osiem. Były to projekty, których realizacja zwiększała możliwości operacyjne Portu w częściach lotniczej lotniska, terminalowej i miejskiej. Żaden z wybranych projektów nie był projektem realizowanym tylko ze względu na obsługę turnieju, ale w swoich założeniach miał być wykorzystany również po nim. Podczas dalszej analizy listy projektów oraz po przeprowadzeniu konsultacji z ekspertami UEFA z części projektów zdjęto status projektu Euro, a część połączono. Ostatecznie na liście projektów pozostały trzy inwestycje tj.: dokończenie budowy Terminala A (Pirs południowy i centralny zakończenie projektu nastąpiło 8 sierpnia 2011 r.), modernizacja nawierzchni lotniskowych i drogowych (zakończenie 10 października 2011 r.) oraz układ drogowy dla Terminala A (zakończenie projektu listopad 2011r.). Zgodnie z założeniami UEFA wszystkie inwestycje ukończono przed 31 grudnia 2011 r. Rys. 1. Zakres prac w projekcie Modernizacja nawierzchni lotniskowych i drogowych. Źródło: opracowanie własne PPL. Strona 22 z 63

Inwestycją, która nie trafiła na listę tzw. projektów Euro ze względu na czas jej rozpoczęcia i zakończenia, ale która miała duży wpływ na sprawność obsługi turnieju była budowa łącznika do stacji kolejowej Warszawa Lotnisko Chopina. Praktycznie do samego końca niepewne było, czy połączenie kolejowe portu lotniczego z centrum miasta i stadionem zostanie uruchomione przed rozpoczęciem turnieju, dlatego też Zespół ds. EURO 2012 wspólnie z Biurem Drogownictwa i Komunikacji Urzędu m.st. Warszawy oraz Zarządem Dróg Miejskich przygotował dwa alternatywne scenariusze połączenia komunikacyjnego portu lotniczego z centrum miasta i stadionem. Scenariusze opierały się o wykorzystanie istniejącej infrastruktury kolejowej oraz połączenia autobusowego. Potencjał przewozowy alternatywnych scenariuszy był zbliżony do połączenia bezpośredniego (z wykorzystaniem stacji zlokalizowanej przy lotnisku). Ostatecznie alternatywne scenariusze zostały potraktowane jako plany awaryjne, a docelowe połączenie uruchomiono 1 czerwca 2012 r. Rys. 2. Stacja kolejowa Lotnisko Chopina w Warszawie Źródło: PPL Prognozy ruchu Prognozy ruchowe, przekazywane przez UEFA, były jednym z podstawowych danych na których Lotnisko Chopina opierało swój proces przygotowań. Pierwszy model spodziewanego ruchu podczas turnieju UEFA przedstawiła w czerwcu 2008 r. Zgodnie z jego założeniami w przeciągu dziesięciu godzin przed i po meczu z warszawskiego lotniska miało skorzystać ponad trzydzieści tysięcy osób. Kolejne estymacje przynosiły jedynie zmianę liczby potencjalnych kibiców, natomiast nie zmieniały samych założeń do modelu. Dopiero na początku 2011 r. UEFA przedstawiła dwa modele prognozy ruchu. Jeden dla fazy grupowej, a drugi dla fazy finałowej. Model na mecze ćwierćfinałowy i półfinałowy (tj. fazę finałową) jest tzw. scenariuszem lotniskowymi, który zakłada maksymalne wykorzystanie transportu lotniczego. Jest on również kontynuacją pierwotnego modelu UEFA z 2008 r. Zgodnie z założeniami tego modelu połowa kibiców miała przybyć na mecze transportem lotniczym w dniu meczu i odlecieć tuż po nim. Prócz grupy kibiców turniejowych, port obsługiwał pasażerów lotów regularnych, których należało uwzględnić w całości ruchu. Poniżej przedstawiano szczegółu modelu opracowanego na podstawie założeń UEFA. Kibice 50% pojemności stadionu skorzysta z transportu lotniczego; 95% kibiców korzystających z transportu lotniczego przyleci/odleci na 10h przed/po meczu. Strona 23 z 63

Ruch regularny do określenia spodziewanej wielkości ruchu rozkładowego posłużono się prognozą ruchu w 2012 r. Wielkość prognozy rocznej odniesiona została do dziesięciogodzinnego interwału czasowego poprzez podział na: 300 dni w roku, w których port funkcjonuje, 2 ze względu na przylot i odlot, 2 odniesienie do 10h (założenie że port pracuje 20/24). dodatkowo UEFA zakładała, że w czasie trwania mistrzostw część ruchu (biznesowego i normalnego ) zostanie zastąpiona ruchem związanym z UEFA EURO 2012 TM. Zgodnie założeniami UEFA, aż 52% ruchu miała zostać zastąpiona ruchem turniejowym. Rys. 3. Model na mecze fazy finałowej Kibice Ruch regularny Ruch podczas UEFA EURO 2012 Źródło: opracowanie własne PPL Liczba dodatkowych statków powietrznych Przy obliczaniu liczby dodatkowych statków powietrznych przyjęto założenie UEFA, w którym standardowy samolot charterowy posiada 170 miejsc. Powyższa wielkość wynika z doświadczeń obsługi poprzednich mistrzostw. Po uwzględnieniu wszystkich powyższych założeń okazuje się że liczba dodatkowych statków powietrznych do obsłużenia w tym modelu sięgała 139. Model na mecze fazy grupowej zakładał, że część kibiców przylatujących do miast gospodarzy pozostanie w nich dłużej, a tylko część z nich będzie chciała przylecieć i odlecieć w dniu meczowym. Wielkość tej drugiej części oszacowana jest na podstawie poniższych założeń UEFA. Kibice Zgodnie z tym scenariuszem wielkość spodziewanego ruchu kibiców w dniu meczu uzależniona była od położenia geograficznego (Warszawa leżała w drugiej strefie geograficznej patrz: Rysunek 3, druga kolumna tabeli) oraz bazy hotelowej (Warszawa była w stanie zakwaterować więcej niż 75% przybywających kibiców - patrz: Rysunek 3, ostatni wiersz tabeli). W związku z powyższym, pojemność stadionu należało przemnożyć przez 20% tj. przez wartość wynikającą z przecięcia kolumny i wiersza odpowiadających Warszawie(Rysunek nr 3 w tabeli wartość zaznaczona niebieski okręgiem). Strona 24 z 63

