Medycyna Pracy 2012;63(1):91 96 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Anna Kozajda Irena Szadkowska-Stańczyk PRACA POGLĄDOWA BAKTERIE BACILLUS SUBTILIS JAKO PROBLEM LEGISLACYJNY HIGIENY PRACY W POLSCE BACILLUS SUBTILIS A LEGISLATIVE HEALTH PROBLEM IN POLAND Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Zakład Środowiskowych Zagrożeń Zdrowia Streszczenie Celem publikacji było przedyskutowanie problemów związanych z zaklasyfikowaniem bakterii B. subtilis i B. thuringiensis do 2. grupy ryzyka na mocy Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych (DzU z 2005 r. nr 81, poz. 716 z późn. zm.). Rozporządzenie to jest polską implementacją Dyrektywy biologicznej 2000/54/EC i jest z nią spójne, ale w przypadku niektórych mikroorganizmów podjęto odrębną decyzję i kierując się dbałością o zdrowie pracowników, wprowadzono zmiany do obowiązującego w Polsce wykazu czynników szkodliwych. W pracy szczegółowo przedstawiono sytuację prawną w tym zakresie, a także aktualną wiedzę o biologii tych mikroorganizmów, zastosowaniu ich w przemyśle biotechnologicznym oraz wytwarzanych przez nie białkach i ich alergizującym działaniu na człowieka. Umieszczenie B. subtilis i B. thuringiensis w 2. grupie ryzyka spowodowało kłopoty interpretacyjne dla pracodawców stosujących produkty zawierające te bakterie, podmiotów prowadzących obrót tymi produktami oraz inspekcji nadzoru nad warunkami pracy. Na podstawie dokonanego przeglądu literatury zaproponowano wszczęcie działań prowadzących do opracowania normatywów higienicznych dla określonych enzymów/bioinsektycydów w powietrzu, tym bardziej że dostępne są testy pozwalające na ocenę stężeń w powietrzu niektórych z nich. Rozwiązanie takie pozwoliłoby na usunięcie bakterii B. subtilis i B. thuringiensis z 2. grupy ryzyka bez szkody dla ochrony zdrowia pracujących. Med. Pr. 2012;63(1):91 96 Słowa kluczowe: Bacillus subtilis, Bacillus thuringiensis, narażenie na enzymy, subtylizyna, szkodliwe czynniki biologiczne, ochrona zdrowia pracujących Abstract The aim of the paper was to discuss the problems related to the classification of B. subtilis and B. thuringiensis bacteria to the 2nd risk group under the 2005 decree of the Ministry of Health on hazardous biological agents (Law Gazette No. 81, item 716 with later amendments). The decree is a Polish implementation of the Directive 2000/54/EC generally consistent with its recommendations, but in the case of certain microorganisms a separate decision has been taken and having in mind the health of workers, changes in the list of hazardous agents existing in Poland have been made. The paper presents in detail the legal situation in this field, as well as current knowledge about the biology of these microorganisms, their use in the biotechnology industry and related production of allergenic proteins, and their effect on the human health. Placement of B. subtilis and B. thuringiensis in the 2nd risk group resulted in the interpretative difficulties encountered by employers who use products containing these bacteria, institutions involved in such products trade and inspectorates supervising working conditions. Based on the literature review it is suggested to initiate actions leading to the development of hygiene norms for certain enzymes/bioinsecticides present in the air, the more that the tests to assess air concentrations of some of them are available. This solution would permit to remove B. subtilis and B. thuringiensis bacteria from the 2nd risk group without the risk for the care of workers health. Med Pr 2012;63(1):91 96 Key words: Bacillus