pod redakcją Anny Wyrozumskiej
SYSTEM OCHRONY PRAWNEJ W UNII EUROPEJSKIEJ pod redakcją Anny Wyrozumskiej Autorzy: Marcin Górski Michał Kaszubski Izabela Skomerska-Muchowska Anna Wyrozumska TOM V
Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o., 2010 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy. Redakcja Agnieszka Nowak Seria podręczników System prawa Unii Europejskiej Korekta Ewelina Skłodowska, Jakub Matuszewicz Redaktor naukowy serii Jan Barcz Redaktor prowadzący Magdalena Wanot Opracowanie typograficzne, skład i łamanie AMGRAF Anna Milczanowska książka do nabycia: księgarnia internetowa http://iwep.pl Warszawa 2010 ISBN: 978-83-7627-045-6
Informacje o autorach Marcin Górski doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Łódzkim, adwokat. Rozdziały: 1, 3, 7 Michał Kaszubski magister, asystent w Katedrze Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Łódzkim, radca prawny, adwokat. Rozdziały: 4, 6 Izabela Skomerska-Muchowska doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Łódzkim. Rozdziały: 5, 8, 9 Anna Wyrozumska profesor zw. doktor habilitowany, kierownik Katedry Europejskiego Prawa Konstytucyjnego na Uniwersytecie Łódzkim. Rozdziały: 2, 10
Spis treści Wykaz akronimów... xiii Wykaz skrótów... xv Wstęp do wydania drugiego... xvii Wstęp do wydania pierwszego... xix 1. System sądowniczy Unii Europejskiej (Marcin Górski)... V-1 1.1. Wprowadzenie... V-1 1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... V-3 1.3. Funkcjonowanie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... V-10 1.3.1. Trybunał Sprawiedliwości... V-10 1.3.2. Sąd... V-14 1.3.3. Sądy wyspecjalizowane Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej... V-17 1.4. Strony i inni uczestnicy postępowania... V-19 1.5. Wykonanie orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... V-20 1.6. Postępowanie... V-22 1.6.1. Procedura pisemna... V-22 1.6.2. Procedura ustna... V-24 1.6.3. Procedura postępowania prejudycjalnego... V-26 1.6.4. Język postępowania... V-27 1.7. Rodzaje orzeczeń... V-27 1.8. Postępowania dotyczące zapadłych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... V-29
vi Spis treści 1.8.1. Postępowanie odwoławcze (apelacja)... V-29 1.8.2. Rewizja orzeczenia (wznowienie postępowania)... V-31 1.8.3. Inne postępowania dotyczące zapadłych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej... V-34 1.9. Koszty postępowania... V-35 1.9.1. Koszty ponoszone przez strony postępowania... V-36 1.9.2. Koszty ponoszone przez Trybunał Sprawiedliwości... V-36 Literatura uzupełniająca... V-37 Podstawowe dokumenty... V-37 Pytania podsumowujące... V-37 2. Dochodzenie roszczeń opartych na prawie Unii Europejskiej przed sądami krajowymi (Anna Wyrozumska)... V-39 2.1. Podstawowe zasady działania prawa Unii ustanowione przez orzecznictwo... V-39 2.2. Autonomia proceduralna państw członkowskich a obowiązek zapewnienia skutecznej ochrony sądowej... V-44 2.3. Zgodność krajowych przepisów dotyczących dochodzenia roszczeń z zasadami ogólnymi... V-58 2.4. Wybrane kwestie szczegółowe... V-60 2.4.1. Prawo do zwrotu opłaty/cła/podatku pobranych niezgodnie z prawem Unii... V-60 2.4.2. Wymogi dotyczące decyzji administracyjnych (prawo do należytego uzasadnienia i uchylenia ostatecznej decyzji)... V-62 2.4.3. Prawo do odpowiedniej, proporcjonalnej i skutecznej sankcji... V-66 2.4.4. Prawo do odszkodowania za szkody spowodowane naruszeniem prawa Unii przez państwo członkowskie... V-69 2.4.5. Prawo do środków tymczasowych... V-78 Literatura uzupełniająca... V-86 Podstawowe dokumenty... V-86 Pytania podsumowujące... V-87 3. Skargi wymuszające przestrzeganie prawa Unii Europejskiej przez państwa członkowskie (Marcin Górski)... V-88 3.1. Skargi przeciwko państwu członkowskiemu na podstawie artykułów 258 260 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-88 3.1.1. Regulacja... V-88 3.1.2. Przedmiot postępowania... V-90
Spis treści vii 3.1.3. Postępowanie na podstawie artykułu 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-93 3.1.3.1. Etap przedsądowy... V-95 3.1.3.2. Postępowanie przed Trybunałem i wyrok... V-101 3.1.3.3. Okoliczności egzoneracyjne... V-107 3.1.4. Postępowanie na podstawie artykułu 259 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-116 3.1.5. Postępowanie na podstawie artykułu 260 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-121 3.1.6. Niektóre polskie sprawy rozstrzygane w trybie artykułu 226 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (obecnie art. 260 TFUE)... V-134 Literatura uzupełniająca... V-136 Podstawowe dokumenty... V-137 Pytania podsumowujące... V-137 4. Kontrola legalności aktów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej stwierdzanie nieważności (Michał Kaszubski)... V-139 4.1. Skarga o stwierdzenie nieważności aktu instytucji, organu lub jednostki organizacyjnej Unii na podstawie artykułu 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-140 4.1.1. Regulacja... V-140 4.1.2. Charakter skargi i jej przedmiot... V-141 4.1.3. Akty podlegające zaskarżeniu... V-142 4.1.3.1. Dopuszczalność zaskarżenia samego uzasadnienia aktu... V-159 4.1.3.2. Skarga o stwierdzenie nieważności aktów Europejskiego Banku Inwestycyjnego... V-160 4.1.3.3. Zakres czasowy skargi... V-161 4.1.4. Zakres podmiotowy skargi legitymacja bierna... V-162 4.1.5. Zakres podmiotowy skargi legitymacja czynna... V-162 4.1.5.1. Podmioty uprzywilejowane... V-164 4.1.5.2. Podmioty częściowo uprzywilejowane... V-165 4.1.5.3. Podmioty nieuprzywilejowane... V-165 4.1.5.3.1. Termin dotyczy bezpośrednio... V-167 4.1.5.3.2. Termin dotyczy indywidualnie... V-168 4.1.5.3.3. Skarga podmiotów nieuprzywilejowanych na akty o charakterze normatywnym... V-174
