ŚWIADOMOŚĆ I NIEŚWIADOMOŚĆ W KOMUNIKACJI

Opublikowano w: Świadomość językowa w komunikowaniu, red. Magdalena Steciąg i Marian Bugajski, Zielona Góra 2012 Aleksy Awdiejew Uniwersytet Jagielloński ŚWIADOMOŚĆ I NIEŚWIADOMOŚĆ W KOMUNIKACJI

KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA Kompetencja komunikacyjna to mentalna predyspozycja mówiących do generowania (formalnej realizacji) i odbioru (interpretacji) przekazów tekstowych danego języka w obrębie określonego dyskursu. Problemem podstawowym jest proceduralne określenie pojęć tekst, dyskurs, produkcja, jako realizacja intencji komunikacyjnej oraz interpretacja jako sposób odbioru przekazów tekstowych.

TEKST Tekstem może być każdy obserwowalny obiekt materialny, do którego odbiorca może przypisać znaczenie. Odbiorca może przypisywać tzw. znaczącość różnym fenomenom fizycznym w sposób twórczy, niekonwencjonalny. Przypisywanie znaczenia zjawiskom materialnym stanowi podstawę komunikacji wtedy, kiedy uczestniczy w nim przynajmniej para komunikacyjna, która w ten sposób rozpoczyna proces konwencjonalizacji nowego znaku.

TEKST Postać fizyczna tekstu jest jego głównym wyróżnikiem, tekst nie może być czymś niematerialnym, ponieważ niemożliwa byłaby jego ostensja, czyli odbieralność, tekst zawsze znajduje się na zewnątrz uczestników komunikacji żeby rozpocząć cały proces przekazu sensu. Tekst po jego rozpoznaniu i interpretacji ulega zniknięciu, wytarciu z naszej pamięci. Nie pamiętamy tekstów, pamiętamy sensy przez te teksty przekazane. W normalnym kontakcie werbalnym oczekujemy przekazania zupełnie nowych, wcześniej nie spotykanych sensów, unikamy przekazywania trywialnych, znanych wszystkim treści.

DYSKURS Dyskurs to zorganizowana struktura zapamiętanego sensu. Dyskurs jest rozumiany jako obiekt mentalny, niedostępny do bezpośredniej obserwacji, ale możliwy do ujawnienia w sposób pośredni przez analizę działań komunikacyjnych ludzi.

DYSKURS Powstająca w wyniku interpretacji złożona struktura dyskursu może być wynikiem interpretacji różnych tekstów-parafraz, a ten sam tekst w warunkach różnych sytuacji komunikacyjnych może spowodować powstanie różnych konfiguracji sensu. Dyskurs jako obszar mentalny komunikanta nie powstaje od nowa w wyniku interpretacji konkretnego tekstu. W warunkach ustawicznej komunikacji uczestniczymy w rozmaitych, już istniejących dyskursach obszarach sensu. W zależności od celów komunikacyjnych występujących w tych dyskursach interpretacja tekstów w ich obszarze zasadniczo się zmienia.

DYSKURS Matka karmi dziecko Każdy dyskurs ma swoją relewancję i wymaga w interpretacji wykorzystania innych obszarów zmagazynowanego sensu. Globalny obszar mentalny wszystkich dyskursów, w których człowiek się komunikuje, jest więc obszarem zorganizowanej nieświadomości - uśpionego sensu, fragmenty którego wyświetlają się, kiedy powstaje potrzeba użycia ich w interpretacji konkretnego tekstu.

NIEŚWIADOMOŚĆ Nieświadomość w dyskursie to wiedza uśpiona. Człowiek nie jest w stanie być świadomym wszystkiego, musi w zależności od potrzeb komunikacyjnych uświadamiać sobie różne partie schematów znajdujących się w jego pamięci operacyjnej. Uświadomienie jest stopniowalne. Każdy nowy tekst dodaje do odpowiedniego dyskursu jakąś informację.