Rys. 4. Graficzne zobrazowanie założeń UEFA scenariusz na mecze fazy grupowej. Źródło: opracowanie UEFA Ruch regularny do określenia spodziewanej wielkości ruchu regularnego posłużono się prognozą ruchu w 2012 r. Wielkość prognozy rocznej odniesiona została do dziesięciogodzinnego interwału czasowego poprzez podział na: 300 dni w roku w których port funkcjonuje, 2 ze względu na przylot i odlot, 2 odniesienie do 10h (założenie że port pracuje 20/24). dodatkowo UEFA zakładała, że w czasie trwania mistrzostw część ruchu (biznesowego i normalnego ) zostanie zastąpiona ruchem związanym z UEFA EURO 2012 TM. Zgodnie założeniami UEFA, 39% ruchu zostanie zastąpiona ruchem turniejowym. Rys. 5. Scenariusz na mecze fazy grupowej Kibice Ruch regularny Ruch podczas UEFA EURO 21012 Źródło: opracowanie własne PPL Strona 25 z 63

Liczba dodatkowych statków powietrznych Przy obliczaniu liczby dodatkowych statków powietrznych przyjęto założenie UEFA w którym standardowy samolot charterowy posiada 170 miejsc. Powyższa wielkość wynika z doświadczeń obsługi poprzednich mistrzostw. Po uwzględnieniu wszystkich powyższych założeń okazuje się że liczba dodatkowych statków powietrznych do obsłużenia w tym modelu sięgała wartości 51. Uwzględniając wszystkie powyższe założenia, na poniższym schemacie przedstawiono szacowane wielkości spodziewanego ruchu na poszczególnych meczach turnieju rozgrywanych w Warszawie. Rys. 6. Prognozy ruchowe podczas turnieju UEFA EURO 2012 w Warszawie. Źródło: opracowanie własne PPL Przygotowania organizacyjne Koordynacja przygotowań poszczególnych obszarów była prowadzona przez spółki celowe Ministerstwa Sportu i Turystyki oraz UEFA. Dodatkowo nad planem przygotowań miast - gospodarzy czuwały odpowiednio do tego celu powołane podmioty. W Warszawie był to Sekretariat ds. EURO 2012 powołany przy Urzędzie Miasta Stołecznego Warszawy. Powyższe trzy podmioty uzupełnione o Ministerstwo Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej i National Airport Forum 2 stanowiły najbliższe, zewnętrzne otoczenie z którym Zespół ds. EURO 2012 prowadził bardzo ścisłą współpracę. Poniżej przedstawiono strukturę koordynacji przygotowań i obszary odpowiedzialności poszczególnych spółek celowych oraz Miasta Stołecznego Warszawy. 2 Powołane przez Krajowego Koordynatora ds. lotnisk ciał stanowiące platformę wymiany informacji pomiędzy przedstawicielami głównych portów lotniczych w Polsce. Strona 26 z 63

Rys. 7. Struktura koordynacji przygotowań i obszary odpowiedzialności spółek celowych i Miasta Stołecznego Warszawy. Źródło: opracowanie własne PPL Niemniej ważnym obszarem współpracy było środowisko wewnętrzne tj. wszystkie podmioty biorące udział w procesie obsługi pasażerów i statków powietrznych na warszawskim lotnisku oraz organizacja Zarządzającego Portem Lotniczym. Wszystkie podmioty działające na lotnisku zostały zrzeszone w Warsaw Aiprot Forum (WAF), które było platformą wymiany informacji oraz miejscem poszukiwania wspólnych rozwiązań. Jednym z najważniejszych założeń funkcjonowania WAF były niezmienność uczestników, moc w podejmowaniu przez nich decyzji oraz pełna transparentność w wymianie informacji. Członkami tego ciała były najczęściej osoby przewodniczące poszczególnym podmiotom bądź osoby posiadające ich plenipotencję do podejmowania decyzji. Na poniższym schemacie przedstawiono strukturę funkcjonowania WAF. Strona 27 z 63

Rys. 8. Struktura funkcjonowania Warsaw Airport Forum. Źródło: opracowanie własne PPL W ramach przygotowań Zarządzającego Portem Lotniczym powołano Pełnomocnika ND ds. EURO 2012 oraz Zespół ds. EURO 2012, sam zespół został podzielony na czternaście obszarów wraz z liderami. Podział na poszczególne obszary był oparty o rekomendacje i doświadczenia UEFA, które zostały zaanektowane do potrzeb lotniska. Zadaniem Pełnomocnika, Przewodniczącego Zespołu ds. EURO 2012 oraz samego Zespołu było prowadzenie całości zadań związanych z organizacją i obsługa turnieju w tym m.in.: pozyskiwanie i przygotowanie informacji, analiz, prezentacji itp. w odpowiedzi na wnioski i zapytania przesyłane przez organizatorów turnieju, rekomendowanie Kolegium Zarządu Przedsiębiorstwa Państwowego Porty Lotnicze działań mających na celu osiągnięcie wymaganego przygotowania Portu Lotniczego im. F. Chopina w Warszawie do obsługi turnieju, monitorowanie postępu prac organizacyjnych dotyczących przygotowań do obsługi turnieju i przekazywanie stosownych informacji do zainteresowanych podmiotów, współpraca z zagranicznymi i krajowymi podmiotami zajmującymi się sprawami UEFA EURO 2012 ; współpraca z Najwyższą Izbą Kontroli w zakresie przeprowadzanych kontroli, organizacja wizytacji przeprowadzanych przez podmioty odpowiedzialne za organizację i koordynację turnieju i prowadzenie prac Warsaw Airport Forum. Głównym założeniem przygotowań do obsługi turnieju było oparcie się o obecnie funkcjonujące procedury i w jak najmniejszym stopniu tworzeniu nowych. Wprowadzenie dodatkowych elementów było wynikiem potrzeb popartych wcześniejszymi analizami przepustowości lub doświadczeniami inny portów, które organizowały już wcześniej podobne obsługi. W samy Terminalu A, poza wprowadzeniem dodatkowego oznakowania, komunikatów w językach drużyn rozgrywających mecze w Warszawie oraz wzmocnienia obsługi poprzez dodatkowe osoby (wolontariat), nie wprowadzono żadnych radykalnych zmian. Wszystkie operacje terminalowe przebiegały standardowo. Strona 28 z 63

