HISTORIA Spis treści 1 starożytny Egipt 2 starożytna Mezopotamia 3 Indie 3 starożytne Chiny 4 starożytny Izrael 4 starożytna Persja 4 starożytna Grecja 7 Rzym 9 Arabia 10 Bizancjum 10 Początki średniowiecza 11 Wikingowie 11 Słowianie 12 Pierwsi Piastowie 14 rozbicie dzielnicowe 16 powstanie państwa zakonnego w Prusach 16 koniec rozbicia dzielnicowego 16 Kazimierz Wielki 17 Ludwik Węgierski 17 Unia w Krewie 17 Jagiellonowie 18 Władysław Jagiełło 19 Władysław III Warneńczyk 19 Kazimierz Jagiellończyk 10 Jan Olbracht 21 Aleksander Jagiellończyk 21 Zygmunt Stary 22 Zygmunt II August 22 pierwsze bezkrólewie 22 pierwsi władcy elekcyjni 23 odkrycia geograficzne 24 reformacja 25 kontrreformacja 26 reformacja w Polsce 26 kontrreformacja w Polsce STAROŻYTNY EGIPT Starożytny Egipt (nazywany darem Nilu ) powstał ok. 3000 r. p.n.e. w wyniku podboju Egiptu Dolnego przez Górny przez Menesa, który przyjął tytuł króla Dolnego i Górnego Egiptu. Położony w północnej Afryce w dorzeczu Nilu. Dwie stolice: Memphis (na płn.) oraz Thebae (na płd.). Klimat suchy, gorący, uzależniony od wylewu Nilu, który pozostawiał żyzne torfowisko, na którym uprawiano zboże itp. Głównym szlakiem komunikacyjnym był Nil i jego większe kanały. Bogactwa naturalne to przede wszystkim kamień, który był podstawowym budulcem świątyń, grobowców, pałaców i budynków publicznych oraz surowcem dla rzemieślników. W górach Pustyni Arabskiej występowały złoża złota i miedzi. Inne surowce trzeba było sprowadzać. Osiągnięcia cywilizacyjne kalendarz rolniczy system mumifikacji zwłok struktura społeczna VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
system irygacyjny znajomość pisma (hieroglify, papirus) Hierarchia społeczna Faraon władca despotyczny, uznawany za syna boga Re. Skupiał całą władzę świecką i duchowną władza teokratyczna. Kapłani jedyni pośrednicy pomiędzy bogami a ludźmi. Związani z określonym bóstwem oraz świątynią. Posiadali ogromną wiedzę. Przestrzegali następujących zasad: obrzezanie (przejęte przez Żydów), golenie brody i brwi, noszenie lnianych szat, powstrzymywanie się od określonych potraw. Urzędnicy wykonawcy woli faraona. Sprawowali władzę nad okręgami kraju np. przy wyprawach handlowych, ekspedycjach po surowce, określaniu rodzaju i wielkości upraw, nawadnianiu i budowaniu. Kupcy i rzemieślnicy zajmowali się handlem oraz wykonywaniem określonych prac rzemieślniczych. Chłopi formalnie byli wolni, jednak nie posiadali żadnych praw. Pracowali na polach uprawnych, stanowili siłę roboczą przy wznoszeniu wielkich budowli. Oddawali część upraw właścicielowi gruntu. Niewolnicy pochodzili głównie z Azji lub wnętrza Afryki. Służyli w zamożnych domach. Religia egipska Politeizm wielobóstwo. Najważniejsi bogowie: RE bóg tarczy słonecznej, największy bóg egipski. OZYRYS władca świata zmarłych oraz bóstwo płodnej natury. HORUS opiekun władzy faraońskiej. PTAH patron miasta Memphis. AMON patron miasta Thebae. AMON-RE połączenie Amona i Re, główne bóstwo państwowe. NUT bogini niebios. ANUBIS bóg zmarłych, prowadził dusze na sąd. IZYDA władczyni nieba i ziemi, wzorowa matka. SET bóg burzy, pustyni, pan obcych ziem. SACHMET bogini wojny, chorób. CHONSU bóg Księżyca. SZU bóg powietrza. TEFNUT bóg wilgoci. GEBU bóg ziemi. TOLO opiekun pisarzy. STAROŻYTNA MEZOPOTAMIA Powstała ok. 4 tys. lat temu. Położona była między Tygrysem a Eufratem. W skład Mezopotamii wchodziły: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mittani i Chaldea. Od Sumerów inne ludy przejęły umiejętności rzemieślnicze, technikę i wierzenia duchowe. Do rozwoju handlu w Mezopotamii przyczynił się brak drewna oraz bogactw mineralnych. Kupcy wywozili płody rolne: pszenicę, jęczmień, daktyle oraz wyroby rzemieślników: wełniane tkaniny, ozdoby i broń. W zamian przywozili surowce (kamienie, drewno, miedź, złoto). Prowadzona na szeroką skalę wymiana handlowa wymusiła ustalenie jednolitych miar, wag, długości i powierzchni. Osiągnięcia system miar i wag np. jednostka miary łokieć, wagi talent (ponad 30 kg), mina, szekla system dziesiętny i sześćdziesiętny (tuzin, kopa) pismo klinowe zegar słoneczny VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 2 z 26
rozwój algebry (równania kwadratowe, pierwiastki), astronomia, astrologia koło Hammurabi (1792-1750) władca Babilonu, miasta w centralnej Mezopotamii w XVIII w. p.n.e. Wprowadził Kodeks Hammurabiego. Religia Wierzenia miały charakter astrologiczny, utożsamiano bogów z ciałami niebieskimi, np. ANU bóg nieba. SZAMARZ bóg słońca. SIN bóg Księżyca. ISZTAR bogini planety Wenus. Pojawia się mit o potopie. INDIE Powstały około 3 tys. lat temu. Położone w dolinie Indusu i Gangesu. Pierwotna ludność to plemiona Drawida, które zostały w drugim tysiącleciu p.n.e. podbite przez Ariów. Zajmowali się uprawami, hodowlą, rzemiosłem oraz handlem. Posiadali pisma zwane sanskrytem. Społeczeństwo dzieliło się na warny i kasty. Najważniejsze warny: bramini (kapłani) kszatriowie (wojownicy) wojsjowie (wolni chłopi, rzemieślnicy, kupcy) siudrowie (ludność podbita) Kasty to mniejsze i liczniejsze ugrupowania od warn. Ludzie nienależący do żadnej kasty czy warny to pariasi, tzw. niedotykalni. Byli nimi np. rzeźnicy, grabarze (zawody przynoszące ujmę) lub ludzie wyrzuceni poza nawias społeczeństwa. Kasty były dziedziczne. Religie politeizm i monoteizm (wielu bogów od jednego stwórcy) braminizm (największa religia indyjska, wiara w reinkarnację i wędrówkę dusz) buddyzm (od proroka Buddy 560 r. p.n.e.) cel to osiągnięcie nirwany, czyli najwyższego stopnia uduchowienia. Aby go osiągnąć, wskazana była medytacja, post, wyzbycie się pokus cielesnych. braminizm + buddyzm = hinduizm (także obecna religia w Indiach) STAROŻYTNE CHINY Położone w dolinie rzek Huang-Ho i Jangcy. Początki cywilizacji sięgają XVII w. p.n.e. Pierwszą dynastią panującą była Szang, przebudowa państwa nastąpiła za dynastii Cin (stąd nazwa Chiny). Początkowo król był utożsamiany z synem boga nieba. Pierwotny ustrój to monarchia. W 221 w. p.n.e. stają się cesarstwem. Osiągnięcia cywilizacyjne jedwab papier pismo obrazkowe (piktograficzne) druk (wynalazca Pi-Szeng) porcelana proch strzelniczy uzyskiwanie wysokich temperatur (ponad 1300oC) sejsmograf amalgamat Mur chiński rozpoczęto budowę w 220 r. p.n.e., a zakończono w XVI w. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