ŚWIADOMOŚĆ Najwyższym poziomem świadomości jest stan, kiedy odbiorca pamięta zarówno tekst, czyli formalną strukturę, jak i sens, który przez ten tekst został przekazany. Po zrozumieniu tekstu odbiorca już nie pamięta jego formalnej struktury, ale w jego świadomości pozostaje przekazany sens. Stan ten można nazwać doraźną świadomością dyskursywną, ponieważ w pamięci odbiorcy zachowuje się moment przekazania sensu. Jeśli zapamiętany sens jest nietrywialny, zostaje odpowiednio zakomponowany do odpowiedniego modułu w dyskursie, w którym został zinterpretowany. Staje się wówczas nowym komponentem w module dyskursywnym, niezależnie od sytuacji jego przekazania i ulega stopniowemu wytarciu ze świadomości doraźnej. Wystarczy jednak pojawienia się jakiegoś bodźca tematycznego i przypomnienia sobie, kto, kiedy i jak przekazał ten sens i znów staje się on komponentem świadomości doraźnej.

KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA Cały obszar mentalny, zawierający zorganizowany układ wszystkich obszarów dyskursów, do których w komunikacji wchodził i wchodzi człowiek można nazwać jego ogólnym dyskursem życiowym lub jego kompetencją komunikacyjną. Moduły nieużywane w komunikacji stopniowo zanikają w naszej pamięci. Pozostają po nich tzw. ślady sensu, który z czasem mogą całkowicie odejść w niepamięć.

SCHEMATYZACJE ŚWIATA Komunikacja prewerbalna powstaje wskutek kontaktu ze swoją matką i najbliższym otoczeniem. Posiada wrodzone możliwości rozpoznawania i typologizacji sytuacji zbieżnych i rozróżnienia sytuacji kontrastujących. W tym procesie testowania świata dziecko adaptuje się do nieustannie zmieniającej się rzeczywistości, dążąc do sytuacji komfortowych i reagując boleśnie na sytuacje niekomfortowe. Matka jego pierwszy partner komunikacyjny tworzy z nim razem wspólny dyskurs prewerbalny, w którym rolę tekstów odgrywają rozpoznawalne fizyczne komponenty sytuacyjne. Ten etap komunikacji ma charakter w większości nieświadomy, ponieważ jest to komunikacja bezrefleksyjna. Po skutecznym porozumieniu z matką dziecko tworzy pierwotną schematyzację świata. Nazwijmy ją schematyzacją A. Jest to wynik pierwotnego doświadczenia komunikacyjnego.

SCHEMATYZACJA ŚWIATA W procesie socjalizacji dziecka i akwizycji języka naturalnego powstaje potrzeba wyjścia ze sfery rodzinno-domowej i włączenia się do komunikacji społecznej. Na tym etapie człowiek uczy się schematyzacji typu B, czyli reguł heurystycznych wypracowanych przez całe społeczeństwo w procesie ustawicznej komunikacji. Człowiek uczy się bycia człowiekiem w trakcie komunikacji społecznej, przyswajając sobie reguły współżycia, kiedy jego własne doświadczenia odchodzą na plan drugi.

SCHEMATYZACJA ŚWIATA Wspólna schematyzacja B to uporządkowanie dyskursywnych obszarów sensu, które służą nam jako odniesienie w procesie interpretacji przekazów werbalnych. Każdy taki przekaz w modelu gramatyki komunikacyjnej jest dekomponowany na jednostki sensu w postaci struktur predykatowoargumentowych, łączników i aktualizatorów, a następnie odbiorca ustala relacje między tymi jednostkami sensu.

SCHEMATYZACJA ŚWIATA Odniesienie do autonomicznych jednostek sensu i ich aktualizacji pozwala na obrazowanie przekazanego sensu, czyli na wydobycie z pamięci schematu sytuacyjnego, do którego odnosi się przekaz. Bardziej złożone przekazy wymagają odniesienia do scenariuszy wyobrażeniowych, w których schematy sytuacyjne są uporządkowane w czasie i przestrzeni. Na poziomie schematyzacji B te wszystkie operacje są unifikowane i standaryzowane. Świat przedstawiony na podstawie tych reguł jest mocno zredukowany i nie dopuszcza możliwych wyjątków, które mogłyby zakłócić rozumienie.