viii Spis treści 4.1.5.3.4. Kryteria dopuszczalności skargi jednostki a zasada efektywnej ochrony prawnej... V-180 4.1.5.3.5. Skarga na akty o charakterze regulacyjnym... V-187 4.1.5.4. Interes prawny w uzyskaniu rozstrzygnięcia stwierdzającego nieważność... V-189 4.1.5.5. Przepisy szczególne ograniczające dostęp do skargi... V-191 4.1.6. Kryteria formalne skargi... V-192 4.1.7. Przesłanki nieważności... V-194 4.1.7.1. Brak kompetencji... V-196 4.1.7.2. Naruszenie istotnego wymogu proceduralnego... V-198 4.1.7.3. Naruszenie Traktatu lub jakiejkolwiek reguły prawnej związanej z jego stosowaniem... V-202 4.1.7.4. Nadużycie władzy... V-203 4.1.8. Termin na wniesienie skargi... V-206 4.1.8.1. Skutek upływu terminu przedawnienia... V-207 4.1.8.2. Początek biegu terminu przedawnienia... V-212 4.1.9. Skutek stwierdzenia nieważności... V-216 4.1.9.1. Obowiązki instytucji w przypadku orzeczenia o nieważności aktu... V-220 4.1.9.2. Obowiązek zapłaty odsetek w przypadku uchylenia decyzji nakładającej grzywnę... V-221 4.1.9.3. Wymogi w odniesieniu do nowego aktu... V-221 4.1.9.4. Ramy czasowe działania pozwanego... V-223 4.1.9.5. Obowiązki państwa członkowskiego w przypadku stwierdzenia nieważności aktu Unii... V-224 4.1.10. Akty nieistniejące... V-225 Literatura uzupełniająca... V-227 Podstawowe dokumenty... V-227 Pytania podsumowujące... V-228 5. Incydentalna kontrola legalności aktów na podstawie artykułu 277 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Izabela Skomerska-Muchowska)... V-229 5.1. Regulacja... V-229 5.2. Zakres incydentalnej kontroli legalności aktów o zasięgu ogólnym... V-229
Spis treści ix 5.3. Akty podlegające kontroli... V-235 5.4. Podmioty uprawnione do podniesienia zarzutu... V-238 5.5. Przesłanki nieważności... V-240 5.6. Skutki orzeczenia... V-240 Literatura uzupełniająca... V-241 Podstawowe dokumenty... V-241 Pytania podsumowujące... V-241 6. Kontrola legalności bezczynności instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej (Michał Kaszubski)... V-242 6.1. Skarga na bezczynność instytucji na podstawie artykułu 265 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej... V-242 6.1.1. Regulacja... V-242 6.1.2. Charakter skargi i jej przedmiot... V-243 6.1.3. Zakres podmiotowy skargi legitymacja bierna... V-244 6.1.4. Zakres podmiotowy skargi legitymacja czynna... V-247 6.1.4.1. Skargi wnoszone przez instytucje i państwa członkowskie... V-247 6.1.4.2. Dopuszczalność skargi jednostki... V-247 6.1.5. Pojęcie bezprawnej bezczynności... V-255 6.1.5.1. Odmowa uwzględnienia żądania strony a bezprawna bezczynność... V-261 6.1.5.2. Podjęcie działania przez pozwanego w trakcie postępowania sądowego... V-262 6.1.6. Wezwanie instytucji, organu lub jednostki organizacyjnej do działania... V-263 6.1.7. Dopuszczalność przekształcenia skargi na bezczynność w skargę o stwierdzenie nieważności... V-266 6.1.8. Skutek orzeczenia stwierdzającego bezprawną bezczynność... V-267 Literatura uzupełniająca... V-269 Podstawowe dokumenty... V-269 Pytania podsumowujące... V-269 7. Odpowiedzialność odszkodowawcza Unii Europejskiej (Marcin Górski)... V-271 7.1. Skarga odszkodowawcza przeciwko Unii... V-271 7.1.1. Regulacja... V-271 7.1.2. Cel, przedmiot i charakter skargi odszkodowawczej przeciwko Unii... V-272 7.1.3. Odpowiedzialność kontraktowa Unii... V-274
x Spis treści 7.1.4. Termin przedawnienia... V-279 7.1.5. Zakres podmiotowy legitymacja bierna... V-281 7.1.6. Zakres podmiotowy legitymacja czynna... V-282 7.1.7. Przesłanki odpowiedzialności deliktowej... V-282 7.1.7.1. Działania albo zaniechania przypisywalne Unii... V-283 7.1.7.2. Bezprawność... V-285 7.1.7.3. Odpowiedzialność za działania lub zaniechania zgodne z prawem... V-288 7.1.7.4. Szkoda... V-292 7.1.7.5. Związek przyczynowy... V-296 7.1.8. Ciężar dowodu... V-299 7.1.9. Odpowiedzialność za szkody spowodowane przez funkcjonariuszy Unii podczas wykonywania ich funkcji... V-299 7.1.10. Konkurencyjna odpowiedzialność państw członkowskich... V-301 Literatura uzupełniająca... V-301 Podstawowe dokumenty... V-302 Pytania podsumowujące... V-302 8. Pytania prejudycjalne sądów krajowych (Izabela Skomerska-Muchowska)... V-304 8.1. Podstawa prawna procedury pytań prejudycjalnych... V-304 8.2. Funkcja pytań prejudycjalnych... V-306 8.3. Wniosek o wydanie orzeczenia prejudycjalnego a procedura krajowa... V-307 8.4. Podmioty uprawnione do zwracania się z pytaniem prejudycjalnym... V-309 8.5. Przedmiot pytań prejudycjalnych... V-318 8.6. Zakres swobody sądów krajowych... V-323 8.7. Obowiązek sądów zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym... V-335 8.7.1. Sąd ostatniej instancji... V-335 8.7.2. Pytania dotyczące wykładni prawa Unii... V-339 8.7.2.1. Doktryny acte eclairé i acte clair... V-339 8.7.2.2. Konsekwencje naruszenia obowiązku wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym... V-348 8.7.3. Orzeczenia prejudycjalne dotyczące ważności... V-349 8.8. Skutki orzeczenia prejudycjalnego... V-358 Literatura uzupełniająca... V-361
Spis treści xi Podstawowe dokumenty... V-362 Pytania podsumowujące... V-363 9. Obszary objęte ograniczoną jurysdykcją Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Izabela Skomerska-Muchowska)... V-364 9.1. Uwagi wstępne... V-364 9.2. System ochrony prawnej w obszarze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... V-365 9.2.1. Specyfika Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa... V-365 9.2.2. Zakres jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w dziedzinie WPZiB... V-370 9.3. System ochrony prawnej w dziedzinie Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych w okresie przejściowym... V-376 9.3.1. Skutki prawa stanowionego w ramach WPiSSK... V-376 9.3.2. Jurysdykcja TSUE w odniesieniu do WPiSSK na podstawie dawnego artykułu 35 Traktatu o Unii Europejskiej... V-382 9.3.2.1. Rozstrzyganie sporów między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a Komisją... V-383 9.3.2.2. Pytania prejudycjalne sądów krajowych... V-385 Literatura uzupełniająca... V-394 Podstawowe dokumenty... V-395 Pytania kontrolne... V-395 10. Ochrona praw podstawowych Unii Europejskiej (Anna Wyrozumska)... V-396 10.1.Ochrona praw podstawowych jako ogólnych zasad prawa... V-396 10.2. Potwierdzenie praw podstawowych i sposobu ich stosowania w Karcie Praw Podstawowych... V-399 10.3. Sposób odwoływania się do praw podstawowych... V-406 10.4. Stosowanie Karty Praw Podstawowych w Polsce i Zjednoczonym Królestwie... V-409 10.5. Konkurencyjna kompetencja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka... V-411 Literatura uzupełniająca... V-412 Podstawowe dokumenty... V-413 Pytania podsumowujące... V-413 Indeks... V-415