Hierarchia społeczeństwa: właściciele ziemscy uczeni, niższa szlachta (Szy) wolni chłopi (Nung) rzemieślnicy (Kung) kupcy (Szang) Systemy filozoficzno-religijne Taoizm twórca (na przełomie VII-VI w. p.n.e.): Lao-Cy. Zaprzeczenie istnienia istot nadprzyrodzonych, życie zgodne z prawami natury oraz medytacja. Nie ma siły sprawczej, a świat jest nieskończony. Konfucjanizm twórca (na przełomie VI-V w. p.n.e.): Konfucjusz. Doskonalenie osobowości. Dostęp do urzędów przez nabytą wiedzę (egzaminy). Późniejsi urzędnicy zwani byli mandarynami. STAROŻYTNY IZRAEL Ludność Izraela to Żydzi. Informacje historyczne czerpiemy ze Starego Testamentu. Stolicą Izraela była Jerozolima. Jest to naród bez państwa, występuje organizacja patriarchalna wielkie rody. Dzieje Izraela 2 tys. p.n.e. epoka patriarchów, początki ludu żydowskiego niewola egipska wyprowadzenie ludu Izraela z Egiptu w XIII w. p.n.e. wkroczenie na ziemie Palestyny i walka z plemionami semickimi i Filistynami założenie królestwa za panowania trzech władców Saula, Dawida i Salomona (970-920 r. p.n.e.) niewola babilońska 587 r. p.n.e. Religia monoteizm 10 przykazań (dekalog schowany w Arce Przymierza, Dawid przeniósł ją do Jerozolimy, a następnie Salomon wybudował świątynię synagogę) religia ortodoksyjna STAROŻYTNA PERSJA Powstała na półwyspie irańskim. Tworzyły ją dwa ludy: Medowie na północy (brzeg morza kaspijskiego), Persowie na południu. Specyficzny ustrój: król królów. W VI w. p.n.e. Cyrus z dynastii Achemenidów podbił Medów i inne ludy, tworząc królestwo. Zachował autonomię podbitych ludów (państw) jednostki terytorialne, tzw. satrapie, które pokrywały się z obszarami podbitych ludów. Na czele takiej jednostki stał satrapa urzędnik pod kontrolą urzędnika perskiego. Potęga państwa przypada za panowania Dariusza I Wielkiego (522-486 r. p.n.e.). Jego następcą był Kserkses (485-465 r. p.n.e.). Stolicą Persji było Persepolis. Religia Dualizm stworzony przez Zaratustrę. Nieustanna walka dwóch żywiołów: dobra i zła, które się równoważą. Akuramazda dobry bóg. Akurara zły bóg. STAROŻYTNA GRECJA Grecy nazywali się Hellenami, a swoje państwo Helladą. Podzielona była na polis (państwa-miasta), np. Ateny (największe) na Attyce, Sparta na Peloponezie. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
Leżała w klimacie śródziemnomorskim. Nie sprzyjał on rozwojowi rolnictwa brak surowców, mało ziemi pod uprawę. Najwięcej glinki ceramicznej. Rozwój żeglarstwa i rybołówstwa, hodowla winnej latorośli, oliwek oraz sadownictwo. Najstarsza cywilizacja na Krecie: IV-III w. p.n.e., tzw. kultura minojska (kreteńska), następnie kultura mykeńska. Ustroje polityczne monarchia oligarchia (rządy arystokracji) tyrania (rządy jednostki) demokracja (władza ludu) Kolonizacja (w VIII w. p.n.e.): Bizancjum, Syrakuzy, Korsyka, płn. Afryka, wybrzeże morza czarnego, półwysep apeniński, półwysep pirenejski. Metropolia stolica polis, miasto macierzyste. Religia Politeizm. Bogów przedstawiono jako nieśmiertelnych ludzi, ze związku pomiędzy bogiem a człowiekiem rodzili się herosi (półbogowie). Mieszkali na Olimpie. System wierzeń pośmiertnych: Hades świat zmarłych odgrodzony rzeką Styks od świata żywych, przez którą ciało zmarłego przewoził Charon za drobną opłatą. Wyjścia z Hadesu bronił Cerber (trójgłowy pies). Imię bóstwa Pokrewieństwo Zakres władzy i działań, opieka Zeus * s. Kronosa i Rei, mąż Hery władza, porządek prawny, zjawiska meteorologiczne Hera * c. Kronosa i Rei, żona Zeusa małżeństwo, położnice, niemowlęta Posejdon * s. Kronosa i Rei, mąż Amfitryty wody, żegluga, trzęsienia ziemi, konie Demeter * c. Kronosa i Rei, matka Persefony zasiewy, zboże, rodzina, płodność, ład Hades s. Kronosa i Rei, mąż Persefony świat zmarłych, bogactwo Apollo * s. Zeusa i Latony Słońce, medycyna, sztuka (przewodnik 9 muz), nauka, gwałtowna śmierć Artemida * c. Zeusa i Latony myślistwo, dzikie zwierzęta, blask księżyca, młodzież Atena * c. Zeusa (urodzona z jego głowy) mądrość, wojna w słusznej sprawie, rękodzieło (m.in. garncarstwo) Hefajstos * s. Zeusa i Hery, mąż Afrodyty ogień, kowalstwo i inne rzemiosła Afrodyta * c. Zeusa i Dione (urodzona z morskiej fali), żona Hefajstosa miłość, płodność, piękno Hermes * s. Zeusa i Mai droga, podróżnicy, kupcy, posłańcy, wynalazcy, złodzieje Ares * s. Zeusa i Hery wojna krwawa i okrutna Dionizos * s. Zeusa i Semele wino, teatr * bogowie mieszkający na Olimpie Wojny persko-greckie Persowie, narzucając zwierzchnictwo w jednym z polis w Azji Mniejszej, wprowadzając podatki i tyranię, wywołali bunty wśród ludności. Tłumiono je siłą. Zrozumieli, że chcąc spokojnie panować, muszą pokonać całą Grecję i zasiedlić wyspy wroga. Bitwy: 490 r. p.n.e. atak Dariusza I Wielkiego na Attykę. Bitwa pod Maratonem: Grekami dowodził Miltiades (użycie falangi) odniósł zwycięstwo. Przebiegnięcie wojownika z Maratonu do Aten (42km) i zawiadomienie Greków o wygranej. 480 r. p.n.e. atak Persów (Kserksesa) od północy. Bitwa pod Termopilami; Grekami dowodził Leonidas. Wygrana Persów i spalenie Aten. 480 r. p.n.e. pokonanie Persów na morzu pod Salaminą przez flotę ateńską. 479 r. p.n.e. pokonanie Persów pod Platejami oraz założenie związku morskiego dla obrony całej Hellady. 448 r. p.n.e. pokój Kaliasza oraz hegemonia Aten. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
Wojna peloponeska Była to wojna pomiędzy Ateńczykami a spartanami. Trwała: 431-404 r. p.n.e. Spartanie zastosowali taktykę wyniszczania. W Atenach wybuchła zaraza, w wyniku której zmarł Perykles przywódca Ateńczyków, twórca floty. Do władzy dochodzi Nikiasz, jego kuzyn. W roku 421 p.n.e. ustanowiono tzw. pokój Nikiasza, lecz traktowano go jako chwilowe zawieszenie broni. Alchibiades (zwolennik wojny) zorganizował wyprawę na Sycylię w latach 415-413 p.n.e. klęska Ateńczyków. Sparta sprzymierzyła się z Persami, Ateny otrzymały ostateczny cios. W 405 r. p.n.e. klęska Ateńczyków pod Chelespondem. Wojny osłabiły Ateny i Spartę. Do głosu dochodzi Macedonia za panowania Filipa II (359-336 r. p.n.e.). Bitwa pod Cheroneą w 338 r. p.n.e.: rozpoczęcie panowania Macedończyków w Helladzie. Monarchia Aleksandra Wielkiego 336 r. p.n.e. po śmierci Filipa II królem Macedonii został jego syn Aleksander 334 r. p.n.e. Aleksander na czele wojsk greckich wkracza do Persji 333 r. p.n.e. rozbicie wielkiej armii Dariusza, króla perskiego, pod Issos 332 r. p.n.e. wkroczenie do Egiptu, założenie Aleksandrii 331 r. p.n.e. rozgromienie Persów pod Gaugamelą, Aleksander podporządkował sobie Persję 330 327 r. p.n.e. opanowanie Iranu, zakładanie miast greckich w Azji Środkowej 327 324 r. p.n.e. próba podboju Indii 323 r. p.n.e. śmierć Aleksandra w Babilonie 323 301 r. p.n.e. próby współrządzenia państwem Aleksandra przez jego następców (diadochów) zakończone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie, początek epoki hellenistycznej Państwo rozpadło się na trzy części: Macedonia z Grecją (dynastia Antygonidów) Syria (dynastia Seleucydów) Egipt (dynastia Ptolemeuszy) Powstała tzw. kultura hellenistyczna (kultura Grecji + kultura wschodu). Duże znaczenie miała Aleksandria egipska w Babilonie. Znajdowały się w niej: muzeum instytut naukowy, biblioteka, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny oraz laboratoria. Kultura, sztuka i filozofia grecka Filozofia umiłowanie mądrości. Filozofia: Tales z Miletu pierwotna substancja to woda Heraklit z Efezu pierwotna substancja to ogień Demokryt wszystko składa się z małych niepodzielnych cząsteczek, zwanych atomami Sokrates zaprzeczał sofistom, potępiał demokrację, obiektywna prawda Wiem, że nic nie wiem, ale szukam prawdy. Platon uczeń Sokratesa, potępiał demokracje, ludzie są w stanie poznać tylko odbicie prawdziwych idei, nauczał w gaju Akademosa Akademia. Arystoteles nauczyciel Aleksandra Wielkiego, uczeń Platona, nauczał w Likejonie Liceum, negował demokracje. Twórca logiki, etyki, astronomii. Gatunki literackie stworzone przez Greków: epopeja (Homer) elegia (Solon) hymny (Pindar z Teb) anakreontyki (Anakreont z Teos) historiografie (Herodot, Tukidydes) tragedie (Sofokles, Ajschylos, Eurypides) komedie (Arystofanes) Architektura: styl dorycki (bez podstawy, trzon prosty, kapitel w kształcie grzybka) styl joński (pojedyncza podstawa, trzon żłobkowany, kapitel w kształcie baranich rogów) styl koryncki (potrójna podstawa, podwójnie żłobkowany trzon, kapitel w kształcie liści akantu) Kolumny w kształcie kobiet to Kariatydy. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 6 z 26
