1. Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce 1. Cele lekcji i. a) Wiadomości Uczeń: - wymienia cywilizacje prekolumbijskie: Aztekowie, Majowie, Inkowie, - wymienia konkwistadorów biorących udział w podboju Ameryki, - wylicza osiągnięcia cywilizacyjne ludów prekolumbijskich, - formułuje definicję pojęcia cywilizacje prekolumbijskie. ii. b) Umiejętności Uczeń: - wyjaśnia, dlaczego cywilizacje prekolumbijskie były atrakcyjnym łupem dla Europejczyków, - znajduje na mapie obszary zajmowane przez Inków, Majów i Azteków, - odczytuje z mapy, jakie rośliny uprawiali mieszkańcy Ameryki środkowej i jakie zwierzęta hodowali, - znajduje na ilustracjach cechy budowli Azteków, Majów i Inków, - opisuje rytuały religijne Majów, Azteków i Inków, - odróżnia budowle Majów, Azteków i Inków, - charakteryzuje rozwój cywilizacji Ameryki prekolumbijskiej. 2. Metoda i forma pracy Metoda główna nauka we współpracy. Metody pomocnicze rozmowa nauczająca, wykład. Forma pracy praca w grupie, praca z tekstem, ilustracjami, mapą. 3. Środki dydaktyczne - Mapa Ameryka przed odkryciem przez Kolumba, - Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993 (Hasła: Majowie, Aztekowie, Inkowie), - zdjęcia budowli azteckich, inkaskich i Majów podręcznik, - ilustracje przedstawiające rytuały religijne, - karty pracy ucznia. 4. Przebieg lekcji i. a) Faza przygotowawcza Nauczyciel sprawdza obecność. Rekapitulacja wtórna. Nie powinna trwać dłużej niż 7-10 minut. Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie odpowiadają: - Jaką część świata znali Europejczycy w końcu XV wieku? (Odpowiedź: Europa, część Azji, wybrzeża Afryki). - Dlaczego uniwersalizm europejski nie sprawdził się w praktyce? (Odpowiedź: Schizma wschodnia, spór o inwestyturę).
- Czym zajmowali się mieszkańcy średniowiecznych miast? (Odpowiedź: Handel, rzemiosło, kupiectwo, bankierstwo). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów. Nauczyciel sprawdza i ocenia pracę domową. ii. b) Faza realizacyjna 1. Nauczyciel podaje temat lekcji i omawia jej cele oraz krótko wprowadza w nową tematykę. Należy wspomnieć, że pomimo tego, iż Europejczycy nie znali innych kontynentów (poza Azją i częścią Afryki) to zamieszkiwały je ludy stojące często na bardzo wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego. Tak było przede wszystkim w Ameryce Środkowej i Południowej, gdzie przed przybyciem Hiszpanów powstały wielkie imperia stworzone przez Azteków, Majów i Inków. 2. Nauczyciel dzieli uczniów na 5 grup. Rozdaje materiały (załączniki) oraz zadania dla poszczególnych grup. a) Grupa I Atlas. Uczniowie szukają odpowiedzi na następujące pytania: - Gdzie znajdowały się państwa Azteków, Inków i Majów (dokładny opis wraz ze wskazaniem, jakie państwa znajdują się obecnie na tych terenach). (Odpowiedź: Aztekowie- Meksyk, Inkowie- Płw. Jukatan, tereny Gwatemali, Salwadoru, Hondurasu; Inkowie- zachodnia część Ameryki Południowej, obszar dzisiejszego Peru). - Jakie było główne miasto tych obszarów? (Meksyk Tenochtitlan) - Co było podstawą gospodarki Indian? (Odpowiedź: rolnictwo). - Jakie rośliny uprawiano w Ameryce Środkowej i Południowej? (Odpowiedź: kukurydza, ziemniaki). b) Grupa II Część informacji dotyczących Azteków (organizacja państwa, poziom cywilizacyjny bez kultury i nauki). Uczniowie szukają odpowiedzi na następujące pytania: - W jakim stadium rozwoju znajdowali się Aztekowie w momencie podboju? (Odpowiedź: tworzenie imperium, gwałtowny rozwój). - W jaki sposób byli zorganizowani Aztekowie? (Odpowiedź: podział na klany, fratrie i plemiona; formalne zwierzchnictwo plemienia Meksyku, na czele klanu naczelnicy; istnienie rad plemiennych i rady najwyższej, która wybierała najwyższych władców). - Jaki charakter miała władza najwyższego władcy? (Odpowiedź: był uważany za boga, sprawował władzę zwierzchnią nad federacją plemion azteckich). - Czym spowodowany był taki system władzy? (Odpowiedź: podboje, był to podział oparty na podziale wojskowym). c) Grupa III Część informacji o Aztekach dotycząca kultury, religii, ilustracje obrzędów azteckich, tekst Cortesa. Pytania: - W jakich dziedzinach wiedzy Aztekowie osiągnęli wysoki poziom rozwoju? (Odpowiedź: matematyka, astronomia, pismo, rzemiosło, architektura). - W co wierzyli Aztekowie? (Odpowiedź: wielu bogów, uosabiających zjawiska natury). - Czym charakteryzowała się religia aztecka? (Odpowiedź: okrucieństwo, składanie ofiar z ludzi, wycinanie serc na ofiarę dla bogów).