BSE CEDEAO CPJI Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE EBC EKPCz EMU ETPCz ETS EWEA EWG EWWiS NRD ONZ PHARE PWBiS RFN RP Wykaz akronimów gąbczaste zwyrodnienie mózgu (choroba szalonych krów) Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (Ligi Narodów) Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Europejski Bank Centralny Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności jednostka przeliczeniowa walut odpowiadająca euro Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu Europejski Trybunał Sprawiedliwości (do 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, po 1 grudnia 2009 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) Europejska Wspólnota Energii Atomowej Europejska Wspólnota Gospodarcza Europejska Wspólnota Węgla i Stali Niemiecka Republika Demokratyczna Organizacja Narodów Zjednoczonych program pomocy materialnej dla państw kandydujących do Wspólnot Europejskich (obecnie Phare ) Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Republika Federalna Niemiec Rzeczpospolita Polska
xiv Spis treści SEAC brytyjski rządowy Komitet Doradczy do spraw Gąbczastego Zwyrodnienia Mózgu SOLVIT system nieformalnego rozwiązywania problemów transgranicznych w Unii Europejskiej SPI Sąd Pierwszej Instancji TEWEA Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej TEWG Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą TEWWiS Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TS Trybunał Sprawiedliwości (w szerokim sensie) TSUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zob. ETS) TSWE Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (zob. ETS) TUE Traktat o Unii Europejskiej TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską UE Unia Europejska WE Wspólnota Europejska (Wspólnoty Europejskie) WPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa WSiSW wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne Zb. Orz. Zbiór Orzeczeń
Wykaz skrótów ang. angielski art. artykuł cz. część dok. dokument dz. cyt. dzieło cytowane fr. francuski hiszp. hiszpański itp. i tym podobne k.c. kodeks cywilny kg kilogram k.p.c. kodeks postępowania cywilnego lit. litera m.in. między innymi mln milion n. następny niem. niemiecki niepubl. niepublikowany No. numer (ang.) np. na przykład nr numer oprac. opracowanie pkt punkt por. porównaj
xvi Wykaz skrótów poz. pozycja późn. późniejszy prof. profesor red. redakcja r. rok s. strona sygn. sygnatura t. tom tj. to jest tzw. tak zwany ust. ustęp w. wiek ww. wyżej wymieniony z. zeszyt zm. zmiana zob. zobacz
Wstęp do wydania drugiego Niniejszy tom stanowi nową, zmienioną w związku z wejściem w życie Traktatu z Lizbony, wersję podręcznika, który ukazał się w 2009 r. Tom ten poświęcony jest sposobom i formom dochodzenia roszczeń opartych na prawie Unii przez państwa członkowskie, instytucje oraz osoby fizyczne i prawne. Stanowi on część serii, ale równie dobrze może służyć jako samodzielny podręcznik zarówno dla studentów prawa, jak i administracji, stosunków międzynarodowych lub europeistyki. Może być również przydatny dla praktyków i urzędników. Do tej pory nie było w Polsce nie tylko tego typu opracowania, pokazującego w takim zakresie system skarg i procedur przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz dochodzenie roszczeń przed sądami krajowymi, lecz także ukazującego zmiany wprowadzone z dniem 1 grudnia 2009 r. Najpierw wprowadzamy Czytelnika w zawiłości struktury sądów UE oraz autonomii proceduralnej państw członkowskich. Książka prezentuje dalej najważniejsze procedury, które można uruchomić przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej w celu wymuszenia przestrzegania prawa Unii, kontroli legalności aktów wydawanych przez instytucje i dochodzenia odszkodowania za szkody wynikające z naruszeń prawa Unii. W ostatnim rozdziale pokazujemy, w jaki sposób i przed jakimi organami można powołać się na naruszenia praw podstawowych przysługujących jednostce. W tomie odnaleźć można obszerne fragmenty orzeczeń, głównie Trybunału Sprawiedliwości. Dziedzina prawa Unii omówiona w niniejszym tomie opiera się przede wszystkim na Traktatach założycielskich (Traktacie o Unii Europejskiej i Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej), a także na
xviii Wstęp do wydania drugiego orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. W orzeczeniach Trybunał interpretuje i rozwija prawo Unii. Bez ich znajomości trudno byłoby poruszać się w tym systemie. Lista podstawowych orzeczeń znajduje się na końcu każdego rozdziału. Wszystkie te orzeczenia można znaleźć na stronie internetowej Trybunału http://curia.europa.eu, łatwo je odszukać, posługując się np. numerem sprawy. Anna Wyrozumska