SCHEMATYZACJE ŚWIATA Janek wypił trzy piwa (t-3) WYPIĆ [JANEK, PIWO1]; (t-2) WYPIĆ [JANEK, PIWO2]; (t-1) WYPIĆ [JANEK, PIWO3] Janek nie przyszedł do pracy, bo jest chory On lubi pracować, bo jest Chińczykiem vs?on lubi pracować, bo jest Rosjaninem?On lubi wypić, bo jest Chińczykiem vs On lubi wypić, bo jest Rosjaninem itd.

KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA Komunikacja na poziomie schematyzacji B obejmuje uporządkowane odniesienie sensu, które odpowiada temu, co nazywamy kompetencją komunikacyjną, czyli nabyte w danej społeczności umiejętności produkcji i interpretacji wypowiedzi werbalnych i niewerbalnych, na podstawie odniesienia do wspólnie akceptowanych schematów wyobrażeniowych. Głównym celem badawczym gramatyki komunikacyjnej jest wykrycie i opis tych schematów w postaci standardów i scenariuszy, czyli uświadomienie nieuświadomionej kompetencji komunikacyjnej.

ROZUMIENIE Piotrek odsiedział pięć lat (t-6) POPEŁNIĆ PRZESTĘPSTWO [KTOŚ1: PRZESTĘPCA]; (t-5) WYKRYĆ PRZESTĘPSTWO [KTOŚ2]; (t-4) ARESZTOWAĆ [KTOŚ2: POLICJA, KOGOŚ1: PRZESTĘPCA]; (t-3) SĄDZIĆ [KTOŚ3, KOGOŚ1, ZA COŚ: PRZESTĘPSTWO]; (t-2) WYDAĆ WYROK [KTOŚ3: SĘDZIA, NA KOGOŚ1: PRZESTĘPCA, ZA COŚ: PRZESTĘPSTWO]; (t-1) ODBYWAĆ KARĘ [KTOŚ1:SKAZANY]; (t0) ZAKOŃCZYĆ [KTOŚ, COŚ: P: SIEDZIEĆ (KTOŚ, GDZIEŚ: W WIEZIENIU)]; KTOŚ1 = Piotrek, t0 = TERAZ itd.

SCHEMATYZACJE ŚWIATA Trudność wykrycia i opisu tych standardów i scenariuszy polega na tym, że w procesie komunikacji występują one jako sensy założone, bezpośrednio nieuświadomione, nie wymagające werbalizacji. Schematyzacja B niezbędna do skutecznej komunikacji wchodzi w kontakt ze schematyzacją C, czyli schematami leksykalnymi i gramatycznymi utrwalonymi w konwencji językowej. Schematyzacja językowa nie zawsze pokrywa się z poziomem reguł heurystycznych

INTERPRETACJA KOMUNIKATU Tekst tylko wskazuje na schematy, które są uświadamiane dopiero na poziomie schematyzacji B. Janek czeka na Marysię (pol) vs John is waiting for Mary (eng) vs Ivan zhdiot Mashu (ros) Marysia jest oczekiwana przez Janka Janek czeka, czeka, a Marysia nie idzie Marysia zmusza Janka do czekania itd.

INTERPRETACJA Momentem rozumienia nazywamy moment uświadomienia sobie zwartego i spójnego obszaru sensu, na który wskazuje komunikat. Nie kończy to oczywiście całego procesu interpretacji. Po pierwsze uczestnicząc w określonym dyskursie odbiorca dysponuje informacjami nie występującymi w konkretnym tekście, ale relewantnymi do jego pełnej interpretacji. Wówczas następuje faza interpretacji partykularnej. Oprócz tego odbiorca może traktować przekaz na poziomie interpersonalnym i zinterpretować intencję interpersonalną nadawcy, czyli odpowiedzieć na pytanie: po co to coś zostało powiedziane. Cały dalszy proces interpretacji po momencie rozumienia nazywamy procesem rozumowania. Proces ten nie może być przewidziany na poziomie schematyzacji B, ponieważ wykorzystuje komponenty schematyzacji A. Dlatego różni odbiorcy są w stanie inaczej rozumować ten sam przekaz.