Rzeźbiarze: Fidiasz Poliklet Myron Zabytki: ołtarz Zeusa Nike z Samotraki posąg boga słońca herb bogini Aleksandrii latarnia morska grupa Laokona Nauka: Eratostenes (siatka geograficzna) Arystar (teoria heliocentryczna) Ptolemeusz (teoria geocentryczna) Euklides (układ geometrii) RZYM 2 tys. lat temu na półwysep apeniński przybyły ludy indoeuropejskie zwane Italikami: Umbrowie, Samnici, Lukanowie, Latynowie, Sykulowie. Na północy Etruskowie. Osada Roma została założona nad Tybrem w 753 r. p.n.e. przez Romulusa, który zabił swego brata Remusa (synowie Rei Sylwii i boga Marsa wychowani przez wilczyce). Po Romulusie było 6 królów najwybitniejszy: Serwiusz Tulliusz (podział na klasy majątkowe oraz na dzielnice, tzw. tribusy, otoczenie miasta murem), ostatni: Tarkwiniusz Pyszny obalony, wprowadzenie republiki. Ustrój na czele kraju stało 2 konsulów (powoływali zgromadzenia oraz władali armią) senat (300 osób) zgromadzenia: centurialne (najbogatsi obywatele, wybierano cenzorów, pretorów oraz kwestorów), trybusowe (zależało od miejsca zamieszkania, wybierano trybunów ludowych i niższych urzędników) Społeczeństwo patrycjusze plebejusze proletariat niewolnicy Wojna Czas trwania (p.n.e.) Najważniejsze wydarzenia Skutki Słynni wodzowie I wojna punicka 264-241 264 podbój Sycylii przez wojska rzymskie 260 zwycięstwo Rzymian w bitwie morskiej pod Mylac 256 wyprawa rzymska do Afryki, zwycięstwo floty u przylądka Ekomomos, klęska armii lądowej (poległ konsul Regulus) Osłabienie Kartaginy, która odstąpiła Rzymowi Sycylię oraz wyspy między Italią a Sycylią rzymski: Gajusz Lutacjusz Katulus od 242 r. dowódca floty kartagiński: Hamilkar Barkas, dowódca od 247 r. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
II wojna punicka 218-201 Hannibal przeprawił swoją armię do Italii przez Alpy, wykorzystując drogę nieznaną Rzymianom (całkowicie ich zaskoczył) 217 klęska Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim 216 wielkie zwycięstwo Hannibala pod Kannami Kartagina zachowała posiadłości tylko w Afryce, nie wolno jej było bez zgody Rzymu prowadzić wojen, flotę wojenną musiała ograniczyć do 10 okrętów. Rzym przejął posiadłości Kartaginy i stał się hegemonem w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio (zwany Scypionem Afrykańskim Starszym) kartagiński: Hannibal III wojna punicka (wzywał do niej stale Kato) 149-146 oblężenie Kartaginy (148-146) Na rozkaz senatu zburzono Kartaginę, mieszkańców sprzedano w niewolę, z terenu Kartaginy utworzono prowincję Afryka rzymski: Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus (nazwany Scypionem Afrykańskim Młodszym), dowodził od 147 r. Upadek republiki rzymskiej druga połowa II w. Przyczyny kryzysu: brak stałej armii powstania niewolników (największe: powstanie Spartakusa, 73-71 p.n.e.) wojny domowe nieporozumienia pomiędzy Rzymem a prowincjami Walka pomiędzy Cezarem a Pompejuszem: 49 r. p.n.e. Cezar przekracza Rubikon wypowiada słowa Kości zostały rzucone 48 r. p.n.e. Cezar pokonuje Pompejusza pod Warsami 45 r. p.n.e. Cezar kończy wojnę i przejmuje władzę w Rzymie 44 r. p.n.e. zamordowanie Cezara przez Brutusa przed wejściem do senatu Reformy Cezara podział kalendarza reforma senatu struktury społeczeństwa Walka pomiędzy Markiem Antoniuszem a Oktawianem 31 r. p.n.e. zwycięstwo Oktawiana pod Akcjum i przejęcie władzy oraz wprowadzenie cesarstwa Reformy Oktawiana stała i zawodowa armia (16-24 lata, żołd) tytuł imperatora dla osoby panującej cezar miał prawo veta senat 600 senatorów urząd prokuratora zamiast kwestora cenzus majątkowy (1 mln sestrów) cezar miał władzę trybuńską, prawo zwoływania senatu i zgromadzeń ludowych Rządy Oktawiana nazywane są komedią republiki pryncypatem. On sam przyjął tytuły: August, Cezar, Princeps (najwyższy urząd senatu), Imperator. Reformy Grachów 133 r. p.n.e. Tyberiusz Grach wybrany na trybuna ludowego przeprowadził reformę agrarną, zginął w zamieszkach. 143 r. p.n.e. Gajusz, brat Tyberiusza wybrany na trybuna, kazał się zamordować swojemu słudze Kultura i religia Rzymu Hellenizacja przejmowanie pierwiastków kultury Greckiej Romanizacja przejmowanie wzorców rzymskich przez prowincje Wyznaczniki kultury i osiągnięć rzymskich VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
prawo 12 tablic organizacja armii technika (wynalazek cegły) budownictwo (mosty, akwedukt, termy, hypokaustum) literatura (Wergiliusz autor sielanek, georgik, Eneidy ; Horacy wiersze refleksyjne, utwory patriotyczne, pieśni; Owidiusz Sztuka kochania, mity, Przemiany ) historiografia (Katon Starszy Początki, O gospodarstwie wiejskim ; Tytus Liwiusz Od założenia Rzymu ; Cezar O wojnie domowej ) Bogowie rzymscy Imię greckie Odpowiednik w Rzymie Zakres władzy, działań, opieka Zeus Jupiter (Jowisz) Władza (np. królów), porządek prawny, zjawiska meteorologiczne, opiekun państwa rzymskiego Hera Junona Małżeństwo, położnice, niemowlęta Posejdon Neptun Chmury, deszcz, wody, opiekun koni i wyścigów Demeter Ceres Zasiewy, zboże, rodzina, płodność, ład Hestia Westa Ognisko domowe, życie rodzinne Hades Pluton Świat zmarłych, bogactwo Apollo Apollo Słońce, medycyna, sztuka, nauka, gwałtowna śmierć Artemida Diana Bogini Księżyca, narodzin i łowów Atena Minerwa Mądrość, wojna, rękodzieło, sztuka i literatura Hefajstos Wulkan Ogień, pożary, kowalstwo i inne rzemiosła metalurgiczne Afrodyta Wenus Miłość, płodność, piękno, bogini wiosny i roślinności Hermes Merkury Kupcy, bóg handlu i zysku Ares Mars Wojna, patron pór roku, zwłaszcza wiosny, opiekun Rzymu Dionizos Bachus Wino, teatr Asklepios Eskulap Medycyna, uzdrowienia Kronos Saturn Kojarzony ze złotym wiekiem ludzkości i dobrymi rządami, bóg rolnictwa i zasiewów Początki chrześcijaństwa po śmierci Jezusa 313 r. n.e. Konstantyn Wielki wydał edykt gwarantujący wolność kultu 392 r. n.e. Teodozjusz Wielki uznaje chrześcijaństwo za religie panującą w Rzymie Upadek Rzymu Przyczyny: rozkład systemu niewolniczego oddanie gruntów pod uprawę rolnikom regres gospodarczy upadek rzemiosła podział cesarstwa (administracyjny Djokrecjan, polityczny Teodozjusz Wielki) najazdy barbarzyńców (Hunowie morze czarne, Wizygoci Hiszpania, Italia, półwysep bałkański, Wandalowie północ Afryki, Frankowie, Burgundowie Galia, Anglowie, Sasi Brytania) 476 r. n.e. upadek Rzymu. Ostatnim władcą był Romulus Augustulus, władzę przejmuje barbarzyński wódz Odoaker. 480 r. n.e. po upadku cesarstwa zachodniego, przejmuje go cesarstwo wschodnie. ARABIA Państwo znajdujące się na Półwyspie Arabskim. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona z 26