1. System sądowniczy Unii Europejskiej 1.1. Wprowadzenie Wejście w życie z dniem 1 grudnia 2009 r. Traktatu z Lizbony 1 spowodowało zasadnicze zmiany w całym systemie prawa Unii Europejskiej, w tym również w systemie ochrony prawnej UE. Oprócz wielu innych zmian Traktat z Lizbony zniósł trójfilarową strukturę Unii, czyli jej podział na: I filar Wspólnoty Europejskie, działający na podstawie Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) i Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (TEWEA), oraz II i III filar, funkcjonujące na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej (TUE). Pociąga to za sobą m.in. zmianę jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości UE (dawniej Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich), która nie jest już odmiennie regulowana w obszarze II i III filaru UE, lecz ma zasadniczo charakter jednolity w odniesieniu do całego prawa Unii. Ponadto Traktat z Lizbony zmienił klasyfikację aktów prawa wtórnego UE (co wiązało się z koniecznością dokonania zmian w regulacji procedur przed Trybunałem, np. jeśli chodzi o zaskarżalność aktów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii), a także wprowadził istotne zmiany w mechanizmie instytucjonalnym Unii (również w odniesieniu do sądownictwa Unii). Mechanizm instytucjonalny systemu ochrony prawnej Unii Europejskiej (rozumianego jako zespół instrumentów służących do zapewnienia efektywności prawu Unii Europejskiej) tworzą Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądy państw członkowskich. Tę grupę organów należy określić zbiorczo mianem sądów Unii. Kluczową rolę w tym mechanizmie instytu- 1 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz. U. z 2009 r. Nr 203, poz. 1569.
V-2 1. System sądowniczy Unii Europejskiej cjonalnym odgrywają sądy krajowe 2. Odzwierciedla to art. 19 ust. 1 TUE, podkreślający rolę sądów krajowych w systemie ochrony prawnej Unii Europejskiej. Artykuł 19 ust. 1 TUE [ ] Państwa Członkowskie ustanawiają środki zaskarżenia niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej w dziedzinach objętych prawem Unii. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest instytucją Unii Europejskiej, wymienioną obok sześciu pozostałych instytucji UE w art. 13 ust. 1 TUE. Zgodnie z art. 19 ust. 1 TUE, Trybunał Sprawiedliwości UE tworzą Trybunał Sprawiedliwości, Sąd i sądy wyspecjalizowane (powoływane w trybie art. 257 TFUE) 3. Do chwili wejścia w życie Traktatu z Lizbony funkcjonowaniu Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich towarzyszył pewien bałagan terminologiczny. Problem zamętu terminologicznego wynikał stąd, że początkowo we Wspólnotach funkcjonował jedynie Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, a dopiero później wobec wzrastającej liczby spraw na wokandzie oraz rosnącego poziomu skomplikowania materii tych spraw, wynikającego z rozszerzania regulacji wspólnotowej na nowe obszary zdecydowano się na utworzenie kolejnych sądów Sądu Pierwszej Instancji i izb sądowych. Ponadto, Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich od chwili wejścia w życie Traktatu z Maastricht objął swoją jurysdykcją także sprawy z zakresu II i III filaru Unii Europejskiej, zatem choć jego nazwa wskazywałaby, że był on trybunałem Wspólnot, orzekał równocześnie także jako trybunał Unii. Obecnie ten bałagan terminologiczny został zasadniczo wyeliminowany, choć oczywiście można zauważyć, że Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej pozostał również trybunałem dla ostatniej spośród Wspólnot Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (jest więc także trybunałem Euratom, a nie tylko trybunałem Unii ). 2 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 2. 3 W Traktacie z Nicei przewidziano po raz pierwszy możliwość powoływania izb sądowych (sądów wyspecjalizowanych por. art. 2 pkt 31 Traktatu z Nicei). Pierwszą izbę sądową Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej powołano na mocy decyzji Rady 2004/752/WE, Euratom z dnia 2 listopada 2004 r. ustanawiającej Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej.
1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-3 Sąd Pierwszej Instancji został utworzony jako organ Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich na podstawie art. 11 Jednolitego Aktu Europejskiego 4, na mocy decyzji Rady z dnia 24 października 1988 r. 5. W Traktacie z Nicei uczyniono SPI autonomicznym organem wspólnotowym, nie wymieniono go jednak wśród instytucji Wspólnoty w art. 7 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Z instytucjonalnego punktu widzenia należy przyjąć, że wszystkie sądy wymienione w art. 19 ust. 1 TUE stanowią jedną instytucję UE o nazwie: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Każdy spośród tych sądów jest odrębnym sądem, razem zaś składają się na jeden TSUE 6. System sądowniczy Unii Europejskiej: sądy krajowe, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej: Trybunał Sprawiedliwości, Sąd, sądy wyspecjalizowane (np. Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej). 1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej W odniesieniu do kompetencji Trybunału można ogólnie stwierdzić, że Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzeka zgodnie z Traktatami (art. 19 ust. 3 TUE): 4 Na mocy art. 11 Jednolitego Aktu Europejskiego do Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą dodano art. 168a, zgodnie z którym na wniosek Trybunału Sprawiedliwości, po konsultacji z Komisją i Parlamentem Europejskim, Rada, stanowiąc jednomyślnie, może ustanowić przy Trybunale Sprawiedliwości sąd właściwy do rozpoznawania i orzekania w pierwszej instancji w niektórych rodzajach spraw wniesionych przez osoby fizyczne lub prawne, z zastrzeżeniem prawa odwołania się do Trybunału Sprawiedliwości ograniczonego do kwestii prawnych, na warunkach ustanowionych przez Statut (ust. 1). 5 Dz. Urz. WE 1988 L 319/1. 6 Na marginesie można wskazać, że w art. 257 TFUE użyto niefortunnego, jeśli porównać je z art. 19 ust. 1 TUE, sformułowania, zgodnie z którym sądy wyspecjalizowane mogą zostać utworzone przy Sądzie, co sugerowałoby, że będą one w jakiś sposób częścią Sądu. Tymczasem z art. 19 ust. 1 TUE wynika, że sądy wyspecjalizowane (będące sądami odrębnymi od Trybunału Sprawiedliwości i Sądu) tworzą Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, nie są zaś częścią Sądu.