subtilis, Bacillus thuringiensis, exposure to enzymes, subtilisin, biological agents, health care workers Adres autorek: Zakład Środowiskowych Zagrożeń Zdrowia, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź; e-mail: anias@imp.lodz.pl Nadesłano: 13 stycznia 2012 Zatwierdzono: 25 stycznia 2012 Zgodnie z klasyfikacją mikroorganizmów będącą załącznikiem do obecnie obowiązującego w Polsce Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych (1) bakterie z dwu gatunków należące do rodzaju Bacillus: B. subtilis i B. thuringiensis zostały zaliczone do 2. grupy ryzyka. Drobnoustroje zaklasyfikowane do tej grupy mogą być przyczyną chorób u ludzi, ale ich rozprzestrzenianie się w populacji jest mało prawdopodobne oraz zazwyczaj istnieją dostępne metody profilaktyki lub leczenia. Wymienione rozporządzenie jest polską implementacją Dyrektywy biologicznej 2000/54/EC i obejmuje swoimi zapisami wszystkie wytyczne odnośnie do ochrony pracowników przed narażeniem na czynniki biologiczne obecne w środowisku pracy, zgodnie z przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej.
92 A. Kozajda, I. Szadkowska-Stańczyk Nr 1 Również klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych została przygotowana przez zespół polskich ekspertów powołanych specjalnie w tym celu przez Ministerstwo Zdrowia na podstawie wskazań zamieszczonych w ww. dyrektywie. Zgodnie z tymi wskazaniami podstawą podziału czynników biologicznych (wirusów, bakterii, grzybów i endopasożytów) na 4 grupy ryzyka było ich działanie infekcyjne (zakaźne) na organizm ludzki z prawidłowo funkcjonującym układem immunologicznym. Klasyfikacja (w postaci załącznika do rozporządzenia) zawiera wykaz mikroorganizmów (wirusów, bakterii, grzybów i endopasożytów) z grup 2 4. Grupa 1., niewykazana w załączniku, obejmuje inne czynniki biologiczne, co do których wiadomo, że wywoływanie przez nie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne. Dodatkowo wszystkie ujęte w tym wykazie drobnoustroje działające na człowieka alergizująco lub toksycznie zostały oznaczone odpowiednio literami A lub T. W znacznej większości klasyfikacja czynników biologicznych będąca załącznikiem do rozporządzenia pokrywa się z klasyfikacją europejską (1 2). W przypadku niektórych mikroorganizmów zespół polskich ekspertów podjął jednak odrębną decyzję i kierując się dbałością o zdrowie pracowników, wprowadził zmiany do obowiązującego w naszym kraju wykazu. Przykładem takiego działania jest zaklasyfikowanie dwóch gatunków bakterii z rodzaju Bacillus (B. subtilis i B. thuringiensis) do 2. grupy ryzyka. Obydwa gatunki bakterii zostały w tym wykazie oznaczone dodatkowo literą A, co oznacza, że mogą być przyczyną dolegliwości alergicznych. Bakterie z rodzaju Bacillus należą do rodziny Bacillaceae obejmującej, zgodnie z aktualnym podziałem taksonomicznym, 17 rodzajów. Bakterie te są powszechne w środowisku naturalnym i są typowymi saprofitami żyjącymi głównie w glebie i wodzie. Z klinicznego punktu widzenia istotne są jedynie dwa gatunki: B. anthracis (laseczka wąglika) oraz B. cereus (laseczka woskowa). Bakterie B. subtilis (tlenowiec) i B. thuringiensis (względny beztlenowiec) to Gram-dodatnie, mezofilne, ruchliwe laseczki, zaliczane do grupy neutrofili. Cechą charakterystyczną tych laseczek, podobnie jak całego rodzaju Bacillus, jest umiejętność wytwarzania przetrwalników (endospor). Bacillus subtilis (laseczka sienna) ma olbrzymią zdolność do wytwarzania antybiotyków polipeptydowych, enzymów zewnątrzkomórkowych (m.in. hydrolaz depolimeryzujących substancje wielkocząsteczkowe), toksyn oraz innych metabolitów. Bakterie