Prorok Mahomet stworzył Koran (świętą księgę). Wiara: islam, wyznawcy: muzułmanie. Pięć filarów wiary: wiara, modlitwa (pięć razy dziennie), jałmużna, post Ramadan, pielgrzymka do Mekki. Mahomet w 622 r. opuszcza Mekkę, chroniąc się w Medynie. Ten moment zwany jest hidżrą. Następcy Mahometa to kalifowie. Dzieje stolicy: Mekka " Medyna " Damaszek " Bagdad BIZANCJUM Cesarstwo wschodnie Rzymu, pretendowało do bycia nowym Rzymem. Stolicą był Konstantynopol. Wolne od najazdów, przejęło wiele wzorców z Rzymu. Istniał Kodeks Justyniana wzorowany na prawach rzymskich. Religią było chrześcijaństwo, panował cezaropapizm. Z czasem przejęło: Italię, Hiszpanię, północną Afrykę. Dużym osiągnięciem było wymyślenie statków rzucających ogniem. Wystąpił spór Ikonodulów (ludzie popierający cudowną moc ikon) z Ikonoklastami (przeciw ikonom, uważali to za zwyczaj o obrządku pogańskim). Spór ten wygrali Ikonodulowie. POCZĄTKI ŚREDNIOWIECZA Monarchia karolińska Monarchia Franków została założona przez Klodwiga w roku 496 (przyjął chrzest). Rządzona była przez królów z dynastii merowińskiej. Klodwig podporządkował sobie Galię, a następnie, w 507 r., pokonał Wizygotów. Państwo Franków objęło tereny od Loary do Pirenejów. Dynastia Merowingów z czasem osłabła i nastąpił wzrost znaczenia urzędników. Władzę przejęła dynastia Karolingów. Pepin z Heristalu pierwszy majordom, władca dynastii Merowingów. Karol Młot pozostawił władzę Merowingów i podzielił państwo. Był majordomem frankijskim. Pokonał Arabów pod Poitiers w 732 r. Pepin Mały (Krótki) pokonał Longobardów, oddając ich ziemie we władanie papieżowi. Zapoczątkował państwo kościelne w 755 r. Karol Wielki pokonał Sasów, królestwo Longobardów, państwo Awarów oraz prowadził walki z Arabami (chrystianizacja). 800 r. koronowanie Karola Wielkiego, króla Franków i Longobardów, na cesarza rzymskiego przez papieża Leona III. Po śmierci Karola Wielkiego władzę przejął jego syn Ludwik Pobożny. Nie jej utrzymał z powodu: najazdów Normanów i Węgrów, złego stanu gospodarczego poszczególnych terenów świeżej chrystianizacji. 843 r. podział monarchii karolińskiej w Verdun pomiędzy trzech synów Ludwika Pobożnego: Karola Łysego (ludność romańska, tereny dzisiejszej Francji), Ludwika Niemieckiego (terytoria germańskie), Lotara (Lotaryngia i Alzacja). Cesarstwo Ottonów Po traktacie w Verdun najprężniej rozwijało się państwo Ludwika Niemieckiego. Pod jego władaniem znajdowały się księstwa: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia. Księstwa były częścią królestwa pod panowaniem Karolingów. 955 r. rozbicie przez Ottona I w. na Lechowym Polu oddziałów węgierskich (zakończenie najazdów łupieskich Węgier) i przyłączenie do księstw Lotaryngii 962 r. Otton I koronowany na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, otrzymał władzę nad królestwem Włoch (dzięki pomocy papieżowi Janowi XII w odparciu najazdów Berengaliusza). Wydano edykt przyznający mu zwierzchnictwo nad Kościołem, w zamian Kościół otrzymał władzę świecką. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 10 z 26
983 r. przedwczesna śmierć Ottona II. 963-1002 r. panowanie Ottona III stworzył koncepcje uniwersalistycznej Europy, opartej na jednakowym modelu państwa (religia rzymsko-katolicka, język łaciński). Henryk II chciał odbudować monarchię karolińską pod hegemonią Niemiec. Ostatni władca z dynastii saskiej. Wikingowie Powody ekspansji Wikingów w XIII w. wzrost zaludnienia brak ziemi pod uprawę rywalizacja rodów plemiennych o władzę stosunki handlowe Norwegowie szukali ziem pod stałe osadnictwo. Zdobyli: Wyspy Owcze, Hybrydy, Orkady, Szetlandy, Irlandię, Islandię, Grenlandię. Szwedzi (Waregowie) kupcy-żeglarze, zbudowali faktorie kupieckie w Nowogrodzie i Kijowie. Duńczycy korsarze, od IX w. osiedlają się u ujść Sekwany i Loary stworzyli własne państwo: Normandię. Jej władca w X w. przyjął chrzest. Była lennem króla francuskiego. Książę Normandii Wilhelm Zdobywca zorganizował wyprawę na Anglię. W bitwie pod Hastings w 1066 r. odniósł zwycięstwo z Haroldem Jasnowłosym, zostając królem Anglii. System feudalny Obowiązywał w całym średniowieczu. System społeczno-polityczny oparty na zależności seniorów i wasali, podstawa: struktura własności ziem (wzorem była monarchia karolińska). Senior (z łac. pan feudalny) otaczał wasala opieką prawną, a wasal zobowiązany był do świadczeń na rzecz i obrony seniora. Wasal poddany seniora, składał renty: feudalne (pańszczyzna), naturalne (dziesięcina, oddawanie produktów rolnych), pieniężne (czynsz, świadczenia pieniężne). Senior nadawał feudum lenno (majątek ziemski) wasalowi. Komendacja umowa pomiędzy seniorem, a wasalem na mocy której wasal wraz z majątkiem oddawał się pod opiekę możnego (seniora). Inwestytura nadanie lenna. Towarzyszyła temu odpowiednia ceremonia. Wasal składa przysięgę wierności, a senior nadaje lenno wasalowi. Może być: świecka (wręcza włócznię lub chorągiew i świeczkę), kościelna (wręcza pierścień i pastorał). Immunitet czasami nadawany wasalowi przez seniora, zwalniał z określonych świadczeń, np. sądowniczy (zwolnienie z jurysdykcji prawa książęcego), ekonomiczny (zwolnienie ze świadczeń). SŁOWIANIE Słowianie (Sclaveni lub Sclavini) nazwa pochodzi od rzeki Slowa lub Slawa. Pierwsze źródła mówiące o Słowianach: VI w., historyk Jordanes. Po raz pierwszy zapisał słowo sclaveni. Istnieją dwie główne teorie pochodzenia Słowian: Autoktoniści odwieczni mieszkańcy ziem na północ od Karpat, Alloktoniści przybyli w V w. napływając z Azji. Podział grupa zachodnia (plemiona: polskie, pomorskie, połabskie wieleckie, serbołużyckie, czeskie, morawskie, słowackie) grupa wschodnia (plemiona ruskie) grupa południowa (plemiona: serbskie, chorwackie, słoweńskie) Nad Bałtykiem ze Słowianami graniczyły plemiona Bałtów (Prusacy, Jaćwingowie, Litwini, Łotysze). VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 11 z 26
