Scenariusz 4 Obalamy mity - czy można inwestować na obszarach Natury 2000? Cel zajęć: Zapoznanie uczniów z zasadami gospodarowania i użytkowania obszarów chronionych Natura 2000. Cele operacyjne: Uczeń: definiuje sieć obszarów chronionych Natura 2000, wymienia cele tworzenia sieci Natura 2000, omawia zasady gospodarowania i użytkowania obszarów Natura 2000, wyjaśnia, dlaczego dochodzi do sytuacji konfliktowych pomiędzy celami gospodarczymi a priorytetami ochrony przyrody, rozróżnia racje różnych stron sporu, wyraża swoją opinię podczas konfrontacji z oponentem, doskonali umiejętności prowadzenia kulturalnej dyskusji, prezentowania siebie i grupy, komunikowania się, kreatywnie poszukuje rozwiązań sytuacji konfliktowych. Czas trwania: 2 godziny lekcyjne (bez przerwy). Miejsce zajęć: sala lekcyjna. Pomoce dydaktyczne: tablica lub duży arkusz papieru, kreda lub markery, karty do gry. Przebieg zajęć: Przed lekcją przygotuj schematyczną mapę Polski (wystarczy sam kontur narysowany odręcznie na tablicy lub na papierze). Zamaluj kolorem w dowolnym miejscu powierzchnię 1 % (tj. tyle, ile zajmuje połowa Zalewu Szczecińskiego), a na inny kolor zamaluj 1/5 powierzchni Polski. Zasłoń rysunek. Zajęcia rozpocznij od sprawdzenia i ewentualnego przypomnienia wiedzy nt. europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 (Czym jest sieć Natura 2000? W jakim celu tworzone są obszary Natura 2000? Co chronimy na obszarach Natura 2000?). Zapytaj, czy obszary Natura 2000 można użytkować oraz na jakich zasadach. Jeśli uczniowie będą twierdzić, że na obszarach Natury 2000 inwestycje są utrudnione lub wręcz niemożliwe, wyjaśnij, że jest to najbardziej rozpowszechniony mit nt. tej formy ochrony przyrody. Wyjaśnij, że wynikać on może z tego, iż ludzie nie mając wiedzy o tym, jak wyglądają możliwości użytkowania terenów naturowych, błędnie sądzą, że ograniczenia będą podobne jak w parkach narodowych czy rezerwatach. Odsłoń teraz przygotowaną przed zajęciami mapę. Wyjaśnij, że ta mała plamka to parki narodowe wszystkie 23 parki zajmują łącznie 1% powierzchni kraju, zaś część zajmująca 1/5 powierzchni kraju (a dokładniej 20%) to obszary ptasie i siedliskowe Natury 2000. Przypomnij, że 20% powierzchni kraju objętego ochroną w ramach sieci Natura 2000 to średnia europejska, ale są kraje takie jak Słowenia czy Bułgaria, które chronią w ten sposób przyrodę na ponad 30% swojego terytorium. Zapytaj uczniów, czy wyobrażają sobie sytuację, gdy Unia Europejska pozbawia kraje członkowskie możliwości normalnego funkcjonowania na 1/5 swojego terytorium?! Wyjaśnij uczniom zasady gospodarowania i prowadzenia inwestycji na terenie obszarów Natura 2000 a także poza obszarami Natura 2000, ale mogące mieć wpływ na obszary chronione w ramach sieci. Wyjaśnij, czym jest kompensacja przyrodnicza. Informacje na ten temat znajdziesz w pierwszej części publikacji.