te charakteryzuje ogromna zdolność adaptacyjna do zmieniających się warunków środowiska B. subtilis może rosnąć w temperaturze sięgającej nawet 60 70 C, stąd zwany jest laseczką termotolerancyjną. Bacillus thuringiensis jest gatunkiem patogennym dla owadów, wytwarza bioinsektycydy, co spowodowało, że został wykorzystany przez przemysł biotechnologiczny do walki ze szkodnikami upraw. Bakterie te zostały zmutowane tak, aby wytwarzały substancje toksyczne dla szkodliwych gatunków owadów, będąc obojętne dla pozostałych gatunków (3 6). Przeprowadzone badania wskazują, że B. subtilis nie ma żadnych wyspecjalizowanych mechanizmów, które patogenom pozwalają kolonizować organizmy ludzkie bądź zwierzęce. Ze względu na powszechność w przyrodzie i na warunki środowiskowe, w jakich te bakterie są w stanie przetrwać, można się spodziewać, że bywają obecne na skórze i w przewodzie pokarmowym człowieka. Wątpliwe jest jednak, aby mogły kolonizować inne narządy i organy. Mimo podejrzeń wywołanych przypadkami wyizolowania tych bakterii u osób z zatruciami pokarmowymi, z zakażeniami szpitalnymi bądź innego pochodzenia, nie wykazano związku choroby z B. subtilis lub dowiedziono, że dotyczyły one ludzi z obniżoną odpornością spowodowaną innym czynnikiem (7). Z uwagi na duże znaczenie bakterii z rodzaju Bacillus dla przemysłu biotechnologicznego drobnoustroje te zostały bardzo szczegółowo zbadane pod kątem genetycznym. Wykorzystywane są do przemysłowej produkcji głównie enzymów, antybiotyków, bioinsektycydów, chemikaliów i innych metabolitów. Cechami, które spowodowały, że te mikroorganizmy są na tak szeroką skalę stosowane w biotechnologii, są: duża szybkość wzrostu, zdolność do wydzielania wielu białek na zewnątrz komórki oraz to, że najważniejsze szczepy (w tym B. subtilis) mają przyznany status GRAS (Generally Recognized as Safe). Jest on przyznawany przez Światową Komisję Żywności i Leków (Food and Drug Administration) i oznacza, że bakterie te są bezpieczne pod względem zdrowotnym dla człowieka. Odzyskiwanie produktu bakterii z podłoża (medium), zamiast bezpośrednio z komórki, znacząco obniża koszty całego procesu. Genom B. subtilis został szczegółowo poznany i opisany pod koniec XX w., podobnie jak genomy kilku innych bakterii należących do rodzaju Bacillus. Rozpoznanie sekwencji genomów tych bakterii potwierdziło ich olbrzymi potencjał metaboliczny. Wszystkie opisane cechy spowodowały, że bakterie B. subtilis zostały uznane za potencjalnie najlepszego gospodarza (cell-factory, komórka-fabryka) do produkcji obcych białek, których geny pochodzą od in-
Nr 1 Bakterie Bacillus subtilis 93 nych organizmów (tzw. białka heterologiczne). Bakterie Bacillus są powszechnie wykorzystywane w przemyśle enzymatycznym. Najważniejsze z wytwarzanych przez nie enzymów to proteazy (w tym subtylizyny) oraz enzymy amylolityczne, które znalazły zastosowanie w produkcji detergentów, przetwórstwie skrobiowym, przemyśle tekstylnym, spożywczym i w produkcji pasz (5,8). Pierwsze doniesienia o alergizującym działaniu enzymów proteolitycznych wytwarzanych przez bakterie z rodzaju Bacillus, stosowanych przy produkcji detergentów, pojawiły się pod koniec lat 60., a w następnej dekadzie problem został szczegółowo opisany. Enzymy te wdychane przez pracowników linii produkcyjnych powodowały u nich alergię, a w konsekwencji wywoływały dolegliwości ze strony układu oddechowego, błon śluzowych nosa, oczu oraz prowadziły do astmy oskrzelowej (9 13). Następnie pojawiły się doniesienia o uczulającym działaniu na człowieka kolejnych enzymów (m.in. lipazy, celulazy i amylazy), stosowanych w