Religia Słowian Politeizm. Największy bóg to Światowid (o czterech twarzach), inni: Swarożyc (bóg słońca), Perun (bóg błyskawic), Wołos. Gospodarka rolnictwo, wypalanie lasów zboża: jęczmień, proso, żyto, pszenica; jarzyny: rzepa, kapusta hodowla zwierząt rozwój tkactwa Struktura polityczna Opole grupa rodzin, wspólnota terytorialna. Rządził wiec plemienny (złożony z możnych), na czas wojny wybierano księcia lub wojewodę, który był wodzem. Pierwsze państwa słowiańskie Państwo Samona utworzone na Morawach (622-625 r.) w trakcie walk z Awarami. Obejmowało: Morawy, kotlinę czeską, tereny nad górną Łabą i Salą. Państwo wielkomorawskie zjednoczenie plemion morawskich przez Mormira około 830 r. Stolica: Welehrad. Panował książę Rościsław jego cel to chrystianizacja. W 863-885 misja Cyryla i Metodego (dwaj zakonnicy misjonarze) przetłumaczyli Pismo Święte na język słowiański oraz dostosowali alfabet grecki (tzw. głagolica). Książę Świętopełk (następca Rościsława) rozszerzył terytorium, podbijając: Panonię, Czechy, tereny serbołużyckie, Śląsk i ziemię Wiślan. W roku 906 Węgry rozbijają państwo wielkomorawskie. Państwo czeskie po upadku państwa wielkomorawskiego i Węgrów plemiona czeskie stworzyły odrębne państwo z władzą rodem Przemyślidów. Obejmowało: kotlinę czeską, Morawy, Słowację. Państwo ruskie dwa ośrodki państwowe: Nowogród Wielki (Słoweni), Kijów (Polanie). Scalili je książęta kijowscy wywodzący się od normańskich Waregów. Utrzymywano kontakt z Bizancjum. Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w 988 roku. Geneza powstania państwa polskiego Istnieją dwie teorie: teoria podboju zewnętrznego (najeźdźca z zewnątrz terenów słowiańskich podbija plemiona, tym samym będąc hegemonem) teoria podboju wewnętrznego (z rywalizujących plemion wyłania się jedno najpotężniejsze, podbijając pozostałe i zdobywając przywództwo) Plemiona polskie Wiślanie plemiona śląskie Polanie Mazowszanie Pomorzanie Lędzianie Goplanie PIERWSI PIASTOWIE Mieszko I Pierwszym władcą Polski był Mieszko I (960-992 r.). Jego przodkami byli: Siemowit, Leszek, Siemomysł. Zapiski o tym znajdują się w Kronice Galla Anonima. Polanie podporządkowywali inne plemiona w drodze podbojów. Toczyli walki z Wieletami oraz Niemcami. Bitwa pod Cedynią w 972 r. doprowadziła do przejęcia władzy przez Mieszka nad pomorzem zachodnim. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 12 z 26
Mieszko I stworzył monarchię patrymonialną, organizację grodową. Grodem zarządzał kasztelan. Wokół grodów były tzw. podgrodzia. Po księciu w hierarchii władzy był Palatyn. W celu zawarcia przymierza z Czechami Mieszko ożenił się z czeską księżniczką Dobrawą. 966 r. przyjęcie chrztu przez Polskę. Mieszko I przyjął na chrzcie imię Dagobert. Około roku 991 wydał pierwsze pismo Dagome iudex (dokument oddawał Polskę we władanie papieża). Zawierał wykaz dzieci (brak Chrobrego), ziemi. W momencie chrztu we władaniu Mieszka I były: Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze i część Pomorza. Pod koniec życia, około roku 990 w posiadaniu Polski znalazł się także Śląsk, a po śmierci Mieszka ziemia Wiślan z Krakowem. Za Mieszka I powstało pierwsze biskupstwo misyjne w Poznaniu z biskupem Jordanem na czele. Bolesław Chrobry Po śmierci Mieszka I panowanie objął Bolesław Chrobry (992-1025 r.). Polityka wewnętrzna: rozpoczął wyprawy na tereny pogańskich Prus patronował misji chrystianizacyjnej św. Wojciecha w Prusach. Misja zakończyła się śmiercią biskupa w 997 r. Bolesław wykupił relikwie i złożył je w Gnieźnie usunął z kraju przyrodnich braci i przejął władzę w królestwie w 1000 r. doszło w Gnieźnie do tzw. zjazdu gnieźnieńskiego, gdzie nastąpiło spotkanie między cesarzem Ottonem III, który odbywał pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha, i Bolesławem. Ogłoszono fundację arcybiskupstwa w Gnieźnie (przyzwolenie papieża Sylwestra II) oraz biskupstw w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie. Otton III przekazał Bolesławowi diadem, włócznię św. Maurycego, gwóźdź z krzyża Chrystusowego jako symbol przyzwolenia na koronację królewską. Polityka zewnętrzna: 1002-1018 r. wojny polsko-niemieckie o Milsko, Łużyce i Miśń, zakończone pokojem w Budziszynie w 1018 r.; Polska otrzymuje Łużyce i Milsko oraz obietnicę, iż w Miśni będzie sprawował władzę margrabia przyjazny Polsce 1003 r. interwencja w Czechach i przejściowe rządy, zajęcie Moraw i Słowacji 1018 r. wyprawa na Ruś kijowską i przejęcie Grodów Czerwieńskich 1025 r. koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski w Gnieźnie. Kryzys państwa Piastów. Mieszko II Po śmierci Bolesława Chrobrego władzę objął Mieszko II (1025-1034 r.). Kontynuował politykę ojca (systematyczne najazdy na Saksonię), lecz nie wytrzymał jednoczesnego najazdu na Polskę w roku 1031 cesarza Konrada II i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Polska straciła: Milsko, Łużyce dla Niemców Grody Czerwieńskie dla Rusi Morawy dla Czech Słowację dla Węgier (jeszcze prawdopodobnie za Chrobrego) W roku 1030 wystąpili przeciwko Mieszkowi II jego bracia: Bezprym i Lambert. Bezprym objął władzę, odsyłając insygnia koronacyjne cesarzowi (oznaka samodzielności politycznej). Mieszko II uciekł z kraju. Po śmierci Mieszka II (1034 r.) nastąpił rozpad Polski na: Mazowsze (władcą zostaje Miecław dawny cześnik Mieszka II) Pomorze (rządy lokalnych władców księstewek pomorskich) W 1039 r. najazd czeski na Polskę zorganizowany przez księcia Brzetysława. Zniszczenie Gniezna, zabranie relikwii św. Wojciecha i podporządkowanie sobie Śląska. Lata 1034-1138 Ze względu na niekorzystne dla cesarstwa wzmocnienie Czech cesarz Henryk III i Jarosław Mądry poparli powrót Kazimierza Odnowiciela (1034-1058 r.) na tron Polski. Wsparli go również zbrojnie. Kazimierza Odnowiciel podporządkował sobie: Małopolskę z Krakowem Wielkopolskę Mazowsze w 1047 r. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 13 z 26
Śląsk w 1050 r. (trybut na rzecz Czech, lecz pozostaje przy Polsce) Jego następcą był jego syn Bolesław Śmiały, zwany także Szczodrym (1058-1079 r.) Koronował się w roku 1076. Otrzymał zgodę na odnowienie arcybiskupstwa w Gnieźnie oraz przyłączył Grody Czerwieńskie po śmierci Jarosława Mądrego. 1079 r. zakończenie panowania (spisek możnych i biskupa Stanisława, co świadczy o potędze możnowładztwa) i ucieczka Bolesława na Węgry. Wprowadzenie na tron młodszego brata Bolesława Władysława Hermana (1079-1102 r.). Wytworzenie się wśród możnowładztwa grup rywalizujących o wpływy i godności. Walka przeciwko wojewodzie książęcemu Sieciechowi (był palatynem). 1093 r. bunt możnych przeciwko Sieciechowi i Hermanowi, co spowodowało podział na dzielnice: Władysław Herman otrzymał Mazowsze; najsilniejsze grody władza zwierzchnia Zbigniew Wielkopolskę i Kujawy Bolesław Krzywousty Kraków, Sandomierz, Śląsk 1102 r. śmierć Władysława Hermana. Władzę obejmuje Bolesław Krzywousty (1102-1138 r.). Dochodzi do walki pomiędzy Bolesławem a jego bratem Zbigniewem. 1106 r. Bolesław chciał podporządkować Pomorze. Zbigniew nie pozwala przejść przez jego terytorium. 1107 r. ucieczka Zbigniewa do Niemiec i uzyskanie poparcia cesarstwa. 1109 r. najazd cesarza Henryka V na Polskę. Bitwy w 1109 r.: Głogów Psie pole pod Wrocławiem Porażka cesarza i powrót Zbigniewa. Bolesław uwięził go i oślepił. Pomorze Chwilowo przejęte za panowania Kazimierza Odnowiciela. Systematycznych podbojów dokonywał Bolesław Krzywousty, rozpoczynając od umocnienia linii Noteci. 1116 r. zdobycie Pomorza wschodniego z Gdańskiem. 1121-1122 r. zdobycie Pomorza szczecińskiego (Szczecin). Ponowna chrystianizacja Pomorza i utworzenie biskupstwa w Kamieniu z kapelanem Krzywoustego jako biskupem. Walka Bolesława o niezależność Kościoła polskiego z arcybiskupem magdeburskim Norbertem (Norbert uzyskuje bullę oddającą Magdeburgom wszystkie biskupstwa polskie). 1135 r. spotkanie Krzywoustego z Lotarem III w Merseburgu. Ustępstwa wobec cesarza i doprowadzenie do potwierdzenia praw metropolialnych Gniezna. 1138 r. śmierć Bolesława Krzywoustego i wydanie jego testamentu (ustawy sukcesyjnej) mówiącego o podziale Polski na pięć części (4 synów juniorów i jeden, najstarszy z nich, obejmujący dzielnice senioralną). Dzielnica senioralna " ziemia krakowska, stolicą jest Kraków. Koniec monarchii wczesnośredniowiecznej piastowskiej i początek rozbicia dzielnicowego (decentralizacji państwa). Podział: Władysław Wygnaniec (Śląsk) Mieszko Stary (Wielkopolska, część Kujaw) Bolesław Kędzierzawy (Mazowsze) Henryk Sandomierski (ziemia sandomierska) Kazimierz Sprawiedliwy urodzony po śmierci ojca (Krzywoustego) i nie uwzględniony w testamencie. ROZBICIE DZIELNICOWE Dzieje polityczne Po śmierci Bolesława Krzywoustego seniorami kolejno zostają: VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 14 z 26