Podkreśl przede wszystkim, że: wszelkie inwestycje mogą być realizowane, a działalność gospodarcza prowadzona, jeśli nie wpływa negatywnie na gatunki lub siedliska chronione na danym obszarze, inwestycje szkodliwe mogą być realizowane pod warunkiem, że nie ma rozwiązań alternatywnych, wykazano, że inwestycja ma nadrzędne znaczenie dla interesu publicznego oraz zrealizowana zostanie kompensacja przyrodnicza. Dla zilustrowania procesu uzyskiwania zgody na inwestycje mogące znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000 wykorzystaj schemat z załącznika nr 1. Po zakończeniu prezentacji zaproponuj uczniom udział w grze symulacyjnej. Grę można przeprowadzić zarówno z podziałem na grupy (wówczas każda grupa zajmuje się innym problemem a wyniki dyskusji prezentowane są po jej zakończeniu, zalecane dla klas zdyscyplinowanych, potrafiących dyskutować) lub na forum całej klasy (odbywa się wówczas jedna gra pod okiem nauczyciela, w której biorą udział wszyscy uczniowie). W zależności od tego, jaką wersję wybierzesz, przygotuj sobie odpowiednie komplety kart oraz zaaranżuj odpowiednią przestrzeń sali lekcyjnej. Wersja podstawowa z podziałem na 5-osobowe grupy. Uczniowie w grupach losują swoją rolę: inwestor, władza samorządowa, ekologiczne organizacje pozarządowe, społeczność lokalna obszaru Natura 2000 oraz moderator obserwujący i notujący przebieg dyskusji (opis ról w załączniku nr 3). Każda grupa otrzymuje opis hipotetycznej, ale realnej sytuacji: na obszarze chronionym w ramach sieci Natura 2000 planowana jest inwestycja (w załączniku nr 2). Uczniowie zapoznają się ze swoimi rolami oraz opisem sytuacji, a następnie rozpoczynają dyskusję nad opłacalnością inwestycji. Uczniowie powinni starać się wypracować wspólną wizję, a nie dążyć do zaognienia konfliktu. Podczas dyskusji zwróć uwagę uczniów na plusy i minusy płynące dla różnych stron z realizacji inwestycji na terenie obszaru Natura 2000. Po zakończeniu dyskusji omów z uczniami jej/ich przebieg. Czy osiągnęli porozumienie? Czy było to łatwe? Czy takie sytuacje zdarzają się w rzeczywistości? Jeśli zdecydowałeś się na jedną wspólną dyskusję, wybierz jedną kartę z opisem problemu (lub stwórz własną odpowiadającą warunkom waszej okolicy, możesz wykorzystać realną sytuację znaną z prasy) i zaprezentuj sytuację. Poinformuj uczniów, że za chwilę rozpocznie się dyskusja nad opłacalnością inwestycji. Podziel uczniów na pięć grup: inwestorzy, władze samorządowe, ekologiczne organizacje pozarządowe, społeczność lokalna obszaru Natura 2000. Poproś, aby uczniowie zajęli miejsca zgodnie z przydzieloną rolą (każda grupa siedzi osobno). Rozdaj grupom karty z rolami i poproś o zapoznanie się z nimi i przedyskutowanie we własnym gronie opisanej sytuacji z punktu widzenia danej grupy społecznej. Po kilku minutach rozpocznij dyskusję moderowaną. Zwróć uwagę na to, by uczniowie postarali się wypracować wspólną wizję, a nie dążyli do powiększania konfliktu. Podczas dyskusji zwróć uwagę uczniów na plusy i minusy płynące dla różnych stron z realizacji inwestycji na terenie obszaru Natura 2000. Najważniejsze aspekty zapisuj na tablicy. Szczegółowy opis gry znajduje się w załączniku nr 2. Na zakończenie zajęć wyjaśnij uczniom, że sytuacje, które znalazły się na kartach gry, zostały opisane na podstawie rzeczywistych problemów i konfliktów. Przykładem takiego konfliktu był spór o przebieg obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy. Brała w nim udział społeczność lokalna, naukowcy, działacze organizacji ekologicznych, politycy, dziennikarze, władza samorządowa, w ochronę doliny zaangażowało się kilkadziesiąt tysięcy osób z terenu całej Polski, a sprawa ostatecznie została rozstrzygnięta przez Komisję Europejską. Poproś uczniów, aby w ramach pracy domowej wyszukali w Internecie informacje na temat tego konfliktu. 2