innych gałęziach przemysłu (m.in. farmaceutycznego, w piekarnictwie, w przemyśle spożywczym czy tekstylnym). Istnieją też prace wskazujące na ryzyko wystąpienia u pracowników służby zdrowia i klinicznych laboratoriów diagnostycznych alergii związanych z subtylizyną i innymi enzymami, które wchodzą w skład stosowanych w tych placówkach produktów dezynfekcyjnych (13 17). Z czasem enzymy stosowane w detergentach zaczęto poddawać granulacji (aby zminimalizować tworzenie się aerozolu), a sam proces produkcji hermetyzować, co wraz z poprawą warunków higienicznych zmniejszyło liczbę przypadków uczuleń wśród pracowników tych zakładów oraz użytkowników końcowych produktów. Mimo tych działań, nadal zdarzają się przypadki alergii wywołane kontaktem z proteazami wytwarzanymi przez Bacillus subtilis bądź inne bakterie. Stosowanie enzymów w postaci mniej respirabilnej (tzn. po granulacji) i hermetyzacja procesów nie zapobiegły całkowicie indukcji alergii u pracowników tego typu zakładów (13,16). Alergenność enzymów nie zależy od klasy enzymu, wiąże się jedynie z obecnością białka jako jego części składowej. Uczulenie i jego objawy mogą wystąpić niezależnie od aktywności proteolitycznej danego enzymu. Przy tym podobnie jak w przypadku innych alergenów atopia stanowi czynnik zwiększonego ryzyka wystąpienia uczuleń (13,18). Proteolityczne mechanizmy mogą powodować inne istotne skutki (np. krwawienie z nosa lub krwioplucie), przy czym poszczególne proteazy różnią się między sobą wywoływanymi efektami, a podatność na nie jest uwarunkowana osobniczo. Obecnie subtylizyna wytwarzana przez bakterie Bacillus subtilis jest jedynym enzymem, dla którego Amerykańska Konferencja Rządowych Higienistów Przemysłowych (American Conference of Governmental Industrial Hygienists ACGIH) ustanowiła progową wartość dopuszczalną (Threshold Limit Values TLV) wynoszącą 60 ng/m 3. Wartość ta, według Baura, który szczegółowo zanalizował dostępne wyniki badań typu dawka odpowiedź, jest za wysoka (18,19). W Europie dotychczas nie ustalono normatywów higienicznych dla enzymów, ale na mocy Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (20), część z nich (w tym subtylizyna) została zaliczona do kilku różnych klas i kategorii zagrożenia według ich działania na organizm człowieka. Wzięto przy tym pod uwagę działanie uczulające na drogi oddechowe, działanie drażniące na oczy, drogi oddechowe i skórę oraz w przypadku subtylizyny ryzyko poważnego uszkodzenia oczu. W związku z tym istnieje obowiązek oznakowania zarówno samych enzymów, jak i mieszanin je zawierających, ujętych w wykazie zharmonizowanej klasyfikacji, oraz substancji stwarzających zagrożenie zgodnie z obowiązującymi przepisami. Zdaniem niektórych ekspertów, z uwagi na to, że zminimalizowanie ekspozycji na enzymy w zakładach przemysłowych jedynie zmniejszyło, ale nie usunęło problemu alergii wśród narażonych na nie pracowników, wszystkie enzymy powinny być sklasyfikowane w grupie ryzyka związanego z działaniem uczulającym na drogi oddechowe, a ekspozycja drogą inhalacyjną powinna zostać całkowicie wyeliminowana (18). Wprawdzie, jak wspomniano, brakuje obowiązujących normatywów higienicznych, ale ocena zawodowej ekspozycji na enzymy jest możliwa przy użyciu czułych i specyficznych testów immunologicznych przeznaczonych do ilościowej analizy stężeń tych substancji obecnych w powietrzu (18,21). Obecnie coraz więcej enzymów wytwarzanych na skalę przemysłową zostało poddanych genetycznej modyfikacji techniką rekombinacji DNA. Potencjał alergiczny wytworzonych w ten sposób białek jest w większości nieznany, a więc ryzyko zdrowotne stanowi dużą niewiadomą. Mimo braku informacji o działaniu niektórych enzymów można założyć, że wszystkie białka, jakie są obecne w aerozolu w środowisku pracy, a także w znacznie niższych stężeniach w innych środowiskach, zachowują się jak silne alergeny dla układu oddechowego, a efekt zdrowotny zależy od dawki.