V-4 1. System sądowniczy Unii Europejskiej w zakresie skarg wniesionych przez państwa członkowskie, instytucje lub osoby fizyczne lub prawne, w trybie prejudycjalnym, na wniosek sądów państw członkowskich, w sprawie wykładni prawa Unii lub ważności aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii, w innych sprawach przewidzianych w Traktatach 7. Jurysdykcja Trybunału obejmuje całość prawa Unii Europejskiej (na podstawie TUE i TFUE) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (na podstawie nowego art. 106a TEWEA w brzmieniu nadanym przez Traktat z Lizbony, przepisy TFUE dotyczące funkcjonowania TSUE, z wyjątkiem art. 271, 275 i 276 TFUE, stosują się do TEWEA). W odniesieniu do Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (dawny II filar UE) jurysdykcja Trybunału jest jednak znacząco ograniczona, zaś w zakresie Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych (dawny III filar UE) zastosowanie mają środki przejściowe 8. Jurysdykcja Trybunału obejmuje również sprawy powierzone mu na mocy klauzul arbitrażowych zawartych w umowach prawa publicznego lub prywatnego (art. 272 TFUE) 9 oraz kompromisów zawartych przez państwa członkowskie (art. 273 TFUE) 10. Co więcej, art. 344 TFUE (dawny art. 292 TWE) przewiduje obowiązek poszanowania jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości UE w ramach TFUE, TUE i TEWEA. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości UE ma w tym przypadku charakter jurysdykcji obligatoryjnej (w odróżnieniu od jurysdykcji fakultatywnej, wynikającej z art. 273 TFUE). 7 Spory mogą być poddane jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości lub Sądu Pierwszej Instancji także na mocy aktów prawa wtórnego. Przykładowo art. 63 rozporządzenia nr 40/94 dotyczącego wspólnotowego znaku towarowego powierza SPI rozstrzyganie sporów dotyczących znaków towarowych; podobnie art. 73 rozporządzenia 2100/94 dotyczącego rejestracji odmian roślin. 8 Szerzej na temat jurysdykcji TSUE w ramach Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych (art. 10 Protokołu w sprawie postanowień przejściowych) zob.: rozdział 10. 9 Zob. np.: umowa z dnia 9 lipca 2004 r. Anti-Contraband and Anti-Counterfeit Agreement and General Release zawarta między spółkami Philip Morris (Philip Morris International Inc., Philip Morris Products Inc., Philip Morris Duty Free Inc., Philip Morris World Trade Sarl) a Wspólnotą Europejską i niektórymi państwami członkowskimi (w tym z Polską). Na podstawie art. 11.01 (ii) (a) Sądem wyłącznie uprawnionym do rozstrzygania niektórych sporów między stronami tego porozumienia jest SPI. 10 Jurysdykcji Trybunału podlegają np. spory wynikłe na tle stosowania Konwencji brukselskiej o jurysdykcji i wykonalności orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z dnia 27 września 1968 r. (obowiązuje nadal w stosunku do Danii) oraz Konwencji o prawie właściwym do zobowiązań umownych z dnia 19 czerwca 1980 r.
1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-5 Artykuł 344 TFUE Państwa Członkowskie zobowiązują się nie poddawać sporów dotyczących wykładni lub stosowania Traktatów procedurze rozstrzygania innej niż w nich przewidziana. Po raz pierwszy do kwestii naruszenia art. 344 TFUE (wówczas był to art. 292 TWE) Trybunał odniósł się w orzeczeniu w sprawie zakładów MOX. Wyrok TS z dnia 30 maja 2006 r. w sprawie C-459/03 Komisja przeciwko Irlandii (sprawa zakładów MOX) 11 Stan faktyczny sprawy zawisłej przed sądem krajowym odnosił się do funkcjonowania zakładu przetwarzania paliwa jądrowego, na którego budowę wyraziły zgodę władze brytyjskie. Przeciwko utworzeniu tego przedsiębiorstwa protestowała Irlandia. Wszczęła ona przeciwko Zjednoczonemu Królestwu postępowanie przed sądem arbitrażowym ustanowionym na mocy Konwencji prawa morza, w celu rozstrzygnięcia sporu dotyczącego zakładu MOX, międzynarodowego transportu substancji radioaktywnych i ochrony środowiska morskiego Morza Irlandzkiego. Zgodnie ze stanowiskiem strony powodowej (Irlandii) prawem mającym zastosowanie do tego sporu było również prawo wspólnotowe (dyrektywy EWG i Euratom). Stroną Konwencji była także Wspólnota Europejska. Irlandia skierowała również wniosek do Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza o zastosowanie środków tymczasowych, który zastosował te środki (choć odmienne od żądanych przez Irlandię). Sąd arbitrażowy natomiast wezwał strony sporu do rozstrzygnięcia go w ramach instytucjonalnych Wspólnot Europejskich. Skargę przeciwko Irlandii wniosła do Trybunału na mocy art. 226 TWE Komisja Europejska. W jej ocenie w przedmiotowej sprawie zachodziła obligatoryjna jurysdykcja TS, a Irlandia naruszyła art. 10 i art. 292 TWE (oraz art. 192 i art. 193 Euratom), wszczęła bowiem spór w ramach Konwencji, a sądem właściwym do jego rozstrzygnięcia jest TS. Trybunał podzielił stanowisko Komisji i zauważył, że poddanie przez państwo członkowskie aktów prawa wspólnotowego wchodzących w zakres stosowania [TWE lub TEWEA] sądowi innemu niż Trybunał, [ ] w celu ich interpretacji i zastosowania w ramach procedury mającej na 11 Zb. Orz. 2006, s. I-4635.