Załącznik nr 1. Uproszczony schemat oceny oddziaływania na obszar Natura 2000 Czy planowane przedsięwzięcie może znacząco negatywnie ddziaływać na cele ochrony obszaru (gatunki bądź siedliska)? NIE TAK Zgoda na inwestycję Czy istnieją rozwiązania alternatywne? NIE TAK Czy w przypadku inwestycji mamy do czynienia z nadrzędnym interesem publicznym? Czy istnieją rozwiązania alternatywne? NIE TAK Odmowa Zgoda pod warunkiem wykonania kompensacji przyrodniczej 3
Załącznik nr 2. Szczegółowy opis gry W każdym komplecie do gry znajduje się: karta główna z opisem problemu, który będzie przedmiotem gry karty ról z opisami interesów pięciu grup pozarządowe organizacje ekologiczne, władze samorządowe, inwestor, społeczność lokalna + moderator karty z opisami rozwiązań, argumentacją, możliwościami, jakie proponuje każda z grup puste karty umożliwiające rozszerzenie listy interesów i rozwiązań, W pakiecie znajduje się 5 kompletów gry. Dodatkowo opracowane zostały karty główne 4 innych problemów wraz z ramowymi kartami ról, zawierającymi pytania naprowadzające uczniów na samodzielne wymyślanie argumentów. Celem edukacyjnym gry jest utrwalenie wiedzy na temat tego, jak wyznaczane są obszary Natura 2000, jakie zasady gospodarowania na tym terenie obowiązują a także przekonanie uczestników, że Natura 2000 chroni nas przed uciążliwymi dla środowiska i często dla ludzi, nieekologicznymi inwestycjami, ale nie zamyka drogi inwestycjom zaprojektowanym z głową i zgodnie z prawem ochrony środowiska. Głównym przesłaniem gry jest uświadomienie uczniom, że gdziekolwiek chcemy coś budować, a zwłaszcza na obszarach chronionych, powinno się i można robić to z poszanowaniem przyrody a także uwzględnieniem potrzeb społeczności lokalnej oraz w nawiązaniu do tradycji regionu. Tematem gry jest przebieg procesu decyzyjnego związanego z inwestowaniem na obszarach Natura 2000. Wszystkie problemy uwzględnione w grze miały miejsce w rzeczywistości, choć w kartach nie pojawiają się prawdziwe nazwy miejscowości czy nazwiska. Treść kart została opracowana na podstawie i z wykorzystaniem fragmentów doniesień prasowych, raportów i opracowań organizacji pozarządowych, stanowisk itp. Szczegółowe źródła podane są przy kolejnych zestawach. Uwaga! Przeprowadzenie gry wymaga podstawowej wiedzy nt. Natury 2000. Celem wszystkich uczestników gry jest wszechstronny rozwój regionu. Niestety rozwój ten jest różnie rozumiany przez różne grupy interesów, stąd wynikają konflikty. Dodatkowo pojawiają się inne problemy, z którymi uczestnicy będą musieli się zmierzyć. Uczestnicy gry wcielają się w rolę kilku grup społecznych: inwestorów, władzy samorządowej, ekologicznych organizacji pozarządowych oraz społeczności lokalnej obszaru Natura 2000. Dodatkową postacią będzie moderator obserwujący i notujący przebieg dyskusji. Po zakończeniu będzie on także mógł udzielić kolegom informacji zwrotnych o przebiegu dyskusji. Rolą mediatora jest także wprowadzanie dodatkowych informacji, informowanie o zmianach sytuacji (informacje na kartach pomocniczych). Gra opiera się na dyskusji wszystkich grup nad doprowadzeniem do zakończenia sytuacji konfliktowej. Sytuacje: Budowa zakładu produkcyjnego Budowa obwodnicy Osuszenie i zmeliorowanie podmokłej łąki Budowa kamieniołomu Budowa drogi łączącej miejscowości górskie Rozbudowa ważnego portu morskiego - II stopień trudności rozgrywki Czas gry: 60 minut, w tym 10 minut na wprowadzenie do gry i wcielanie się w role; 30 minut na proces budowania szkoły (przygotowanie, realizacja i podsumowanie projektu); 20 minut na podsumowanie gry. 4