94 A. Kozajda, I. Szadkowska-Stańczyk Nr 1 Oznacza to, że zmniejszenie stężenia w powietrzu automatycznie zmniejsza ryzyko zdrowotne narażonych osób (18). Jeśli weźmie się pod uwagę powyższe fakty, alergiczne działanie wobec człowieka enzymów w postaci pyłu zawieszonego w powietrzu jest bezsprzeczne. Oddzielnym problemem jest, czy enzymy wytwarzane i wydzielane do otoczenia przez żywe bakterie B. subtilis (obecne np. w produktach czyszczących bądź w postaci sprayu do dezynfekcji powierzchni) przenikając do powietrza, stanowią czynnik ryzyka dla osób stosujących je w miejscu pracy. Według opracowania przygotowanego przez amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (Environmental Protection Agency EPA), w zakładach, w których prowadzone są procesy fermentacji (przemysłowej hodowli B. subtilis) u pracowników mogą wystąpić uczulenia na subtylizynę (7). Prawdopodobnie inne enzymy podczas fermentacji również przedostają się do aerozolu, ale obecnie procesy tego typu odbywają się przy pełnej hermetyzacji. W środkach czyszczących i dezynfekujących z pewnością bakterie Bacillus i syntezowane przez nie białka obecne są w znacznie mniejszym stężeniu niż w fermentorach, jednak przy użyciu ich (np. sprayu) w otwartej przestrzeni nie można wykluczyć, że w niewielkich ilościach przedostaną się do powietrza i układu oddechowego ludzi. Wcześniej wspomniano już, że ryzyko wystąpienia alergii dotyczy również pracowników służby zdrowia stosujących środki dezynfekcyjne zawierające subtilizynę (17). Używając tego typu produktów, należy pamiętać o środkach ochrony. Do najważniejszych wydaje się należeć przeszkolenie pracowników i poinformowanie ich o ryzyku alergii na enzymy oraz stosowanie indywidualnych środków ochrony typu maski chroniące układ oddechowy, gogle, rękawice i odzież ochronna. Do Krajowego Rejestru Czynników Biologicznych w Miejscu Pracy prowadzonego przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi dotychczas (na dzień 31 grudnia 2011 r.) z całej Polski zostało zgłoszonych 768 osób narażonych w miejscu pracy na bakterie B. subtilis i 87 na B. thuringiensis. Spośród tych osób najwięcej było zatrudnionych w klinicznych laboratoriach diagnostycznych, zakładach farmaceutycznych i szkołach wyższych (22). Uwzględnienie bakterii B. subtilis i B. thuringiensis w 2. grupie ryzyka w Rozporządzeniu z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych (1) niesie ze sobą określone skutki prawne dla pracodawców. Rozporządzenie bowiem narzuca pracodawcom obowiązek: przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki biologiczne, zastosowania właściwych środków zapobiegawczych, w tym uwzględnionych w zapisach tego aktu prawnego, szkolenia pracowników z zakresu bezpiecznego postępowania i sposobów ochrony przed szkodliwymi czynnikami z grup 2. 4., przekazania informacji o użyciu w celach naukowo- -badawczych, diagnostycznych lub przemysłowych właściwemu terytorialnie inspektorowi sanitarnemu na 30 dni przed pierwszym użyciem czynnika, w przypadku każdej istotnej dla bezpieczeństwa i zdrowia pracownika zmiany, w ciągu 30 dni po zakończeniu działalności oraz w przypadku każdej awarii lub wypadku, które mogły spowodować uwolnienie się czynnika z grup 2. 