V-6 1. System sądowniczy Unii Europejskiej celu stwierdzenie naruszenia przepisów tych aktów przez inne państwo członkowskie jest sprzeczne z ciążącym na państwach członkowskich na podstawie art. 292 TWE i 193 TEWEA obowiązkiem poszanowania wyłącznego charakteru kompetencji Trybunału do rozpatrywania sporów dotyczących wykładni i stosowania przepisów prawa wspólnotowego [ ]. Ponadto w takich okolicznościach wszczęcie i prowadzenie postępowania przed sądem arbitrażowym wiąże się z oczywistym niebezpieczeństwem naruszenia struktury kompetencyjnej określonej w traktatach, a w związku z tym niezależności wspólnotowego porządku prawnego (teza 3). Co więcej, przewidziane w art. 292 TWE zobowiązanie państw członkowskich do odwołania się do sądownictwa wspólnotowego i do poszanowania wyłącznej kompetencji Trybunału, która jest jego podstawową cechą, należy rozumieć jako szczególny wyraz ich generalnego zobowiązania do lojalności wynikającego z art. 10 TWE. Nie ma więc konieczności stwierdzać uchybienia zobowiązaniom ogólnym zawartym w postanowieniach art. 10 TWE, jeśli stwierdzono już uchybienie bardziej szczegółowym zobowiązaniom wspólnotowym, które ciążą na państwie członkowskim na mocy art. 292 TWE (teza 4). Z przywołanego orzeczenia wynika więc, że zasada wyłączności kompetencji TSUE (obligatoryjnej jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości UE), wyrażona w art. 344 TFUE, stanowi egzemplifikację zasady lojalnej współpracy (art. 4 ust. 3 TUE). Naruszenie art. 344 TFUE poprzez poddanie sporu dotyczącego stosowania Traktatów pod rozpoznanie przez sąd inny niż TSUE oznacza naruszenie zasady lojalnej współpracy. Kompetencja TSUE została określona szeroko. Zadaniem Trybunału jest, zgodnie z art. 19 ust. 1 TUE (dawny art. 220 TWE, wcześniej art. 164 TEWG), zapewnienie przestrzegania prawa UE przy wykładni i stosowaniu Traktatów przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE, a także przez państwa członkowskie. Formuła art. 19 ust. 1 TUE jest elastyczna i pozwala Trybunałowi Sprawiedliwości UE na szukanie odpowiedniej normy (zasady ogólnej) np. w Traktatach, umowach międzynarodowych zawartych przez państwa członkowskie, prawie wewnętrznym państw członkowskich. Oznacza to w praktyce, że Trybunał nie może stwierdzić non liquet, tj. uznać, iż nie ma przepisu właściwego, aby rozstrzygnąć spór mieszczący się w ramach jego jurysdykcji. Przepis ten umożliwił Trybunałowi sformułowanie doktryny effet utile (skuteczności prawa UE) oraz orzekanie w oparciu o ogólne zasady prawa, w tym zasadę ochrony praw fundamentalnych.
1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-7 Artykuł 19 ust. 1 TUE Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje Trybunał Sprawiedliwości, Sąd i sądy wyspecjalizowane. Zapewnia on poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów. Wyrok TS z dnia 23 kwietnia 1986 r. w sprawie 294/83 Parti écologiste Les Verts przeciwko Parlamentowi Europejskiemu 12 Skarga, wniesiona na podstawie art. 173 TEWG (później art. 230 TWE, obecnie art. 263 TFUE), była skierowana przeciwko aktowi Parlamentu. W ówczesnej redakcji Traktat nie wymieniał w art. 173 Parlamentu wśród instytucji, których akty można było objąć skargą. Mimo to Trybunał Sprawiedliwości uznał skargę za dopuszczalną właśnie na podstawie ówczesnego art. 164 Traktatu (później art. 220 TWE, obecnie art. 19 ust. 1 TUE). Trybunał wskazał, że interpretacja art. 173 Traktatu wykluczająca środki podjęte przez Parlament Europejski z zakresu skargi doprowadziłaby do wyniku sprzecznego zarówno z duchem Traktatu wyrażonym w art. 164, jak i z jego systemem. Środki podejmowane przez Parlament Europejski mogą wkraczać w obszar zastrzeżony dla państw członkowskich lub innych instytucji albo wykraczać poza kompetencje mu przypisane, gdyby nie można było poddać ich kontroli legalności Trybunału. Trzeba więc uznać, że możliwa jest skarga o unieważnienie przeciwko środkom podjętym przez Parlament Europejski mającym w zamiarze wywołanie skutków prawnych wobec osób trzecich. Zarazem jednak kompetencja Trybunału ma charakter powierzony, a zatem jej granicę wyznaczają normy Traktatów upoważniające go do wykonywania jego jurysdykcji (chodzi tu również o normy art. 272 i art. 273 TFUE, obejmujące warunkową jurysdykcję Trybunału wynikającą z klauzuli arbitrażowej bądź kompromisu państw członkowskich o powierzeniu sporu między nimi do rozstrzygnięcia Trybunałowi). Jurysdykcja ta jest bowiem zasadniczo ograniczona do obszaru wykładni i stosowania Traktatów (z uwzględnieniem powołanych art. 272 i art. 273 TFUE), w tym aktów przyjętych na ich podstawie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii. Jurysdykcja Trybunału nie obejmuje natomiast rozstrzygania w sprawach, które nie mają związku z prawem Unii, tj. w sprawach o charakterze czysto krajowym (wewnętrznym, pozbawionym elementu unijnego w stanie faktycznym) lub sprawach z elementem transgranicznym, ale niezwiązanym z prawem Unii. 12 Zb. Orz. 1986, s. 1339.