Rys. 9. Infrastruktura tymczasowa. Źródło: opracowanie własne PPL Dodatkowe rozwiązania zostały wprowadzone w obszarze infrastruktury tymczasowej, części lotniczej lotniska i wymiany informacji. Dodatkowa infrastruktura terminalowa została utworzona na bazie terminala dedykowanego niegdyś dla przewoźników niskokosztowych (terminal) oraz parkingu (poczekalnia przedodlotowa). Całość nazwano strefą F i miał być to bufor na okoliczności zwiększonego ruchu, blokady części terminala głównego oraz dodatkowe, odseparowane miejsce odprawy kibiców dwóch zwaśnionych drużyn. Podczas trwania turnieju strefa F nie była wykorzystywana. Wynikło to przede wszystkim z ruchu jaki został wygenerowany oraz z przepustowości Terminala A. Rys. 10. Wariant maksymalizacji stanowisk dla statków powietrznych kodu C. Źródło: opracowanie własne PPL Strona 29 z 63

Dla części lotniczej lotniska opracowano dwa scenariusze ustawienia statków powietrznych. Pierwszy scenariusz zakładał maksymalizację miejsc postojowych dla statków powietrznych kodu C (tj. typu B737/A320). Drugi scenariusz zakładał maksymalizację miejsc postojowych dla statków powietrznych kodów D i E (tj. typu B767/A330/B747). Obie koncepcje opracowane zostały z zachowaniem wszystkich przepisów i standardów bezpieczeństwa. Dzięki nowemu rozlokowaniu miejsc postojowych udało się pozyskać, odpowiednio przy pierwszym wariancie dodatkowych 45 miejsc kodu C, przy 2 dwóch kodu D/E i przy drugim wariancie dodatkowo 8 kodu C i 6 kodu D/E (szczegóły w tabeli nr 1). Dzięki temu rozwiązaniu Lotnisko Chopina w Warszawie obsłużyło wszystkie zaplanowane i zgłoszone ad hoc operacje. Tab. 1. Warianty maksymalizacji miejsc postojowych Źródło: opracowanie własne PPL Po obsłudze turnieju można śmiało powiedzieć, że jednym z kluczowych elementów podczas jego trwania była wymiana informacji. Podczas procesu przygotowawczego położono na to olbrzymi nacisk. W pierwszej kolejności wymiana ta prowadzona była za pośrednictwem WAF i spotkań z podmiotami zewnętrznymi, natomiast na czas trwania turnieju stworzono do tego specjalną komórkę Centrum Wsparcia EURO2012, której zdaniem było gromadzenie i płynna dystrybucja informacji pomiędzy portem lotniczym a otoczeniem zewnętrznym. Poza wyminą informacji centrum zarządzało całością spraw związanych stricte z obsługą turnieju np. powitanie drużyn, odbiór delegatów UEFA bezpośrednio spod statku powietrznego, czy obsługa strefy F, nie miało natomiast wpływu na normalną prace operacyjną lotniska. Centrum Wsparcia EURO2012 działało 24h na dobę przez siedem dni w tygodniu w dwóch trybach. Pierwszym był tryb dozoru i wymiany informacji prowadzony przez jedną lub dwie osoby, drugim był tryb współdziałania wszystkich podmiotów działających na Lotnisku Chopina w Warszawie w jednym miejscy. Każdy przedstawiciel podmiotu wewnętrznego miał w Centrum Wsparcia EURO2012 zagwarantowane swoje miejsce pracy. Tryb drugi był uruchamiany w dni meczowe oraz doraźnie w sytuacjach tego wymagających. Poniżej przedstawiono schemat funkcjonowania Centrum Wsparcia EURO2012. Strona 30 z 63

Rys. 11. Struktura Centrum Wsparcia EURO 2012. Źródło: opracowanie własne PPL W czerwcu 2012 r. w sumie obsłużono 1 077 844 pasażerów i 11 847 operacji lotniczych, co stanowiło, w stosunku do czerwca 2011 r., 17,2 % wzrost liczby pasażerów i 12% wzrost liczby operacji lotniczych. W trakcie trwania turnieju UEFA EURO 2012 z warszawskiego lotniska skorzystało 37 677 kibiców, którzy wygenerowali 1 114 operacji. Rys. 12. Pasażerowie obsłużeni w okresie 01-30.06.2012 r. Źródło: opracowanie własne PPL Strona 31 z 63

Rys. 13. Pasażerskie operacje lotnicze w okresie 01-30.06.2012 r. Źródło: opracowanie własne PPL Jak widać z powyższych danych nie spełniły się prognozy i założenia UEFA. Przyczyną tego było szereg czynników. Jedną z nich był ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, który dotknął szereg krajów europejskich w tym np. Grecję, której reprezentacja rozgrywała mecze grupowe w Warszawie. Drugim elementem zmniejszającym liczbę kibiców był sam rozkład drużyn grających w fazie grupowej w stolicy. Prócz wyżej wymienionej Grecji w grupie A, której mecze rozgrywane były w Warszawie i Wrocławiu, grali Polacy, Czesi i Rosjanie. Polscy kibice preferowali transport drogowy lub kolejowy, kibice czescy zgrupowani byli we Wrocławiu, ponieważ wszystkie mecze grupowe ich reprezentacji rozegrane były na stadionie miejskim we Wrocławiu. Najbardziej zauważalną grupą kibiców korzystających z warszawskiego lotniska była grupa rosyjskich biznesmenów, którzy korzystali z małych samolotów typu General Aviation lub Business Jet. W rekordowych dniach rozgrywek zaobserwowano ponad 800% wzrost ruchu typ General Aviation względem roku 2011. Na poniższych wykresach przedstawiono szczegółowo rozkład ruchu pasażerów turniejowych oraz korzystających z General Aviation podczas turnieju. Rys. 14. Pasażerowie turniejowi obsłużeni w okresie 01.-30.06.2012 r. Źródło: opracowanie własne PPL. Strona 32 z 63