- Jak Cortes scharakteryzował stolicę państwa azteckiego? (Odpowiedź: jako wspaniałe miasto, bardzo duże, dobrze zorganizowane, posiadające wiele nowinek technicznych). - Jaki ma on stosunek do Indian? (Odpowiedź: podziwia ich umiejętności). d) Grupa IV Tekst dotyczący Majów, ilustracje w podręczniku. Pytania: Jak zorganizowane było państwo Majów? (Odpowiedź: podział na klany, życie toczyło się przede wszystkim w miastach, na czele miast naczelnicy). W jakim stadium znajdowała się cywilizacja Majów w momencie przybycia Hiszpanów? (Odpowiedź: okres schyłkowy). W jakich dziedzinach Majowie osiągnęli wysoki poziom rozwoju? (Odpowiedź: sztuka, matematyka, astronomia). Czym charakteryzowała się sztuka Majów? (Odpowiedź: stała na bardzo wysokim poziomie, misterne zdobienia, wykorzystywanie drogich kamieni, maski). W co wierzyli Majowie? (Odpowiedź: politeizm, bóstwa związane ze zjawiskami natury). e) Grupa V Informacje dotyczące Inków. Pytania: Jak zorganizowane było państwo Inków? (Odpowiedź: organizacja klanowo-plemienna, wykształciły się podziały społeczne, państwo scentralizowane, istniał naczelny władca-inka, władca absolutny, istniała rada). W jakim momencie rozwoju znajdowało się państwo Inków w momencie podboju przez Hiszpanów? (Odpowiedź: faza podbojów terytorialnych). Jakie dziedziny wiedzy rozwinęli Inkowie? (Odpowiedź: architektura szczególnie budowa dróg, przekazywanie wiadomości na odległość, rolnictwo nawadnianie pól, nawożenie). W co wierzyli Inkowie? (Odpowiedź: wielobóstwo, ale uznawali istnienie istoty najwyższej Boga- Słońca). Uczniowie mają na przygotowanie się do odpowiedzi ok. 10 minut. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy (załącznik 2), wyjaśnia, że będą one uzupełniane w trakcie prezentowania przez poszczególne grupy swojej pracy. 3. Nauczyciel kieruje wypowiedziami poszczególnych grup, wyjaśnia nieścisłości, zadaje pytania dodatkowe. Uczniowie w trakcie odpowiedzi uzupełniają tabelę. iii. c) Faza podsumowująca 1. Nauczyciel zadaje pytania a uczniowie odpowiadają: - Zdefiniuj pojęcie cywilizacje prekolumbijskie. (Odpowiedź: są to cywilizacje, które rozwinęły się w Ameryce Środkowej i Łacińskiej przed przybyciem Europejczyków). - Która z cywilizacji prekolumbijskich osiągnęła najwyższy poziom rozwoju i dlaczego? (Odpowiedź: każda z cywilizacji osiągnęła bardzo wysoki poziom rozwoju w poszczególnych dziedzinach życia u Azteków organizacja wojskowa, u Majów sztuka i kultura umysłowa, u Inków architektura i organizacja państwa). - W jaki sposób możemy uzyskiwać informacje o cywilizacjach prekolumbijskich? (Odpowiedź: odkrycia archeologiczne, przekazy konkwistadorów). - Co stało się z cywilizacjami prekolumbijskimi? (Odpowiedź: zostały zniszczone przez Europejczyków po odkryciu Ameryki).