Władysław II Wygnaniec (1138-1146) Doszło do wojny domowej, w której młodszych książąt poparło możnowładztwo i duchowieństwo. 1146 r. wygnanie Władysława (schronił się na dworze Konrada III). Nowym seniorem zostaje Bolesław Kędzierzawy. Bolesław Kędzierzawy (1146-1173) Organizuje wyprawę na Prusy i Pomorze zakończoną niepowodzeniem, podczas której zginął jego brat Henryk Sandomierski. Toczy również wojny z Niemcami. 1156 r. wyprawa Fryderyka Barbarossy na Polskę. Bolesław Kędzierzawy zdołał się utrzymać na tronie za cenę hołdu lennego i wysokiego okupu. Wyprawa była spowodowana zmianą seniora. 1173 r. śmierć Bolesława Kędzierzawego, seniorem zostaje Mieszko Stary. Mieszko Stary (1173-1177) Działania na rzecz wzmocnienia władzy, nastąpiły walki o tron. Zdecydowała rola biskupstwa i możnowładztwa krakowskiego. 1177 r. wygnanie Mieszka z kraju na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego. Kazimierz Sprawiedliwy (1177-1194) Obranie Kazimierza na seniora było złamaniem senioratu; starał się zalegalizować władzę nad Krakowem. 1180 r. zjazd w Łęczycy i uzyskanie zgody na dziedziczenie Krakowa przez synów. W zamian: ustępstwa na rzecz Kościoła. 1194 r. śmierć Kazimierza Sprawiedliwego. Nastąpiły walki o seniorat Mieszka Starego z synem Kazimierza Sprawiedliwego, Leszkiem Białym. 1202 r. śmierć Mieszka Starego, co kończyło jego seniorat. Uzyskał go Leszek Biały. Decentralizacja Leszek Biały (1202-1227) miał ziemię krakowską oraz sandomierską. Konrad Mazowiecki (brat Leszka Białego) miał Mazowsze, Łęczycę. W roku 1226 sprowadza Krzyżaków, nadając im ziemię chełmińską, za co podbili Prusy. Fałszując umowę, przejmują wszystko. Władysław Laskonogi (syn Mieszka III) miał część Wielkopolski. W roku 1202 przejmuje władzę na kilka miesięcy. Henryk Brodaty (1228-1238) książę, władca Dolnego Śląska. 1227 r. Leszek Biały zwołuje zjazd w Gąsowie, na którym dokonano na niego napadu. Książę zginął. Jego następcą w Krakowie był ponownie na bardzo krótki okres (1228) Władysław Laskonogi. Potwierdził on swym panowaniem odrębność ziem. Henryk Pobożny (1238-1241) jego plany panowania zostały zniweczone przez najazd mongolski. 9 kwietnia 1941 r. Mongołowie rozbijają hufce Henryka pod Legnicą. Henryk zginął w bitwie. Bolesław Wstydliwy (1243-1279) Leszek Czarny (1279-1288) książę łęczycki i sieradzki. Henryk Probus (1288-1290) książę wrocławski. Przemysł II (1295-1296) książę Wielkopolski. 1295 r. koronacja Przemysła II na króla Polski w Gnieźnie. 1296 r. Przemysł II skrytobójczo zabity. Spadek przejmuje Władysław Łokietek (zamiast Henryka Głogowskiego), po trzech latach zostaje wygnany. Wacław II (1300-1305) król Czech z dynastii Przemyślidów. 1300 r. koronacja Wacława II na króla Polski. 1305 r. śmierć Wacława II. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 15 z 26
Wacław III (syn Wacława II, 1305-1306) 1306 r. śmierć Wacława III, był ostatnim z Przemyślidów. Jego śmierć kończy okres rozbicia dzielnicowego. POWSTANIE PAŃSTWA ZAKONNEGO W PRUSACH Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany krzyżackim, powstał pod koniec XII w. 1211r. Król Węgier, Andrzej II, osadza rycerzy w Siedmiogrodzie. 1225r. Wygnanie Krzyżaków z Węgier (próby stworzenia samodzielnego państwa w Siedmiogrodzie). 1226r. Książę Konrad Mazowiecki zawiera porozumienie z Zakonem. Chce, aby pokonali Prusów za nadanie ziemi chełmińskiej. Zakon dokonał fałszerstwa umowy co do ziemi chełmińskiej. Wchłonął polski zakon rycerski Braci Dobrzyńskich i uzyskał papieską inwestyturę na Prusy. 1233r. Uzyskanie praw miejskich przez Toruń i Chełmno. 1237r. Połączenie się z inflanckim zakonem Kawalerów Mieczowych. Założenie Elbląga. 1255r. Powstanie Królewca. 1283r. Ostatecznie zakończenie podboju Prus. Organizm scentralizowany. Państwo krzyżackie podzielone na komturie jednostka administracyjna, wojskowa i sądowa. Zakonem kierował wielki mistrz wybierany przez kapitułę generalną. Podporządkowanie sobie Kościoła, posiadanie dóbr ziemskich oraz prowadzenie handlu międzynarodowego. Ludność podbita została zdominowana przez osadników przybyłych z Niemiec. KONIEC ROZBICIA DZIELNICOWEGO Władysław Łokietek Śmierć Wacława III (ostatni z dynastii Przemyślidów) umożliwiła Władysławowi Łokietkowi (1306-1333) opanowanie Krakowa i Pomorza Gdańskiego. Wielkopolska uznała natomiast władzę Henryka Głogowskiego. W latach 1308-1309 w wyniku działań zbrojnych Brandenburczyków i Krzyżaków Władysław stracił Pomorze. W 1310 r. w Czechach obejmuje władzę Jan Luksemburczyk z dynastii Luksemburczyków, który zgłaszał pretensje do tronu krakowskiego, powołując się na dziedziczenie przez Przemyślidów. W 1311 r. zniemczone mieszczaństwo w Krakowie i Sandomierzu wywołuje bunt, na czele którego stanął wójt Albert. Poparło pretensje Luksemburczyka. Bunt został stłumiony. Następnie bunt wybuchł w Poznaniu, który jest broniony przez wójta Przemka, lecz książę Władysław Łokietek zdobywa miasto w roku 1314. Kończy się okres rebelii mieszczaństwa. 1320 r. koronacja Władysława Łokietka na króla Polski przez arcybiskupa Janisława w Krakowie na Wawelu. Symboliczne zakończenie rozbicia dzielnicowego. W tym samym roku następują zaślubiny córki Władysława Łokietka Elżbiety z królem węgierskim Karolem Robertem Andegaweńskim. Był on jedynym sprzymierzeńcem Polski w sporze z Krzyżakami. Wojna z Krzyżakami 1329-32 1329 r. utrata ziemi dobrzyńskiej. 1331 r. sukces wojsk polskich pod Płowcami. 1332 r. utrata Kujaw na rzecz Zakonu. 1333 r. śmierć Władysława Łokietka. KAZIMIERZ WIELKI Następcą Władysława Łokietka został Kazimierz Wielki (1333-1370). W roku 1335 i 1339 odbyły się zjazdy w Wyszehradzie. W ich wyniku doszło do kompromisu z Janem Luksemburczykiem. Po wniesieniu przez Polskę znacznej opłaty zrzekł się on praw do korony polskiej. Pozostał jednak zwierzchnikiem lennym nad księstwami śląskimi (oprócz księstwa siewiersko-świdnickiego). VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 16 z 26