Rys. 15. Liczba pasażerów przylatujących w ruchu GA czerwiec 2012/2011 Źródło: opracowanie własne PPL. Rys. 16. Liczba pasażerów odlatujących w ruchu GA Czerwiec 2011/2012 Źródło: opracowanie własne PPL. Okres turnieju UEFA EURO 2012 był rekordowy pod względem liczby operacji lotniczych. Dotychczasowy rekord lotniska, ustanowiony w 2008 r. wynosił 550 operacji w przeciągu dnia, w czerwcu 2012 r. został pobity pięć razy: 12 czerwca, 13 czerwca, 21 czerwca, 22 czerwca, 28 czerwca i 29 czerwca. Strona 33 z 63

Rys. 17. Liczba operacji w czerwcu 2012 r. Źródło: opracowanie własne PPL. Bardzo ważną i trudną częścią obsługi turnieju była obsługa drużyn piłkarskich i delegatów UEFA. Każda z tych obsług charakteryzowała się ponadstandardowym zaangażowaniem służb lotniskowych, ponieważ związana była z bezpośrednim odbiorem pasażerów z płyty lotniska i obsługą bez udziału terminala. Podczas turnieju wykonano 78 operacji obsługi delegatów UEFA i obsługi drużyn w tym: 29 operacji związanych z obsługa drużyn i 49 z obsługą delegatów UEFA. Najtrudniejszym elementem obsługi drużyn były ich pierwsze przywitania, które prócz normalnej (dla pozostałych ponadstandardowych obsług drużyn i delegatów UEFA) kolumny pojazdów należało zabezpieczyć wjazd delegacji witającej, rozstawić flagi i rozłożyć czerwony dywan. Rys. 18. Powitanie drużyny piłkarskiej na płycie lotniska. Źródło: opracowanie własne PPL. Strona 34 z 63

Profity Oprócz oczywistych zysków materialnych kluczowymi profitami był wydźwięk wizerunkowy. W okresie od 1 do 30 czerwca w mediach krajowych ukazało się 1337 publikacji i emisji zawierających informacje na temat Lotniska Chopina w Warszawie. Na łamach prasy zamieszczono 180 materiałów, a 756 publikacji ukazało się na stronach internetowych. Ponadto wyemitowanych zostało 401 materiałów RTV. Czerwiec był miesiącem, w którym przekazy dotyczące Lotniska Chopina dotarły do największej liczby odbiorców (łącznie odnotowano 977 mln kontaktów z potencjalnymi odbiorcami), miesiąc ten wypadł również najlepiej pod względem wartości indeksu wydźwięku wizerunkowego z wynikiem 1,86. Obsługa UEFA EURO 2012 TM była tematem dominującym w przekazach medialnych. W tym kontekście Lotnisko Chopina wymieniane było w 517 publikacjach, co stanowi 39 proc. wszystkich przekazów medialnych w czerwcu. Najczęściej informacje te ukazywały się w Internecie, m.in. na najpopularniejszych portalach informacyjnych, np. Onet, Wp.pl, Gazeta.pl, Money.pl czy TVN24.pl. Nieco rzadziej w przestrzeni RTV, przede wszystkim w kanałach informacyjnych - TVN24, Polsat News, TVP Info, TV Biznes. W prasie o UEFA EURO na lotnisku pisano 44 razy najczęściej ten temat poruszała prasa regionalna, ale istotne publikacje zamieściły również największe dzienniki: Dziennik Gazeta Prawna, Polska, Rzeczpospolita, Puls Biznesu. TVN24 był medium, które w czerwcu podało najwięcej informacji o Lotnisku Chopina łącznie poświęcono mu 42 materiały, drugim w kolejności był portal: Wyborcza.pl, a trzecim Polsat News. Temat UEFA EURO 2012 TM przyniósł najwięcej wiadomości pozytywnych dla wizerunku portu. Podkreślano przede wszystkim rekordową liczbę samolotów i pasażerów obsługiwanych na Lotnisku Chopina, szczególnie w dniu meczu półfinałowego 28 czerwca. Reporterzy podkreślali, że mimo rekordowego ruchu lotnisko potrafiło sobie z nim doskonale poradzić. Także publikowane w mediach podsumowania organizacji mistrzostw w Polsce podkreślały dobre przygotowanie Lotniska Chopina. Podobnie pozytywny wizerunek wytworzony został w mediach zagranicznych. Materiały podkreślające nowoczesność i dobre przygotowanie Lotniska Chopina do obsługi turnieju UEFA EURO 2012 TM wyemitowały stacje telewizyjne z Chorwacji (HRTL), Kataru (Al-Jazeera), Niemiec (ZDF), Portugalii (RTE), Rosji (Rossija24), Ukrainy (1+1 TV), Wietnamu (VTC), a także międzynarodowa telewizyjna agencja informacyjna Reuters. Artykuły z informacjami o przygotowaniu warszawskiego portu do przyjęcia kibiców opublikowały m.in. agencja informacyjna AFP (a za nią kilkanaście anglojęzycznych portali informacyjnych), a także gazety, m.in.: El Pais, La Repubblica, Le Figaro, New Zealand Hearald, Toronto Star. Strona 35 z 63

Andrzej Ilków, Pełnomocnik Naczelnego Dyrektora ds. Euro 2012: Przygotowanie i obsługa turnieju UEFA EURO 2012 była dla Lotniska Chopina w Warszawie olbrzymim wyzwaniem i testem, który zdaliśmy wzorowo. Turniej postawił przed nami zadania, z którymi dotąd nikt w Polsce się nie mierzył. Z naszego punktu widzenia najważniejsze było wprowadzenie koordynacji rozkładów lotów oraz zawieszenie ograniczeń środowiskowych. Dziś możemy śmiało powiedzieć że nie boimy się wyzwań i potrafimy im sprostać. Andrzej Ilków, od 2008 roku Dyrektor Biura Bezpieczeństwa Operacji Lotniczych na Lotnisku Chopina w Warszawie; podlegające służby: Dział Dyżurnych Zarządzania Operacyjnego Portem Lotniczym, Służba Medyczna, Służba Ratownicza, Zespół Nadzoru Operacyjnego i Inspekcji; nadzoruje przygotowanie dokumentacji operacyjnej i rejestracyjnej Lotniska, przepustowość oraz statystyki. Członek Rady Nadzorczej w GDN Airport Services Sp. z o.o., w Mazowieckim Porcie Lotniczym Warszawa-Modlin Sp. z o.o. oraz w Porcie Lotniczym Poznań-Ławica Sp. z o.o. Pełni funkcję Sekretarza Komitetu Koordynacyjnego. Jest Przewodniczącym Komitetu Bezpieczeństwa Lotniska Chopina w Warszawie oraz członkiem Technical&Operational Safety Committee ACI Europe. W latach 2003-2008 był Wiceprezesem Zarządu i Dyrektorem Portu Lotniczego w Bydgoszczy. W latach 1985-2003 pracował w Ministerstwie Obrony Narodowej (DWLiOP) na stanowisku pilota/dowódcy 1 Sektora Nadzoru Ruchu Lotniczego. Absolwent Wyższej Oficerskiej Szkoły Lotniczej im. Jana Krasickiego w Dęblinie (wyższe studia zawodowe w specjalności Wojska Lotnicze pilot samolotu odrzutowego) oraz Wydziału Transportu Politechniki Warszawskiej (studia wyższe magisterskie uzupełniające na kierunku Transport w zakresie sterowania ruchem w transporcie). W 2010 roku ukończył studia podyplomowe w zakresie zarządzania ruchem lotniczym na Wydziale Lotnictwa Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych w Dęblinie. Strona 36 z 63

