KOMENTARZ Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary Dorota Habrat WYDANIE 1 Warszawa 2014
Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Wojciech Łysek Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Zdjęcia na okładce: Fotolia 44987308, istock/maciej NOSKOWSKI, istock/foto-rolf Recenzent: Prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Ćwiąkalski, Kierownik Katedry Prawa Karnego Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Rzeszów Przemyśl Copyright by Lexis Nexis Polska Sp. z o.o. 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy. ISBN 978-83-278-0480-8 (wersja epub) ISBN 978-83-278-0481-5 (wersja epdf) Lexis Nexis Polska Sp. z o.o. Adgar Park West, Al. Jerozolimskie 181, 02 222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e -mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów................................................. 7 Wprowadzenie.................................................. 9 USTAWA z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn. Dz.U. z 6 lipca 2012 r., poz. 768 ze zm.).... 13 Artykuł 1...................................................... 13 Artykuł 2...................................................... 15 Artykuł 3...................................................... 22 Artykuł 4...................................................... 28 Artykuł 5...................................................... 34 Artykuł 6...................................................... 41 Artykuł 7...................................................... 44 Artykuł 8...................................................... 50 Artykuł 9...................................................... 59 Artykuł 10..................................................... 73 Artykuł 11..................................................... 77 Artykuł 12..................................................... 80 Artykuł 13..................................................... 81 Artykuł 14..................................................... 83 Artykuł 15..................................................... 84 Artykuł 15a.................................................... 85 Artykuł 16..................................................... 86 Artykuły 17 20 (uchylone)....................................... 120 Artykuł 21..................................................... 120 Artykuł 21a.................................................... 125 Artykuł 22..................................................... 128 Artykuł 23..................................................... 131 Artykuł 24..................................................... 135 Artykuł 25..................................................... 139 5
Spis treści Artykuł 26..................................................... 141 Artykuł 26a.................................................... 145 Artykuł 27..................................................... 145 Artykuł 28..................................................... 149 Artykuł 29..................................................... 150 Artykuł 30..................................................... 153 Artykuł 31..................................................... 154 Artykuł 32..................................................... 155 Artykuł 33..................................................... 157 Artykuł 34..................................................... 164 Artykuł 35..................................................... 166 Artykuł 36..................................................... 170 Artykuł 37..................................................... 172 Artykuł 38..................................................... 176 Artykuł 39..................................................... 177 Artykuł 40..................................................... 181 Artykuł 41..................................................... 184 Artykuł 42..................................................... 187 Artykuł 43..................................................... 189 Artykuł 44..................................................... 190 Artykuł 45..................................................... 191 Artykuł 46..................................................... 191 Artykuł 47..................................................... 192 Artykuł 48..................................................... 192 Bibliografia.................................................... 195
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101). k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030) p.z.p. ustawa z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 907 ze zm.) u.f.p. ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.) u.o.p.z. ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 768 ze zm.) u.z.n.k. ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) Inne Cz.PKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych GMO organizmy genetycznie zmodyfikowane MoP Monitor Prawniczy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 7
Wykaz skrótów OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Seria A PiP Państwo i Prawo Prok.iPr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RP Radca Prawny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny UOKiK Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy
Wprowadzenie Wprowadzenie Wprowadzenie W Polsce problematyka odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych nie jest czymś nowym, już w okresie dwudziestolecia międzywojennego toczyły się bowiem dyskusje o możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób prawnych. Ponadto znaleźć można również zalążki tego rodzaju odpowiedzialności w art. 52 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) oraz w art. 24 i 25 ustawy z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.). Postęp techniczny, globalizacja, pojawienie się nowych form przestępczości, m.in. tzw. przestępczości przedsiębiorstw, przemawiały za wprowadzeniem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie prawa karnego. Tym bardziej że istniejące sankcje o charakterze administracyjnoprawnym okazały się nieskuteczne. Potrzeba wprowadzenia do polskiego systemu prawa odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wynikła również z międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej, w tym zwłaszcza związanych ze staraniami o członkostwo w Unii Europejskiej. Ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 197, poz. 1661) jest przykładem dostosowania polskiego prawa do prawa wspólnotowego. Ma ona niewątpliwie ścisły związek z akcesją Polski do Unii Europejskiej i dokonuje w polskim systemie prawnym niezbędnych zmian zmierzających w kierunku europeizacji prawa. Potwierdzeniem tej tezy jest uzasadnienie projektu tej ustawy (Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych druk sejmowy nr 706, Sejm IV kadencji). 9
Wprowadzenie W jego treści mowa jest o tym, że potrzeba wprowadzenia tego rodzaju regulacji wynikła z międzynarodowych zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej, w tym zwłaszcza związanych ze staraniami o członkostwo w Unii Europejskiej. W uzasadnieniu projektu wyraźnie wskazano, że ustawa ma wprowadzić do systemu polskiego prawa karnego instrumenty prawne przewidziane w Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, przyjętej przez Radę Unii Europejskiej 26 lipca 1995 r., oraz w protokołach dodatkowych nr I i II do tej Konwencji (Dz.U. z 2009 r. Nr 208, poz. 1603). Początkowo w tytule projektu tej ustawy wniesionym do Sejmu przez rząd była mowa o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. W toku sejmowych prac legislacyjnych ustawodawca odszedł od proponowanej w projekcie nazwy na rzecz sformułowania określającego jakby samodzielną podstawę odpowiedzialności odpowiedzialność za czyny zabronione pod groźbą kary. Zmiana tytulacji przedmiotowej ustawy była źródłem licznych wątpliwości co do charakteru prawnego odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na gruncie u.o.p.z. i sprowokowała w doktrynie wiele przeciwstawnych opinii. Można powiedzieć, że u.o.p.z. została przyjęta przez doktrynę i praktykę polską krytycznie, chociaż ogólnie nie negowano potrzeby uchwalenia takiej ustawy. Krytyka wiązała się z problemami interpretacyjnymi i niedomaganiami u.o.p.z. Jeszcze przed wejściem w życie ustawy (10 kwietnia 2003 r.) Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności niektórych przepisów u.o.p.z. z Konstytucją RP. Efektem był wyrok z 3 listopada 2004 r. (K 18/03, OTK-A 2004, nr 10, poz. 103), w którym Trybunał uznał niektóre przepisy u.o.p.z. za niezgodne z Konstytucją RP. Przepisy te utraciły swą moc z dniem 30 czerwca 2005 r. Od tego dnia, z uwagi na utratę mocy prawnej przez przepisy u.o.p.z. dotyczące podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, faktycznie całość ustawy nie mogła znaleźć zastosowania. Utrata mocy prawnej przez zakwestionowane przepisy po wyroku Trybunał Konstytucyjnego stanowiła asumpt do podjęcia prac nad nowelizacją u.o.p.z. Chodziło o wprowadzenie uregulowań zgodnych 10
Wprowadzenie z przepisami ustawy zasadniczej, które nie budziłyby wątpliwości interpretacyjnych. Rząd podjął działania, których efektem było sporządzenie projektu nowelizacji u.o.p.z. i uchwalenie ustawy z 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 180, poz. 1492). Znowelizowano m.in. przepis art. 5 u.o.p.z., w którym jednak pominięto przesłankę własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny osób wskazanych w art. 3 pkt 1 u.o.p.z., co spowodowało brak możliwości pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za czyny zabronione tej kategorii osób. Dopiero zmiany dokonane w u.o.p.z. przez ustawę z 29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. Nr 191, poz. 1135) usunęły ten błąd ustawodawcy. Kolejne nowelizacje ustawy miały raczej charakter techniczny i nie zmieniały jej głównych założeń. Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych określa model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, katalog środków reakcji prawnej o karnym charakterze oraz zasady postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Ustawa samodzielnie określa materialnoprawne podstawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Nie zawiera żadnych przepisów umożliwiających odwołanie do przepisów Kodeksu karnego. W postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego, jeśli przepisy u.o.p.z. nie stanowią inaczej. Spośród funkcjonujących w porządkach prawnych poszczególnych krajów różnych modeli odpowiedzialności podmiotów zbiorowych polski ustawodawca wybrał model odpowiedzialności oparty na zasadzie odrębnego zawinienia podmiotu zbiorowego, które ma charakter akcesoryjny i niesubsydiarny. Akcesoryjność odpowiedzialności podmiotu zbiorowego polega na uprzednim odwołaniu się do czynu osoby fizycznej, zawinionego i bezprawnego. Taki czyn osoby fizycznej jest warunkiem niezbędnym odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. 11