W roku 1338 odbył się proces w Warszawie, gdzie oskarżono Krzyżaków o przywłaszczanie sobie zabranych ziem. Papież nakazał Krzyżakom oddanie zagarniętych terenów. W roku 1343 w Kaliszu zawarty zostaje pokój z Krzyżakami. Zwrócili Koronie Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. Zatrzymali Pomorze Gdańskie i Ziemię Chełmińską jako wieczystą jałmużnę. Król Polski zachował tytuł pana i dziedzica Pomorza. W latach 1340-1349 król zorganizował, zakończoną sukcesem, wyprawę na Księstwo Halickie. 1364 r. Kazimierz Wielki ufundował Uniwersytet (Jagielloński) w Krakowie. 1370 r. śmierć Kazimierza Wielkiego. LUDWIK WĘGIERSKI Ludwik Węgierski (1370-1382) był siostrzeńcem Kazimierza Wielkiego. W jego imieniu sprawowała władzę jego matka Elżbieta. Chcąc zapewnić sukcesję swojej córce Jadwidze, wydał pierwszy w historii pełnoprawny przywilej szlachecki: 1374 r. zjazd w Koszycach i wydanie tzw. przywileju koszyckiego polegającego na wprowadzeniu wolności podatkowej szlachty i jej poddanych. Jednocześnie władca musiał zabiegać o zgodę zgromadzenia szlacheckiego na nadzwyczajne opodatkowanie. 1382 r. śmierć Ludwika Węgierskiego. UNIA W KREWIE W roku 1384 w Krakowie w katedrze wawelskiej doszło do koronacji Jadwigi na królową Polski. Ze względu na wiek Jadwigi faktyczną władzę sprawowali panowie małopolscy. Doprowadzili do jej małżeństwa z księciem litewskim Jagiełłą. 14 sierpnia 1385 r. unia polsko-litewska w Krewie. Ustalenia: Jagiełło przyjmie chrzest ochrzci Litwę i połączy z Polską otrzyma rękę Jadwigi i koronę Królestwa Polskiego Przyczyny unii polsko-litewskiej: Królestwo polskie: wzmocnienie królestwa przeciwko Zakonowi krzyżackiemu ekspansja na zachód utrzymanie Rusi halickiej, co pociągało za sobą osłabienie sojuszu z Węgrami względy ekonomiczne Państwo litewskie: potrzeba sojusznika w walce z Moskwą najazdy Krzyżaków chcących opanować Żmudź (sojusz z państwem zwaśnionym z Zakonem) pokojowa chrystianizacja Litwy względy ekonomiczne JAGIELLONOWIE Państwo litewskie Państwo litewskie powstało w połowie XIII w. Twórcą był książę Mendog, który koronował się w roku 1253. Zawarł pokój z Krzyżakami i przyjął chrzest. Państwo zostało jednak pogańskie. Następcy Mendoga: Trojden (zm. 1281) Pukuwer (zm. 1294) Witenes (zm. 1315) Giedymin (1316-1341) VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 17 z 26
Giedymin miał trzech synów. Pierwszym z nich był Jawnuta, odsunięty od władzy przez braci ze względu na swą nieudolność. Drugim był Olgierd (1345-1377), a trzecim Kiejstut (1345-1382), który był za usamodzielnieniem się Litwy. Synem Olgierda był Jagiełło, który był za przyłączeniem się do Królestwa Polskiego. Od 1382 r. dzielił on władzę z synem Kiejstuta, Witoldem Kiejstutowiczem. Bojarzy średnia warstwa społeczna. Późniejsza szlachta. Knaziowie górna warstwa społeczeństwa, potomkowie wielkich władców litewskich i książąt ruskich. Władysław Jagiełło W roku 1386 Jagiełło został królem Polski, przyjął chrzest (nowe imię: Władysław), poślubił Jadwigę. 1387 r. założenie biskupstwa wileńskiego. Jadwiga organizuje wyprawę na Ruś Halicką, w wyniku której Ruś została opanowana przez rycerstwo polskie. Jagiełło wyznacza swojego brata, zwanego Skirgiełłą, na namiestnika Litwy. 1388 r. Statut Piotrkowski. Król przyznał szlachcie przywilej polegający na wypłacania żołdu za udział w wyprawach poza granicami kraju. 1392 r. Porozumienia pomiędzy Jagiełłą i Witoldem Kiejstutowiczem dotyczące sprawowania rządów na Litwie. Rządy na Litwie obejmuje Witold. 1398 r. pokój saliński, krzyżacko-litewski na wyspie Salin. Witold oddaje Żmudź. W zamian miał uzyskać pomoc w walce z Tatarami. 1399 r. klęska Witolda pod Worsklą w bitwie z Tatarami. Przekreśliło to jego plany podporządkowania sobie Rusi. Śmierć Jadwigi (kilka dni wcześniej zmarła jej córka Elżbieta Bonifacja). 1401 r. powstanie antykrzyżackie na Żmudzi. Następna unia polsko-litewska, zwana radomsko-wileńską, potwierdzającą uznanie władzy Witolda jako Wielkiego Księcia Litewskiego pod zwierzchnictwem Jagiełły, odrębność Litwy. 1404 r. pokój Korony i Litwy z Zakonem, ponowne zrzeknięcie się Żmudzi oraz wykup Ziemi Dobrzyńskiej. 1407 r. Ulrich von Jungingen zostaje mistrzem krzyżackim następca brata Konrada, zwolennik rozstrzygnięć zbrojnych z Koroną i Litwą. 1408 r. Pokój wieczysty pomiędzy Witoldem a wielkim księciem Moskwy Wasylem nad rzeką Ugrą. 1409-1411 r. Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim Przyczyny: Powstania antykrzyżackie na Żmudzi wspomagane posiłkami Witolda Kiejstutowicza Poparcie Litwy przez Polskę w sporze o Żmudź zaniepokojenie Polski przejęciem przez Zakon Nowej Marchii odcinającej klinem Wielkopolskę od Pomorza 1409 r. Zakon wypowiada Polsce wojnę i zajmuje ziemię dobrzyńską. Czerwiec 1410 r. 15 lipca 1410 r. Połączenie wojsk polskich z litewsko-ruskimi w okolicach Czerwieńska nad Wisłą i ruszenie na Malbork. Bitwa pod Grunwaldem. Wojskami polsko-litewsko-ruskimi dowodził Władysław Jagiełło. Niemieckimi Ulrich von Jungingen. Wygrana Polaków. 1411 r. Pokój w Toruniu. Oddanie Żmudzi oraz ziemi dobrzyńskiej. 1412 r. traktat lubowelski. Zjazd pokojowy na Lubowli na Spiszu, przy udziale Władysława Jagiełły, Witolda, Zygmunta Luksemburczyka. Pokój Luksemburczyka z Koroną i zerwanie jego stosunków z Krzyżakami. 1413 r. unia polsko-litewska w Horodle. Potwierdza odrębność Litwy. Szlachta litewska przyjęła herb polski. 1414 r. tzw. wojna głodowa z Zakonem. Zakon nie dotrzymał warunków Pokoju Toruńskiego (oddanie ziem). Krzyżacy, unikając wojny otwartej, zamknęli się w swoich twierdzach. 1415-1418 r. Sobór w Konstancji, powołany do rozsądzenia sprawy polsko-krzyżackiej. Polscy wysłannicy: arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, biskup płocki Jakub, rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic. Nieoficjalny rzecznik krzyżacki: Jan Fankelberg. Sobór nie rozstrzygnął sporu. 1419 r. Zygmunt Luksemburski spotyka się z Władysławem Jagiełłą w Koszycach. Jagiełło oddał oficjalnie spór polsko-krzyżacki pod sąd Zygmunta. 1420 r. wyrok Luksemburczyka poparcie strony krzyżackiej i tym samym zerwanie traktatu lubowelskiego. VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 18 z 26