PORT LOTNICZY WE WROCŁAWIU Strona 37 z 63

Zadania inwestycyjne Zadania inwestycyjne związane z przygotowaniami Portu Lotniczego we Wrocławiu do UEFA EURO 2012 obejmowały: budowę nowego terminala pasażerskiego wraz z infrastrukturą oraz rozbudowę części lotniczej lotniska. Poniżej przedstawiono bardziej szczegółowe informacje nt. zadań inwestycyjnych Portu Lotniczego we Wrocławiu, realizowanych w związku z przygotowaniami do turnieju piłkarskiego. Budowa nowego terminala pasażerskiego wraz z infrastrukturą Podpisanie umowy z Generalnym Wykonawcą Hochtief Polska / Hochtief Construction AG - na wykonanie nowego terminala pasażerskiego nastąpiło 24 lipca 2009 roku. Koszt przedsięwzięcia: 296 mln PLN, czyli o 130 mln PLN mniej niż planowany budżet. Rozpoczęcie prac budowlanych nastąpiło 31 sierpnia 2009 roku. Pozwolenie na użytkowanie otrzymano 28 lutego 2012 roku Uruchomienie operacyjne nastąpiło w dniu 11 marca 2012 roku. Rys. 1. Nowy terminal pasażerski Portu lotniczego we Wrocławiu Źródło: Port Lotniczy we Wrocławiu Rozbudowa części lotniczej lotniska W dniu 24 maja 2011 roku wybrany został wykonawca robót budowlanych nowej płyty postojowej przed nowym terminalem pasażerskim SKANSKA. Rozpoczęcie prac budowlanych nastąpiło 1 lipca 2011 roku według poniższego schematu: Faza I: 9 stanowisk postojowych dla samolotów kodu C Faza II: 7 stanowisk postojowych dla samolotów kodu C Częściowa decyzja na użytkowanie nowej płyty postojowej przed nowym terminalem pasażerskim uzyskana 9 marca 2012 roku. Od 11 marca 2012 roku stanowiska postojowe są użytkowane finalna decyzja na użytkowanie została wydana 30 maja 2012 roku. Remont istniejącej płyty postojowej Południowa wraz z towarzyszącymi drogami kołowania: zakończony w sierpniu 2011 roku na potrzeby obsługi Prezydencji możliwość postojowania samolotów kodu B. Dodatkowo możliwość postojowania samolotów kodu C (Airbus A320, Boeing 737). Strona 38 z 63

Rys. 2. Nowa płyta postojowa przed nowym terminalem pasażerskim Źródło: Port lotniczy we Wrocławiu Zadania organizacyjne Port Lotniczy Wrocław ogłosił gotowość operacyjną do Turnieju UEFA EURO 2012 w I kwartale 2012 roku, publikując Plan Operacyjny Portu Lotniczego Wrocław, który jest efektem prac Zespołu ds. Euro 2012 w Porcie Lotniczym Wrocław (Euro Group). W skład Zespołu weszli najbardziej doświadczeni pracownicy Portu Lotniczego oraz służb współpracujących, takich jak: Agent Obsługi Naziemnej, Polska Agencja Żeglugi Powietrznej, Placówka Straży Granicznej, Służba Celna, Komisariat Lotniczy Policji. Celem grupy było przygotowanie operacyjne Portu Lotniczego do zapewnienia najlepszego standardu obsługi pasażerów i rejsów podczas wydarzeń Turnieju. Plan Operacyjny Portu Lotniczego Wrocław został zatwierdzony przez wszystkie instytucje zaangażowane w organizacje Turnieju. Przebieg Turnieju UEFA EURO 2012 w Porcie Lotniczym Wrocław We Wrocławiu odbyły się trzy mecze fazy grupowej w następujących dniach: - 8 czerwiec 2012: mecz Rosja Czechy - 12 czerwiec 2012: mecz Grecja Czechy - 16 czerwiec 2012: mecz Polska Czechy W dniach od 7 do 16 czerwca 2012 roku wrocławskie lotnisko obsłużyło w sumie ponad 70 tysięcy podróżnych i zrealizowało 1166 operacji lotniczych. W sumie z uwagi na UEFA EURO 2012 do Wrocławia przyleciało ok. 10 tysięcy kibiców z całej Europy. Wrocław przyjął najwięcej Rosjan stanowili ponad 70% wszystkich przylatujących kibiców. Na drugim miejscu uplasowali się Czesi, na trzecim Grecy. Do Wrocławia przylatywali też kibice drużyn, które nie grały w stolicy Dolnego Śląska. Najwięcej było gości z Hiszpanii, Włoch i Irlandii. Wrocław okazał się być dla nich komfortową bazą przesiadkową, skąd podróżowali na mecze swoich drużyn do Gdańska i Poznania, a niektórzy z nich kibicowali swoim drużynom w strefie kibica na wrocławskim Rynku. Strona 39 z 63