- Dlaczego cywilizacje te były atrakcyjne dla odkrywców? (Odpowiedź: były wysoko zorganizowane, bogate, ale jednocześnie nie posiadały możliwości obrony ich broń była o wiele gorsza od broni Europejczyków). 2. Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów i ich pracę na lekcji. 5. Bibliografia 1. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Szymczak M., Historia 1. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Część II. Średniowiecze. Zakres rozszerzony, Operon, Gdynia 2004. 2. Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993. 3. Tazbir J., Atlas Historyczny. Od Starożytności do współczesności, PWN, Warszawa 2006. 4. Wójcik Z., Historia powszechna XVI-XVII wieku, PWN, Warszawa 1996, s. 71-78. 6. Załączniki załącznik 1 i. a) Teksty źródłowe Tekst źródłowy. Historia powszechna XVI- XVII wieku Aztekowie Lud Mexicas znany jest w nauce powszechnie pod nazwą Aztekowie, choć Aztekowie byli jedynie starszyzną plemienną u Mexicas. ( ) Mówiąc o dziejach podboju Meksyku przez Azteków musimy pamiętać, że rekonstrukcje te mają charakter hipotetyczny. W chwili przybycia Hiszpanów Aztekowie zamieszkiwali terytorium dzisiejszego Meksyku, między obu oceanami, na południe od rzeki Lerma i jeziora Chapala. Nie byli oni jednak stałymi mieszkańcami tych ziem, przybyli bowiem jako zdobywcy z północy, prawdopodobnie przed z górą trzema wiekami. Dobrze zorganizowani i bitni opanowali coraz większe obszary kraju. Szczególnie intensywne podboje rozpoczęli w 1425 roku pod wodzą swego władcy Itzcoalta. ( ) Z podbojami związane są nazwiska takich wybitnych wodzów jak Montezuma I, Axajacatal i Montezuma II. ( ) Organizacja Azteków i innych Indian była zupełnie różna od znanych ówczesnym Europejczykom. ( ) Według przyjętej przez siebie klasyfikacji umieścił Lewis H. Morgan [amerykański badacz] Azteków na średnim stopniu barbarzyństwa, a wiec w okresie przedcywilizacyjnym. Podstawą ich organizacji był klan, pięć klanów tworzyło fratrię, kilka zaś fratrii plemię. Te z kolei tworzyły federację plemienną. Ani plemiona ani federacje nie miały jednolitej władzy centralnej. Każde plemię było niezależne, miało swoich naczelników. Formalne zwierzchnictwo należało do plemienia Meksyku, którego naczelnik zatwierdzał wybór naczelników innych plemion. ( ) Obok naczelników władzę w każdym plemieniu sprawowała rada, złożona z przedstawicieli klanów. ( ) Ponad radą stała wielka rada złożona z naczelników klanów, członków rady plemiennej i głównych kapłanów. ( ) Rada wybierała również czterech najwyższych władców, wśród nich najważniejszego tlacatecuhtli. Był on osobą otoczoną kultem religijnym. ( ) Podstawą gospodarki Azteków było rolnictwo. ( ) Aztekowie, tak zresztą jak inni Indianie nie znali koła i sklepienia, nie używali zwierząt pociągowych. Nie hodowali żadnych zwierząt domowych. Ziemię uprawiali za pomocą dość prymitywnych motyk. Nie znano również żelaza.
Aztekowie trudnili się garncarstwem, tkactwem, górnictwem i obróbką metali. Chociaż nie znali koła garncarskiego ich wyroby stały na wysokim poziomie. Obok kultury artystycznej wysoki poziom osiągnęła kultura umysłowa. Posługiwali się pismem hieroglificznym, obok zaś niego pismem ideograficznym i fonetycznym. Niestety zabytki piśmiennicze uległy zniszczeniu w czasie podboju. Liczenie opierało się na systemie, którego podstawę stanowiła liczba 20. Słabą jego stroną była nieznajomość zera. Wysoko stała u Azteków astronomia. Ich kalendarz, złożony z 365 dni dzielący się na 18 miesięcy ( ) był znacznie dokładniejszy od używanego w Europie kalendarza juliańskiego. ( ) Do dziś podziw budzi architektura Azteków. Aztekowie wyznawali politeizm astrobiologiczny. Głównym bogiem było słońce wiosenne, bóg wojny Huitzilopochtli ( ) Ważne miejsce zajmował Quetzalocoatl, bożek wiatrów i rzemiosł, wielki nauczyciel swojego ludu. ( ) Bóstwem był też jak wiemy pierwszy władca. Religia Azteków ( ) odznaczała się okrucieństwem. Jednym z jej obrzędów było składanie ofiar z ludzi. Majowie Sąsiadami Azteków na południowym wschodzie byli Majowie, zamieszkujący terytorium dzisiejszego półwyspu Jukatan, Gwatemali, Salwadoru i Hondurasu. W chwili odkrycia cywilizacja Majów znajdowała się w stanie schyłkowym. ( ) Podstawową uprawą u Majów, jak i innych Indian była kukurydza; ziemię użyźniano przy pomocy metody wypaleniskowej. Majowie nie