5 Wprowadzenie i przebieg gry: Zaproś uczniów do gry, dzięki której lepiej zrozumieją sens funkcjonowania sieci Natura 2000. Poinformuj uczniów, że gra dotyczyła będzie procesu decyzyjnego związanego z inwestowaniem na obszarach Natura 2000. Podziel uczniów na grupy 5 - osobowe (podział ról wygląda następująco: 1 inwestor, 1 przedstawiciel władzy samorządowej, 1 działacz pozarządowej organizacji ekologicznej, 1 przedstawiciel społeczności lokalnej obszaru Natura 2000 oraz 1 moderator) lub dopasowane do sytuacji (w zależności od ilości uczniów w klasie i aktywności uczniów, możesz stworzyć grupy bardziej liczne, łącznie z sytuacją, gdy cała klasa zostanie podzielona na cztery zróżnicowane ilościowo i dostosowane do ról grupy, tj. inwestorów, samorządowców, ekologów i mieszkańców, a ty będziesz moderatorem). Wyjaśnij uczniom, że zaraz zapoznają się z sytuacją, w której planowana jest, budząca wątpliwości niektórych osób, inwestycja na obszarze Natury 2000. Celem wszystkich uczestników gry jest wszechstronny rozwój regionu i doprowadzenie do satysfakcjonującego zakończenia sytuacji konfliktowej. Wyjaśnij, że podczas gry będą uczestniczyć w symulowanych obradach czterostronnych dotyczących planowanej inwestycji. Rozdaj uczestnikom karty ról i poproś, aby się z nimi zapoznali, poproś także, aby poważnie potraktowali swe role. Przypomnij o zasadach kulturalnej dyskusji. Zwróć uwagę na to, by uczniowie postarali się wypracować wspólną wizję, a nie dążyli do powiększania konfliktu. Podczas dyskusji zwróć uwagę uczniów na plusy i minusy płynące dla różnych stron z realizacji inwestycji na terenie obszaru Natura 2000. Wyznacz czas trwania dyskusji (pamiętaj, aby zarezerwować czas na spokojne podsumowanie gry i ewaluację). Poproś moderatora o pilnowanie porządku i czasu dyskusji, sprawiedliwe dopuszczanie do głosu oraz notowanie najważniejszych argumentów, a także o odkrywanie co kilka minut kart pomocniczych i przekazywanie odpowiedniej osobie zgodnie z informacją na karcie karty należy wcześniej ułożyć zgodnie z numeracją, rozdawanie zaczynamy od karty oznaczonej 1). Następnie przekaż moderatorom poszczególnych grup karty główne oraz karty pomocnicze. Poproś moderatora o głośne odczytanie treści karty głównej członkom grupy, karta zawiera opis hipotetycznej, ale realnej sytuacji. W tym momencie uczestnicy rozpoczynają dyskusję. Po wyznaczonym czasie dyskusji poproś, aby uczestnicy w grupach wygłosili końcowe wnioski (np. co się udało osiągnąć z punktu widzenia danej roli).
Podsumowanie Po zakończeniu gier w poszczególnych zespołach poproś o to, by uczestnicy usiedli w dużym kole. Poproś moderatorów o krótkie zreferowanie przebiegu i wyniku gry, a następnie poproś wszystkich uczestników o refleksje, osobiste wnioski. Postaraj się nie narzucać własnej interpretacji zdarzeń. Zapytaj uczniów, jak czuli się w danej roli, z czym były największe problemy, czy łatwo osiągnęli wspólny cel, jakie emocje pojawiały się w trakcie gry. Szczególnie, jeśli gra wywołała duże emocje, nie zapomnij o sytuacji zamykającej grę, czyli o odrzuceniu ról (uczniowie mogą na głos wypowiedzieć swoje prawdziwe imię i coś, co ją pozytywnie opisuje np. Jestem Ania i gram na gitarze ) Na zakończenie lekcji zapytaj uczniów, jak im się podobała gra, czego się dzięki niej nauczyli. Porozmawiajcie nt. Tego, jak podobne sytuacje wyglądają w prawdziwym życiu? Czy Natura 2000 faktycznie może ochronić przyrodę? Co zrobić, aby podobnych konfliktów było jak najmniej? 6