Do obsługi zagranicznych gości na wrocławskim lotnisku oddelegowano 30 osób ze znajomością języków obcych, a w dniach meczowych na lotnisku pasażerów witano komunikatami słownymi w języku czeskim, rosyjskim i greckim. Rekordowym dniem dla wrocławskiego lotniska okazał się piątek 8 czerwca 2012 roku, kiedy drużyna Rosji grała na stadionie miejskim z reprezentacją Czech. Do Wrocławia samolotami rejsowymi, specjalnymi czarterami oraz prywatnymi odrzutowcami przyleciało wtedy kilka tysięcy kibiców, zrealizowano ponad 200 operacji lotniczych, a na płycie lotniska stacjonowało w szczytowym momencie aż 50 samolotów, które odlatywały kolejno w ciągu kilku godzin po meczu. Rekordowy okazał się też czas obsługi pasażerów. Licząc od ostatniego gwizdka w meczu do startu maszyny z pierwszymi pasażerami na pokładzie upłynęło niecałe 30 minut. W dniu meczu Rosja-Czechy wrocławskie lotnisko w trakcie 3 godzin obsłużyło 170 gości VIP. W dniach 1 21 czerwca 2012 roku Port Lotniczy Wrocław odnotował ponad 40% wzrost w ilości obsłużonych pasażerów w stosunku do czerwca 2011 roku. Rys. 3. Płyta postojowa na lotnisku we Wrocławiu w dniu 8 czerwca 2012 r. Źródło: Port lotniczy we Wrocławiu Za koordynację wszystkich działań związanych z mistrzostwami Europy przez 24 godziny na dobę odpowiadał specjalny Zespół ds. Euro 2012 Portu Lotniczego. W jego skład wchodzili przedstawiciele wszystkich służb wrocławskiego lotniska. Ilość operacji lotniczych w dniach meczowych i porównanie z dniami w 2011 roku: 8 czerwiec 2012: 211 zrealizowanych operacji lotniczych (87 operacji lotniczych w 2011 roku) 12 czerwiec 2012: 104 zrealizowane operacje lotnicze (ok. 60 operacji lotniczych w 2011 roku) 16 czerwiec 2012: 128 zrealizowanych operacji lotniczych (ok. 60 operacji lotniczych w 2011 roku). Strona 40 z 63

Tomasz Lenart, Koordynator przygotowań Portu Lotniczego Wrocław S.A. do UEFA EURO 2012 : Turniej UEFA EURO 2012 wiązał się z wieloma latami przygotowań inwestycyjnych i organizacyjnych lotnisk. Czas ten pozwolił zbudować doskonałą bazę doświadczeń dla przyszłych wyzwań portu lotniczego. Podczas intensywnych prac nad projektem można było odczuć atmosferę współpracy pomiędzy wszystkimi podmiotami odpowiedzialnymi za funkcjonowanie operacyjne portu lotniczego. I to właśnie dzięki ogromnemu zaangażowaniu wszystkich służb lotniskowych udało się nam osiągnąć sukces przy obsłudze tak ważnego dla Polski wydarzenia, jakim było UEFA EURO 2012. Tomasz Lenart, od sierpnia 2006 roku jest kierownikiem działu obsługi pasażerskiej Portu Lotniczego Wrocław S.A, w latach 2001 2006 zatrudniony w firmie handlingowej WRO-LOT Usługi Lotniskowe Sp. z o.o. w Porcie Lotniczym Wrocław na stanowisku dyżurny obsługi pasażerskiej oraz koordynator obsługi rejsów General Aviation. Absolwent Wydziału Filologii Angielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. W 2004 r. ukończył studia podyplomowe zarządzania lotnictwem na Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, W 2011 roku ukończył kurs Airport Terminal and Landside Operations. Od 2007 roku kierownik projektu i zespołu EURO 2012 z ramienia Portu Lotniczego Wrocław. Żonaty, troje dzieci. Pasjonat lotnictwa od najmłodszych lat, lubi spędzać czas wolny z rodziną i przyjaciółmi. Uwielbia góry, pływanie oraz narty. Strona 41 z 63

POLSKA AGENCJA ŻEGLUGI POWIETRZNEJ Strona 42 z 63

Wstęp Decyzja UEFA z marca 2007 roku o przyznaniu Polsce i Ukrainie praw do organizacji Mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 roku (oraz następne decyzje UEFA ws. miast-gospodarzy) i spodziewany, okresowy znaczny przyrost ruchu lotniczego w trakcie turnieju piłkarskiego, zdecydowały o istotnych zmianach w planowaniu zasobów i inwestycji oraz harmonogramu ich realizacji przez PAŻP. Można się było bowiem spodziewać, że największa w historii tej części Europy impreza sportowa spowoduje duży, ponadplanowy wzrost natężenia ruchu lotniczego. Przez długi czas przebieg potoków ruchu był jednak nieprzewidywalny, ponieważ w dużej mierze był on uzależniony od przebiegu rozgrywek i stopnia atrakcyjności meczów. Losowanie grup turnieju odbyło się dopiero na początku grudnia 2011 roku, a zatem zaledwie na sześć miesięcy przed pierwszym meczem. Okres ten stanowił jednocześnie najbardziej intensywny etap przygotowań do turnieju. Dostrzegając skalę wyzwań związanych z przygotowaniami do obsługi zwiększonego ruchu lotniczego podczas turnieju w 2012 roku, już w połowie 2008 roku powołany został w Agencji Program pn. Koordynacja przygotowań PAŻP do Mistrzostw Europy w piłce nożnej UEFA EURO 2012 organizacyjnie składający się z Zespołu Projektowego oraz Komitetu Sterującego. Nadrzędnym celem realizowanych w PAŻP zadań w ramach przygotowań do UEFA EURO 2012 było dostosowanie przepustowości polskiej przestrzeni powietrznej do okresowo zwiększonego ruchu lotniczego w trakcie wydarzenia sportowego z: zachowaniem najwyższych standardów bezpieczeństwa, zapewnieniem właściwego przepływu ruchu lotniczego oraz zapewnieniem minimalizacji opóźnień dla ruchu nie powiązanego z imprezą sportową. Dla realizacji tego celu PAŻP podjęła szereg działań, głównie o charakterze operacyjnoorganizacyjnym oraz inwestycyjnym. Z punktu widzenia Agencji, najważniejszy element przygotowań do UEFA EURO 2012 stanowiły projekty operacyjno-organizacyjne, ponieważ one w bezpośredni sposób przyczyniły się do zwiększania pojemności przestrzeni powietrznej. Zadania o charakterze inwestycyjnym pełniły rolę wspomagającą. Poniżej przedstawiono podsumowanie przygotowań PAŻP w obszarze operacyjnoorganizacyjnym oraz inwestycyjnym w ramach przygotowań PAŻP do UEFA EURO 2012 oraz wyniki operacyjne zanotowane podczas trwania turnieju, tj. od 8 czerwca do 1 lipca 2012 r. Strona 43 z 63