V-8 1. System sądowniczy Unii Europejskiej Przykładem sprawy o charakterze czysto krajowym, w której zabrakło jurysdykcji Trybunału, jest sprawa Kremzow. Wyrok TS z dnia 29 maja 1997 r. w sprawie C-299/95 Friedrich Kremzow przeciwko Austrii 13 Do Trybunału Sprawiedliwości wpłynęło pytanie prejudycjalne sądu austriackiego dotyczące wykładni TWE w kontekście stosowania krajowych przepisów karnych, skutkujących pozbawieniem wolności obywatela austriackiego, a w rezultacie również ograniczeniem możliwości wykonywania przezeń traktatowej swobody przepływu osób. Jednostka, której sprawa była zawisła przed sądem krajowym, nie wykonywała faktycznie tej swobody, ale jedynie deklarowała taki zamiar (o ile oczywiście nie musiałaby przebywać w jednostce penitencjarnej) 14. Trybunał zauważył, że w przypadku gdy ustawodawstwo krajowe reguluje sytuację, która nie wchodzi w zakres stosowania prawa wspólnotowego, Trybunał nie może w postępowaniu o wydanie orzeczenia wstępnego wydać wytycznych interpretacyjnych koniecznych sądowi krajowemu dla rozstrzygnięcia, czy ustawodawstwo krajowe jest zgodne z podstawowymi prawami, których przestrzeganie zapewnia Trybunał, takimi jak prawa w szczególności wywodzone z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W związku z powyższym, przepisy prawa krajowego niezmierzające do zapewnienia realizacji przepisów prawa wspólnotowego dotyczą sytuacji, która nie wchodzi w zakres stosowania prawa wspólnotowego, nawet jeżeli kara pozbawienia wolności wymierzana na podstawie tychże przepisów może utrudnić osobie zainteresowanej wykonywanie swego prawa do swobodnego przemieszczania się, jako że czysto hipotetyczna perspektywa wykonywania tego prawa nie przedstawia wystarczającego związku z prawem wspólnotowym, aby uzasadnić zastosowanie przepisów wspólnotowych. Przepisy TFUE regulujące procedurę przed TSUE wymieniają kilka rodzajów postępowań przed Trybunałem. Postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości UE (w zakresie prawa Unii Europejskiej) obejmują: skargi przeciwko państwom członkowskim o stwierdzenie naruszenia zobowiązań wynikających z prawa Unii (art. 258 260 TFUE), skarga o stwierdzenie nieważności aktu instytucji UE, jej organu lub jednostki organizacyjnej (art. 263 TFUE), 13 Zb. Orz. 1997, s. I-2629. Szerzej na ten temat zob.: rozdział 8. 14 Dodajmy, że oskarżony w postępowaniu głównym był sędzią, któremu zarzucono dokonanie zabójstwa.
1.2. Jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-9 skarga na bezczynność instytucji, organu lub jednostki organizacyjnej UE (art. 265 TFUE), postępowanie w przedmiocie pytania prejudycjalnego sądu krajowego (art. 267 TFUE), skarga odszkodowawcza przeciwko Unii Europejskiej (art. 268 w związku z art. 340 TFUE), skarga pracownicza przeciwko Unii Europejskiej (art. 270 TFUE), skarga zainteresowanego państwa członkowskiego o naruszenie postanowień proceduralnych przy wydawaniu aktu Rady albo Rady Europejskiej na podstawie art. 7 TUE, zarzut bezprawności aktu o zasięgu ogólnym (art. 277 TFUE), skarga przeciwko funkcjonariuszowi Unii z zakresu jego odpowiedzialności osobistej wobec Unii Europejskiej (art. 344 TFUE), a także skarga Rady lub Komisji przeciwko funkcjonariuszowi o naruszenie jego zobowiązań, mająca na celu orzeczenie dymisji członka Komisji (art. 247 TFUE) lub pozbawienie go prawa do emerytury lub innych podobnych korzyści (art. 245 TFUE), prewencyjna kontrola umów międzynarodowych zawieranych przez Unię Europejską (art. 218 ust. 11 TFUE), postępowanie prowadzone na podstawie klauzuli arbitrażowej (art. 272 TFUE) lub kompromisoryjnej (art. 273 TFUE). Dla porządku należy wyjaśnić, że powołane przepisy dotyczące postępowań przed Trybunałem nosiły pierwotnie (tj. przed zmianą numeracji artykułów w TEWG dokonaną na mocy Traktatu z Amsterdamu z 1997 r.) następujące numery (kursywą podano również numerację obowiązującą w okresie od wejścia w życie Traktatu z Amsterdamu do 30 listopada 2009 r., tj. do dnia poprzedzającego datę wejścia w życie Traktatu z Lizbony): art. 164 TEWG 220 TWE 19 ust. 1 TUE, art. 169 171 TEWG art. 226 228 TWE art. 258 260 TFUE, art. 173 TEWG art. 230 TWE art. 263 TFUE, art. 175 TEWG art. 232 TWE art. 265 TFUE, art. 177 TEWG art. 234 TWE art. 267 TFUE, art. 178 w związku z art. 215 TEWG art. 235 w związku z art. 288 TWE art. 268 w związku z art. 340 TFUE, art. 179 TEWG art. 236 TWE art. 270 TFUE, art. 184 TEWG art. 241 TWE art. 277 TFUE.
V-10 1. System sądowniczy Unii Europejskiej Należy zatem pamiętać, że przepisy powołane w orzeczeniach wydanych przed wejściem w życie Traktatu z Amsterdamu, tj. przed 1 maja 1999 r., mają numerację inną niż te powołane po zmianie numeracji Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską i inną od wynikającej ze zmian wprowadzonych Traktatem z Lizbony. 1.3. Funkcjonowanie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej Funkcjonowanie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej regulują, poza przepisami Traktatów (Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej 15, Traktat o Unii Europejskiej), przede wszystkim następujące akty: Statut Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej16, Regulamin postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości z dnia 19 czerwca 1991 r. 17, Regulamin dodatkowy z dnia 4 grudnia 1974 r. 18, Regulamin postępowania przed Sądem z dnia 2 maja 1991 r. 19, Decyzja Rady 2004/752/WE, Euratom z dnia 2 listopada 2004 r. ustanawiająca Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej 20, Regulamin postępowania przed Sądem do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej 21, Protokół w sprawie przywilejów i immunitetów Unii Europejskiej. 1.3.1. Trybunał Sprawiedliwości W skład Trybunału Sprawiedliwości (zwanego potocznie Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości) wchodzi 27 sędziów (jeden sędzia z każdego 15 Przy czym po wejściu w życie Traktatu z Lizbony są to już wyłącznie art. 144, 145 i 157 TEWEA, gdyż pozostałe przepisy TEWEA dotyczące Trybunału Sprawiedliwości zostały uchylone przez art. 5 Protokołu nr 2 zmieniającego TEWEA, dołączonego do Traktatu z Lizbony. 16 Protokół nr 3 w sprawie statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej załączony do Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Dz. U. z 2009 r. Nr 203, poz. 1569. 17 Ostatnie zmiany zob. w: Dz. Urz. UE 2010 L 92/12. 18 Ostatnie zmiany zob. w: Dz. Urz. UE 2006 L 72/1. 19 Ostatnie zmiany zob. w: Dz. Urz. UE 2010 L 92/14. 20 Dz. Urz. UE 2004 L 333/7. 21 Ostatnie zmiany zob. w: Dz. Urz. UE 2010 L 92/17.