4. Rozporządzenie obejmuje swoimi zapisami zbiór wymagań, które pracodawca musi spełnić, aby zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę ich zdrowia przed szkodliwym wpływem czynników biologicznych. Część tych wymagań jest zawarta w załączniku 5. do ww. rozporządzenia pt. Środki hermetyczności i stopnie hermetyczności w procesach przemysłowych. Dokument ten zawiera spis środków i metod minimalizowania kontaktu pracownika z mikroorganizmami, profilaktyki szkodliwych dla zdrowia skutków narażenia na czynniki biologiczne u eksponowanych osób oraz zapobiegania uwolnieniu używanych drobnoustrojów do środowiska. Środki te zwane środkami hermetyczności są różne w zależności od grupy ryzyka, do której został zaklasyfikowany dany czynnik biologiczny. Wymieniony załącznik 5. dotyczy procesów przemysłowych, jednak w treści tego aktu prawnego nie zdefiniowano terminu procesy przemysłowe. Z kolei rozporządzenie określa wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych (załącznik 2), gdzie w pkt 8. została wymieniona praca ( ), podczas której istnieje potwierdzone narażenie na działanie czynników biologicznych. Należy zauważyć, że podczas stosowania produktów czyszczących, dezynfekujących bądź o innym przeznaczeniu, które mają w składzie żywe komórki bakteryjne, osoby wykonujące te prace są narażone na działanie tych czynników, choć nasuwa się pytanie, czy czynności te powinny być zaliczane do procesów przemysłowych. W 13, ust. 2 rozporządzenia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych znajduje się zapis mówiący, że właściwy inspektor sanitarny oraz właściwy inspektor
Nr 1 Bakterie Bacillus subtilis 95 pracy, na podstawie oceny ryzyka związanego z wykorzystaniem szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 2. 4. zagrożenia, mogą nakazać stosowanie odpowiednich środków hermetyczności w wykorzystaniu przemysłowym szkodliwych czynników biologicznych. Z zapisu tego wynika, że w przypadku omawianych tu dwóch gatunków bakterii Bacillus zaklasyfikowanych do 2. grupy ryzyka ostateczną decyzję co do zaliczenia prac do procesów przemysłowych podejmuje inspektor sanitarny lub inspektor pracy. Bakterie Bacillus stosowane obecnie jako źródło enzymów czy antybiotyków w nowoczesnych produktach czyszczących bądź dezynfekcyjnych zostały poddane modyfikacjom genetycznym, a więc obrót tymi produktami i ich stosowanie podlega pod zapisy Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (23). Umieszczenie B. subtilis i B. thuringiensis w 2. grupie ryzyka spowodowało liczne dyskusje wokół zapisów rozporządzenia oraz kłopoty interpretacyjne dla pracodawców stosujących te produkty, podmiotów prowadzących obrót tymi produktami oraz inspekcji nadzoru nad warunkami pracy. Należy jednak zauważyć, że mikroorganizmy te nie działają infekcyjnie (zakaźnie) na organizm zdrowego człowieka z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym. Szkodliwość rozumiana wyłącznie jako efekt alergiczny wiąże się z wytwarzanymi przez bakterie produktami, a nie z żywymi mikroorganizmami jako takimi. W świetle dotychczasowej wiedzy bardzo istotne byłoby wszczęcie działań prowadzących do opracowania normatywów higienicznych dla określonych enzymów/bioinsektycydów w powietrzu, tym bardziej że dostępne są testy pozwalające na ocenę stężeń w powietrzu niektórych z nich. Rozwiązanie takie pozwoliłoby na usunięcie bakterii B. subtilis i B. thuringiensis z 2. grupy ryzyka bez szkody dla ochrony zdrowia pracujących. PIŚMIENNICTWO 1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. DzU z 2005 r. nr 81, poz. 716 z późn. zm. 2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego oraz Rady 2000/54/UE z 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w pracy. OJ L 262 z dnia 17 października 2000 r. 3. Szczęsna-Antczak M., Trzmiel T.: Bakterie z rodzaju Bacillus. W: Libudzisz Z., Kowal K., Żakowska Z. [red.]