Zadania o charakterze operacyjno-organizacyjnym I. Projekty w obszarze przestrzeni powietrznej Jednym z pierwszych etapów przygotowań było sporządzenie na przełomie 2010 i 2011 roku prognoz wzrostu natężenia ruchu lotniczego związanego ze wzrostem liczby lotów rozkładowych oraz z dodatkowymi lotami przewożącymi kibiców na mecze. Następnie, po zakończeniu eliminacji oraz losowaniu grup turnieju (grudzień 2011 roku) ponownie powtórzono omawianą analizę z uwzględnieniem krajów, które zakwalifikowały się do turnieju finałowego. Obie prognozy zostały wykonane na podstawie analizy rozkładu ruchu lotniczego w trakcie turniejów EURO 2008 w Austrii i Szwajcarii oraz Mistrzostw Świata w 2006 roku w Niemczech. Wyniki wykonanego opracowania wskazywały, że aktualna w danym momencie struktura polskiej przestrzeni powietrznej najprawdopodobniej nie umożliwiłaby obsługi w sposób płynny wzmożonego ruchu lotniczego w trakcie UEFA EURO 2012. W związku z powyższym został opracowany projekt zmian mających na celu zoptymalizowanie przepustowości polskiej przestrzeni powietrznej podczas trwania UEFA EURO 2012. Ww. projekt zawierał następujące działania: wprowadzenie zmian w strukturach przestrzeni powietrznej: powiększenie rejonów kontrolowanych lotnisk: Gdańsk, Wrocław (zmiana powiązana z wprowadzeniem radarowej służby kontroli zbliżania), Poznań; modyfikacja sieci dróg lotniczych (głównie w drogach dolotowych/odlotowych do/z lotnisk znajdujących się w miastach-gospodarzach turnieju); wprowadzenie nowych procedur dla lotnisk: Katowice wdrożenie projektu nowych STAR, oraz IAP opartych o nowe urządzenie DVOR/DME, Gdańsk wdrożenie projektu nowych oraz zmodyfikowanych procedur SID, STAR, IAP opartych o nowe urządzenie DVOR/DME, Zielona Góra wdrożenie projektu nowej procedury IAP opartej o nowe urządzenie DVOR/DME, Wrocław wdrożenie projektu nowych oraz zmodyfikowanych procedur STAR i IAP w związku z uruchomieniem radarowej służby kontroli zbliżania, Rzeszów wdrożenie projektu nowych procedur SID oraz zmodyfikowanie procedur IAP. wprowadzenie tymczasowych restrykcji RAD (Route Availability Document dokument regulujący przepływy ruchu lotniczego w drogach lotniczych wraz z profilem pionowym lotu); opracowanie tymczasowych procedur współpracy i koordynacji służb ruchu lotniczego PAŻP ze służbami ruchu lotniczego w państwach ościennych; konsultacje ze służbami ruchu lotniczego państw ościennych pakietu Re-routing scenarios (scenariuszy zmiany wcześniej planowanej trasy lotu w celu ominięcia przeciążonych sektorów przestrzeni powietrznej). Poniżej szczegółowo omówiono wybrane elementy wdrożonych projektów: Wprowadzenie zmian w strukturach przestrzeni powietrznej powiększenie rejonów kontrolowanych lotnisk (TMA). Celem zmian w przestrzeni powietrznej było przygotowanie architektury dolnej przestrzeni powietrznej FIR EPWW, umożliwiające akomodację przejściowo zwiększonego ruchu lotniczego związanego z imprezą sportową.

Nadrzędnym celem proponowanych rozwiązań było odciążenie sektorów FIR Warszawa (sektory kontroli obszaru Area Control Centre, dalej: ACC), poprzez bardziej efektywne wykorzystanie przestrzeni poszczególnych rejonów kontrolowanych lotnisk (TMA Terminal Manoeuvring Area, dalej: TMA) na okres UEFA EURO 2012. Modyfikacje przestrzeni powietrznej polegały na powiększeniu przestrzeni poszczególnych TMA (rozszerzenie poziome i pionowe poszczególnych TMA), co sprawiło, że część statków powietrznych dolatujących i odlatujących do/z poszczególnych lotnisk krócej przebywała w sektorach ACC (zmniejszenie liczby statków powietrznych na łączności pozwoliło na przyjęcie dodatkowego ruchu). Zmiany te pozwoliły na zwiększenie przepustowości przestrzeni FIR Warszawa poprzez odciążenie niektórych sektorów ACC, które według analiz i symulacji, miały być najbardziej obciążone ruchem lotniczym w trakcie imprezy sportowej. Modyfikacje przestrzeni powietrznej dotyczyły przede wszystkim zmian w granicach pionowych i poziomych TMA lotnisk głównych turnieju, tj. TMA Gdańsk, TMA Poznań oraz TMA Wrocław (dotychczasowe TMA Wrocław nosi teraz nazwę TMA Poznań South). Zmiany ww. TMA weszły w życie w dniu 8 marca 2012 r. Wprowadzenie zmian granic TMA Rzeszów weszło w życie 31 maja 2012 r. Rysunek nr 1 przedstawia wygląd omawianych struktur TMA przed i po zmianie. Kolorem różowym zaznaczono sektory kontroli obszaru, zaś kolorem żółtym rejony kontrolowane lotnisk. W wyniku wprowadzenia zmiany sektory kontroli obszaru mogły przyjąć dodatkowy ruch tranzytowy. Rys. 1. Przestrzeń powietrzna w FIR Warszawa do 8 marca 2012 r. (rysunek po lewej stronie) i w trakcie UEFA EURO 2012 (rysunek po prawej stronie) Źródło: opracowanie PAŻP; CTA06 planowane jedynie w okresie 31.05-28.06.2012. Należy podkreślić, że projekty zmian w strukturach przestrzeni powietrznej konsultowane i koordynowane były z państwami ościennymi. modyfikacja sieci dróg lotniczych (głównie w drogach dolotowych/odlotowych do/z lotnisk znajdujących się w miastach-gospodarzach turnieju) Poza powiększeniem rejonów kontrolowanych lotnisk, przygotowana i wdrożona została reorganizacja dróg lotniczych w rejonach TMA Gdańsk oraz TMA Poznań. Projekt reorganizacji sieci dróg lotniczych w TMA Gdańsk miał na celu odseparowanie ruchu dolotowego od odlotowego do/z lotniska w Gdańsku w kierunku zachodnim oraz północno-zachodnim. Dualizacja potoków dolotowych/odlotowych do/z lotniska w Gdańsku zmniejszyła stopień Strona 45 z 63