znali również koła ani zwierząt jucznych i pociągowych, jak również nie używali metali. Złota i srebra, stanowiącego zresztą import i innych krajów używano jedynie jako ozdób. W przeciwieństwie do kultury materialnej kultura duchowa i umysłowa Majów stała na tak wysokim poziomie, że niektórzy uczeni nie wahali się ich nazwać Grekami Nowego Świata. Największymi niewątpliwie osiągnięciami były znajomość zera w matematyce oraz niesłychanie wysoki poziom wiedzy astronomicznej. Jest również niewątpliwe, że Majowie stworzyli najwyższą i najsubtelniejszą kulturę artystyczną na kontynencie amerykańskim, ale faktycznie przewyższali w tej dziedzinie większość ludów Starego Świata. ( ) W przeciwieństwie do Azteków Azteków, u których wojna odgrywała znaczącą rolę plemiona Majów były nastawione pokojowo. ( ) Życie społeczne Majów koncentrowało się w miastach. Jedną z ich cech charakterystycznych był kompletny brak ulic. Podstawą organizacji wewnątrz miasta był klan. Na czele miasta-państwa stał dziedziczny naczelnik, który maił do pomocy urzędników. Religia Majów to politeizm o charakterze głównie astrobiologicznym. Najważniejsi bogowie to Hunab Hunatwórca, jego syn Itzamuna pan niebios, Choe jeden bóg w czterech osobach. Jak już wspomniano wyżej w momencie odkrycia Ameryki świetność Majów należała już do przeszłości. Okres rozkwitu tych plemion (zwany renesansem Majów) przypadał bowiem na IV-XI wiek. Inkowie Inkowie zamieszkiwali tereny zachodniej części Ameryki Południowej ( ) Hiszpanie zastali to ciekawe imperium w momencie silnej ekspansji terytorialnej i wojen z sąsiadami. Począwszy od XII wieku Inkowie rozpoczęli podboje ludów pre- Inka. Szczególne nasilenie podbojów przypada na XV stulecie. ( ) U schyłku XV wieku Inkowie władali wielkim terytorium z centrum w Cuzco. ( )
W ustroju społecznym Inków, opartym na organizacji klanowo- plemiennej istniały już wówczas wyraźne cechy ustroju klasowego ( ) W dobie podbojów hiszpańskich Inkowie mieli państwo typu centralistycznego i arystokratycznego. Na czele państwa stał rezydujący w Cuzco Inka, osoba boska, syn słońca, władca absolutny. Jednakże miał on u swego boku radę, która w skrajnych przypadkach mogła go zrzucić z tronu. Rada ta składała się z członków arystokracji. ( ) Własność ziemi była, podobnie jak u Azteków wspólna. Wiedza i nauka nie osiągnęła poziomu nauki Azteków, nie mówiąc już o Majach. Natomiast Inkowie przewyższali ich w dziedzinie architektury, a zwłaszcza budowy dróg. ( ) Ówczesna Europa nie znała takich dróg, a dorównać im mogły chyba jedynie drogi w starożytnym Rzymie. Centralna świątynia imperium, świątynia słońca w Cuzco, była największą i najwspanialszą budowlą, jaką zastali zdobywcy w Ameryce. ( ) Inkowie znali swoisty telegraf bez drutu - system sygnalizacji optycznej przy pomocy ognia i dymu. ( ) Technika rolna mimo nieznajomości koła i całkowitego braku zwierząt pociągowych stała na wysokim poziomie. Inkowie znali sposoby nawadniania terenów cierpiących od suszy, znali nawozy oraz zakładali wiszące ogrody. ( ) Posługiwali się pismem sznurowym, stosowanym zarówno do liczenia, jak i pisania. Dziedziną życia, która wzbudzała podziw Hiszpanów była medycyna, a ściślej chirurgia. Religia, aczkolwiek politeistyczna i również astrobiologiczna miała pewne cechy monoteistyczne, uznawali bowiem Inkowie istnienie jakiejś jednej istoty najwyższej. Bogu- Słońcu składano liczne ofiary. Ferdynand Cortes o mieście Tenochtitlan To wielkie miasto ( ) zbudowane jest na słonym jeziorze. Prowadzą doń cztery groble, wszystkie wzniesione rękoma, szerokości 2 dzid ułożonych w poprzek. Jest ono tak wielkie jak Sewilla i Kordoba. Jego główne ulice są jak powiadam bardzo szerokie i bardzo równe. ( ) Mają w części drogi bite, a w części kanały, po których pływa się czółnami; wszystkie ulice zaopatrzone są w śluzy, by woda mogła przepływać miedzy nimi. Otwory te spinają mosty pobudowane z szerokich, wielkich belek, ułożonych tak, że może przez nie jechać jednocześnie 10 koni. ( ) Źródło: Z. Wójcik, Historia powszechna XVI- XVII wieku, PWN, Warszawa 1996, s. 71-78. załącznik 2 ii. b) Karta pracy ucznia Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce Poziom rozwoju Aztekowie Majowie Inkowie
Organizacja państwa Rozwinięte dziedziny Rolnictwo Religia 7. Czas trwania lekcji 45 minut 8. Uwagi do scenariusza brak