. Mikrobiologia techniczna. Tom II. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, ss. 91 118 4. Murray P.R., Rosenthal K.S., Pfaller M.A.: Bacillus. W: Murray P.R., Rosenthal K.S., Pfaller M.A. [red.]. Mikrobiologia. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011, ss. 241 247 5. Schlegel H.G.: Mikrobiologia ogólna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 6. Singleton P.: Bakterie w biologii, biotechnologii i medycynie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 7. Final risk assessment of Bacillus subtilis. Item no. 3177. U.S. Environmental Protection Agency, Washington, DC 1997 8. Harwood C.R., Cranenburgh R.: Bacillus protein secretion: an unfolding story. Trends Microbiol. 2008;16(2): 73 79 9. Pepys J., Longbottom L.J., Hargreave F.E., Faux J.: Allergic reaction of the lung to enzymes of Bacillus subtilis. Lancet 1969;293:1181 1184 10. Weill H., Waddell L.C., Ziskind M.: A study of workers exposed to detergent enzymes. JAMA 1971;217:425 433 11. Gilson T.L., Juniper C.P., Martin R.B., Weill H., Davies D.R., Edwards J.H. i wsp.: Biological effects of proteolytic enzymes. Thorax 1976;31:621 634 12. Juniper C.P., How M.J., Goodwin B.F.J., Kinshott A.K.: Bacillus subtilis enzymes: a 7 year clinical, epidemiological and immunological study of an industrial allergen. J. Occup. Med. 1977;27:3 12 13. Mapp C.E.: Agents, old and new, causing occupational asthma. Occup. Environ. Med. 2001;58(5):354 360 14. Houba R., Heederik D., Doekes G., van Run P.E.: Exposure-sensitisation relationship for alpha-amylase allergens in the baking industry. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 1996;154:130 136 15. Vanhanen M., Tuomi T., Hokkanen H., Tupasela O., Tuomainen A., Holmberg P.C. i wsp.: Enzyme exposure and enzyme sensitisation in the baking industry. Occup. Environ. Med. 1996;53:670 676 16. Vanhanen M., Tuomi T., Tiikkainen U., Tupasela O., Voutilainen R., Nordman H.: Risk of enzyme allergy in the detergent industry. Occup. Environ. Med. 2000;57:121 125 17. Delclos G.L., Dimeno G., Arif A.A., Burau K.D., Carson A., Stock L.C. i wsp.: Occupational Risk Factors and Asthma among Health Care Professionals. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2007;175:667 675 18. Baur X.: Enzymes as occupational and environmental respiratory sensitisers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 2005;78(4):279 286
96 A. Kozajda, I. Szadkowska-Stańczyk Nr 1 19. Green B.J, Beezhold D.H.: Industrial Fungal Enzymes: An Occupational Allergen Perspective. J. Allergy [w druku 2011. DOI: 10.1155/2011/682574] 20. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego Dyrektywy 67/648/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego Rozporządzenie WE nr 1907/2006 z późn. zm. DzU L 353 z 31 grudnia 2008 r., DzU L 235 z 5 września 2009 r., DzU L 83 z 30 marca 2011 r. 21. Heederik D.: Allergen exposure and occupational respiratory allergy and asthma. W: Nieuwenhuijsen M.J. [red.]. Exposure assessment in occupational and environmental epidemiology. University Press, Oxford 2003, ss. 203 219 22. Kozajda A., Szadkowska-Stańczyk I.: Raport na dzień 31 grudnia 2011 r. z działalności Krajowego Rejestru Czynników Biologicznych w Miejscu Pracy. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2011 (materiały niepublikowane) 23. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych DzU z 2001 r. nr 76, poz. 811