skomplikowania ruchu lotniczego oraz zwiększyła bezpieczeństwo operacji lotniczych. Wprowadzenie nowych dróg lotniczych w rejonie TMA Poznań związane było z planowanym uruchomieniem nowego lotniska w Berlinie (Berlin Brandenburg Airport BER). W związku z budową ww. lotniska eksperci PAŻP dokonali analizy wpływu zmian rozkładu ruchu lotniczego w rejonie Berlina na obciążenie pracą kontrolerów ruchu lotniczego. Analiza ta wykazała konieczność modyfikacji sieci dróg lotniczych w rejonie TMA Poznań w celu podniesienia efektywności wykonywanych operacji lotniczych IFR do/z lotnisk w Poznaniu oraz BER oraz zmniejszenia koordynacji pomiędzy kontrolerami APP EPPO, ACC Warszawa, ACC Bremen, UAC Karlsruhe. We współpracy z przedstawicielami Ukrainy zmodyfikowano również drogi lotnicze w rejonie Rzeszowa w celu zapewnienia odseparowania ruchu dolotowego z ruchem odlotowym do/z lotniska we Lwowie. Wprowadzenie tymczasowych restrykcji RAD Dokument RAD (Route Availability Document) stanowi zbiór restrykcji regulujących przepływy ruchu lotniczego w drogach lotniczych (wraz z profilem pionowym lotu) w krajach należących do EUROCONTROL. Na czas trwania turnieju finałowego UEFA EURO 2012 został opracowany specjalny zbiór restrykcji RAD, których celem było odciążenie niektórych sektorów kontroli obszaru lub też przekierowanie potoków ruchu lotniczego w sektory niedociążone, co pozwoliło na optymalizację rozłożenia natężenia ruchu lotniczego w polskiej przestrzeni powietrznej. Wprowadzono też restrykcje określające profil zniżania samolotów z krajów sąsiedzkich do lotnisk w miastach-gospodarzach UEFA EURO 2012. Profile te zakładały wcześniejsze niż zwykle rozpoczęcie zniżana do omawianych lotnisk. Dzięki tym restrykcjom oraz dzięki powiększeniu rejonów kontrolowanych lotnisk (Gdańsk, Wrocław, Poznań) do granic polskiej przestrzeni powietrznej niektóre samoloty zniżające z Niemiec, Czech oraz Szwecji do ww. lotnisk mogły zostać przekazane przez kontrolerów z tych krajów bezpośrednio do kontrolerów zbliżania z pominięciem kontrolerów obszaru. Dzięki temu sektory kontroli obszaru zostały odciążone i mogły przyjąć inny ruch tranzytowy. Na rysunku nr 2 pokazano zobrazowanie dolotów do lotniska w Poznaniu z zachodniej strony. Blok przestrzeni zaznaczony kolorem różowym przedstawia sektor kontroli obszaru. Żółty kolor oznacza rejon kontrolowany lotniska w Poznaniu przed turniejem UEFA EURO 2012. Kolor niebieski oznacza zaś przestrzeń, o którą powiększył się rejon kontrolowany lotniska w Poznaniu na czas UEFA EURO 2012. Jak widać na poniższym rysunku loty do Poznania omijają całkowicie sektor kontroli obszaru. Wprowadzenie wszystkich restrykcji RAD zostało poprzedzone kilkoma spotkaniami z przedstawicielami sąsiednich państw w celu ustalenia szczegółów oraz sprecyzowania dokładnych okresów obowiązywania poszczególne restrykcji. W związku z tym, że przygotowane restrykcje w znacznym stopniu zmieniały standardowe profile zniżania do lotnisk w Poznaniu i Wrocławiu z kierunku zachodniego, przed wprowadzeniem restrykcji została przeprowadzona w kwietniu 2012 r. w EUROCONTROL w Brukseli walidacja projektu, której uczestniczyli przedstawiciele PAŻP oraz DFS (instytucja zapewniające służby ruchu lotniczego w Niemczech). Strona 46 z 63

Rys. 2. Zobrazowanie dolotów do lotniska na przykładzie dolotów do lotniska w Poznaniu z zachodniej strony Źródło: opracowanie własne PAŻP. Optymalizacja rozłożenia natężenia ruchu lotniczego w polskiej przestrzeni powietrznej opracowanie Re-routing scenarios Re-routing scenarios są to scenariusze zmiany planowanej trasy lotu celem ominięcia przeciążonych sektorów przestrzeni powietrznej. Oprócz przygotowanego dodatkowego zestawu restrykcji RAD, które regulują potoki ruchu lotniczego w określonych przedziałach czasu, od początku 2012 roku przygotowywano także Re-routing scenarios, które są bardziej elastyczną formą kanalizowania potoków ruchu lotniczego. Scenariusze te stanowią zbiór alternatywnych tras dla lotów, które zwykle planują się przez przeciążony sektor przestrzeni powietrznej i mogą być aktywowane dynamicznie w celu przesunięcia tras lotów w sektory mniej dociążone. Poniższy rysunek pokazuje przykład scenariusza mającego na celu ominięcie sektora kontroli obszaru w rejonie Poznania (niebieski obszar). Kolorem zielonym zaznaczone są typowe trasy lotu dla jednego z potoków dolotowych do lotniska w Frankfurcie. Natomiast kolorem czerwonym oznaczone są alternatywne trasy dolotu do ww. lotniska, które omijają przeciążony sektor. Rys. 3. Przykładowy scenariusz ominięcia przeciążonego sektora kontroli obszaru. Źródło: opracowanie własne PAŻP. Strona 47 z 63