Panowie polscy spotykają się w Łęczycy i odrzucają arbitraż Luksemburczyka. W tym czasie husyci czescy proponują koronę czeską Jagielle, lecz ten odmawia, wskazując na Witolda. 1422 r. pokój wieczysty z Krzyżakami nad jeziorem Melno. Witold wysłał do Pragi wyprawę ze swoim pełnomocnikiem Zygmuntem Korybutowiczem, który objął tam władzę i zaprzysiągł tzw. cztery artykuły praskie husytów. W obozie wojennym pod Czerwieńskiem Jagiełło wydaje następny przywilej szlachecki: zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądu (nietykalność majątkowa) i łączenia w jednym ręku urzędu starosty i sędziego ziemskiego. 1423 r. ugoda w Kieżmarku. Spotkanie Zygmunta Luksemburczyka z Jagiełłą i odnowienie układu lubowelskiego. Zobowiązanie Jagiełły do odwołania Witolda z Czech (walka z husytami). Statut w Warcie. Król tym razem pozwala szlachcie na przejęcie ziemi sołtysa nieużytecznego lub buntowniczego. 1430 r. Luksemburczyk przedstawia plan koronacyjny Witolda na króla Litwy poparcie Jagiełły. Niespodziewana śmierć Witolda i upadek planów koronacyjnych. Jagiełło mianuje swojego brata, Świdrygiełłę, zwierzchnikiem Litwy. Świdrygiełło zmierzał do oderwania Litwy, ogłosił się władcą samodzielnym, wybuchła wojna domowa. 1430 i 1433 r. (Jedln, Kraków) przywilej jedlneńsko-krakowski. Jagiełło wprowadził zasadę nietykalności osoby szlachcica, zakaz więzienia rycerza bez wyroku sądowego, z wyjątkiem pojmanych na gorącym uczynku. W zamian: wybranie na króla jednego z synów Jagiełły. 1431 r. Świdrygiełło zawarł sojusz z Krzyżakami w Skirstymoniu. Bojarzy dokonali zamachu stanu, w zachodniej części księstwa Wilno władzę przejmuje Zygmunt Kiejstutowicz (brat Witolda). 1432 r. odnowienie unii polsko-litewskiej w Grodnie. Zygmunt Kiejstutowicz złożył hołd lenny, zapewnił, że po jego śmierci Litwa zostanie przyłączona do Korony. 1435 r. bitwa pod Wiłkomierzem nad rzeką Świętą. Rozgromienie Świdrygiełły i Krzyżaków. Świdrygiełło ucieka, ginie mistrz zakonu inflanckiego Kerkskorf i Zygmunt Korybutowicz (niedoszły król Czech). Zawarto pokój wieczysty z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim. Regulacja kwestii spornych: Zakon nie będzie się w nich uciekać do papiestwa, ani cesarstwa, wolny handel. Jagiełło miał dwóch synów z Zofią Holszańską księżniczką ruską (trzecie małżeństwo): Władysława i Kazimierza. WŁADYSŁAW III WARNEŃCZYK Władysław Warneńczyk w chwili koronacji miał 10 lat. Koronację Władysława zorganizował biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki przejmując władzę na czas regencji. Na Litwie natomiast przejął władzę młodszy syn Jagiełły, Kazimierz. W czasie panowania Władysława III główną rolę odgrywała sprawa turecka. Po zajęciu Adrianopola w roku1365, Turcy stali się potęgo militarną. Władysław III dążył do przeciwstawienia sile Turcji szukając sojuszu z Węgrami. W związku z tym doprowadził także do zakończenia wojny z Krzyżakami. 1440 r. Władysław Warneńczyk został królem Węgier po śmierci Albrechta Habsburga. Na Litwie zamordowano Zygmunta Kiejstutowicz, w wyniku czego na tron litewski powołano Kazimierza Jagiellończyka zerwanie unii polsko-litewskiej. 1443 r. pierwsza kampania zakończona pokojem w Szegetynie w roku (1444), korzystnym dla Węgier. Wyparcie Turków aż po Bałkany. Władysław zrywa układ pokojowy kuszony przez legata papieskiego Cezariniego. 1444 r. bitwa pod Warną. Zginął król Władysław Warneńczyk. Władcą tureckim był sułtan Murader II. 1445 r. Zjazd w Sieradzu panów polskich. Szlachta polska proponowała Kazimierzowi Jagiellończykowi objęcie tronu w Polsce. Warunkiem było potwierdzenie dotychczasowych przywilejów. 1446 r. Zjazd szlachty w Piotrkowie. Kazimierz wydał akt regulujący stosunki polsko-litewskie na zasadzie braterskiego związku. Litwa zyskała gwarancje granic. 1447 Kazimierz zdobył koronę bez żadnych dodatkowych warunków. Wydanie przywileju wileńskiego, który zrównał szlachtę litewską z polską (prawa) i wprowadził zasadę nominowania wyłącznie Litwinów na urzędy Wielkiego Księstwa Litewskiego. KAZIMIERZ JAGIELLOŃCZYK Jego panowanie (1447-1492) przebiegało pod znakiem walk z Krzyżakami. Szczególną rolę odegrała wojna trzyna- VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 19 z 26
stoletnia (1454-1466). Kazimierz dążył do wzmocnienia Polski, opierając się w równym stopniu na szlachcie i mieszczaństwie. Dążył również do zmniejszenia wpływów szlacheckich. Formalnym wyrazem tej polityki było powstanie w ramach kształtującego się sejmu dwóch izb wyższej i niższej. 1471 r. Władysław, najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka, obejmuje władzę w Czechach, co doprowadziło do zaostrzenia konfliktu z Węgrami. Rywal Władysława, król Węgier Maciej Korwin opanował Śląsk, Łużyce, Morawy. Do konfliktu po jego stronie dołączyli się Krzyżacy, chcąc obalić warunki pokoju toruńskiego (1466). 1478 r. Wojna popia. Papież Paweł II wyznacza na biskupstwo warmińskie Mikołaja Tungena. Sykstus IV cofa decyzje i zatwierdza następnego kandydata Andrzeja Oporowskiego, a Tungena przenosi na biskupstwo kamienickie. Tungen nie uszanował decyzji papieża i zaczyna działania zbrojne, co efektem było zajęcie przez niego Warmii. 1479 r. Pokój w Ołomuńcu. Bez korzyści ze strony polskiej. 1490 r. Śmierć Macieja Korwina, króla Węgier. 1492 r. Tron w Budzie obejmuje Władysław Jagiellończyk. Tym samym zostaje on królem Czech i Węgier. W tym samym roku umiera jego ojciec, a tron polski przejmuje Jan Olbracht. Wojna trzynastoletnia (1454-1466) 1440r. założenie Związku Pruskiego (wzorowany na tajnym propolskim Zw. Jaszczurzym (1397r.)).Opozycja przeciwko Zakonowi. Przyczyny założenia Związku Pruskiego: Zwiększenie podatków (koszty prowadzonych wojen). Krzyżacka polityka celna (uderzała ona w gospodarkę miast pruskich, zwłaszcza Gdańska). Zazdrość szlachty pruskiej uprzywilejowania szlachty polskiej Przyczyny wojny: Likwidacja Związku Pruskiego oraz represje wobec jego przywódców. Powstanie zbrojne przeciwko Krzyżakom (konsekwencja powyższego). Luty 1454 r. powstanie antykrzyżackie (skutek rozwiązania Związku Pruskiego oraz represji wobec niego). 6 marca 1454 r. inkorporacja Prus i Pomorza przez Polskę (uzyskują szeroką autonomię). 1454 r. obóz wojenny w Cerekwicy; Nieszawa statuty nieszawskie. Król bez zgody sejmików ziemskich nie mógł powoływać pospolitego ruszenia, stanowić praw ani nakładać podatków. Wprowadzenie wojsk zaciężnych, finansowanych przez Gdańsk, Toruń, Elbląg opowiadają się za związkiem z Polską. Wykupienie Malborka. Za pomoc finansową otrzymują różne uprawnienia. 18 września 1454r. klęska pospolitego ruszenia z Zakonem pod Chojnicami. 1456 r. Kaprowie gdańscy pokonali flotę duńską pod Bornholmem. 1462 r. Bitwa pod Święcinem koło Żarnowa (jezioro). Zwyciężyły polskie oddziały najemne pod wodzą Piotra Dunina. 1463 r. Flota miast pruskich rozbiła na Zalewie Wiślanym flotę Zakonu. Zdobycie Chojnic (odcięcie drogi posiłków lądowych z państw zachodnich dla Zakonu). 1466 r. Drugi pokój toruński. Polska otrzymała: Pomorze Gdańskie z Ziemia Chełmińską, Malborkiem, Elblągiem i księstwem biskupim, Warmię (od tej pory nazywane Prusami Królewskimi). Państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem Polski. Każdy wielki mistrz zobowiązany do hołdu lennego, Polacy mogli wstępować do Zakonu. Prusy Królewskie otrzymały przywileje polityczne i gospodarcze (własne urzędy i sejm prowincjonalny). JAN OLBRACHT Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka królem został Jan Olbracht (1492-1501). Na Litwie tron obejmuje jego brat Aleksander. 1493 r. zjazd w Piotrkowie. Pierwszy sejm dwuizbowy. 1496 r. Statut Piotrkowski. Jan Olbracht zakazał mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i piastowania wyższych urzędów i godności kościelnych. Wprowadzenie tzw. taksy wojewodzińskiej na produkty miejskie (ustalenie cen maksymalnych), ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi (tylko jeden raz w roku jeden chłop), zwolnienie towa- VADEMECUM GIMNAZJALISTY HISTORIA strona 20 z 26