1.3. Funkcjonowanie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-11 państwa członkowskiego art. 19 ust. 2 TUE) oraz 8 rzeczników generalnych (art. 252 TFUE). Na żądanie Trybunału Rada może zwiększyć liczbę rzeczników generalnych. Zarówno sędziowie, jak i rzecznicy generalni są wybierani spośród osób o niekwestionowanej niezależności i mających kwalifikacje wymagane w ich państwach do zajmowania najwyższych stanowisk sądowych lub są prawnikami o uznanej kompetencji (art. 253 TFUE). Wybór jest dokonywany za wspólnym porozumieniem rządów państw członkowskich na sześcioletnią kadencję, odnawialną jednokrotnie, przy czym, zgodnie z art. 255 TFUE, kandydatury na sędziów Trybunału Sprawiedliwości i Sądu oraz rzeczników generalnych Trybunału są opiniowane przez komitet złożony z byłych członków Trybunału lub Sądu, członków krajowych sądów najwyższych i prawników o uznanej kompetencji, przy czym jedną kandydaturę proponuje Parlament Europejski. Przesłuchanie kandydata przez komitet jest niejawne (z wyjątkiem przesłuchania osoby ubiegającej się o odnowienie mandatu), a obrady komitetu odbywają się przy drzwiach zamkniętych. Opinia komitetu jest opatrzona uzasadnieniem 22. Z każdego państwa członkowskiego w skład Trybunału wchodzi jeden sędzia (przy czym nie ma formalnych przeszkód, aby państwo wskazało sędziego niebędącego jego obywatelem) 23. W trakcie kadencji sędziowie i rzecznicy generalni nie mogą sprawować żadnych funkcji politycznych i administracyjnych ani też wykonywać innej zarobkowej lub niezarobkowej działalności zawodowej (art. 4 Statutu TSUE). Kadencja rozpoczyna się z datą wskazaną w akcie mianowania, jeśli zaś ten nie wskazuje daty rozpoczęcia kadencji z dniem wydania aktu mianowania (art. 2 Regulaminu TS). Kadencja dobiega końca z upływem terminu, na jaki mianowano sędziego lub rzecznika, a nadto w razie śmierci sędziego, jego rezygnacji albo też w razie zwolnienia z funkcji. Zwolnienie sędziego z funkcji następuje wskutek jednomyślnej decyzji sędziów i rzeczników generalnych Trybunału Sprawiedliwości (poza 22 Por. decyzja Rady 2010/124/UE z dnia 25 lutego 2010 r. w sprawie zasad działania komitetu, o którym mowa w art. 255 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. Urz. UE 2010 L 50, str. 18. 23 Od 2 października 2009 r. polskim sędzią Trybunału Sprawiedliwości jest prof. Marek Safjan, który zastąpił na tym stanowisku prof. Jerzego Makarczyka. Jeśli chodzi o Sąd Pierwszej Instancji, to od 12 maja 2004 r. polskim sędzią Sądu jest prof. Irena Wiszniewska-Białecka, której kadencja dobiega końca z dniem 31 sierpnia 2010 r., natomiast w Sądzie do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej zasiada prof. Irena Boruta (jesienią 2009 r. powołana na drugą kadencję).
V-12 1. System sądowniczy Unii Europejskiej samym zainteresowanym) wówczas, gdy w ich ocenie sędzia przestał spełniać wymagane warunki lub nie czyni zadość obowiązkom wynikającym z jego urzędu (art. 6 Statutu TSUE). Jeżeli decyzja dotyczy sędziów Sądu lub sądu wyspecjalizowanego, Trybunał Sprawiedliwości decyduje po konsultacji z zainteresowanym sądem. Uzupełnienie składu powoduje, że nowo mianowany sędzia bądź rzecznik generalny pełni funkcję do końca kadencji poprzednika (art. 7 Statutu TSUE). Regulamin proceduralny Trybunału Sprawiedliwości jest określany przez sam Trybunał. Regulamin ten wymaga jednak zatwierdzenia przez Radę (art. 253 TFUE). Właściwość Trybunału Sprawiedliwości obejmuje wszystkie sprawy nieprzekazane Sądowi i sądom wyspecjalizowanym. Co trzy lata następuje częściowe odnowienie składu, tj. swoją kadencję kończy przemiennie 14 i 13 sędziów, a także 4 rzeczników generalnych (art. 9 Statutu TSUE). Obrady Trybunału Sprawiedliwości odbywają się w trybie ciągłym (jest to więc sąd permanentny, nie zaś sesyjny), a od sędziów i rzeczników generalnych wymaga się zamieszkania w Luksemburgu 24 (art. 14 i 15 Statutu TSUE). Sędziów i rzeczników chroni immunitet jurysdykcyjny, również po zakończeniu kadencji w odniesieniu do działań podjętych w ramach wykonywania mandatu. Immunitet obejmuje także słowa wypowiedziane lub napisane (art. 3 Statutu TSUE). Immunitet może zostać uchylony przez Trybunał Sprawiedliwości obradujący w pełnym składzie (w przypadku uchylenia immunitetu sędziego Sądu lub sądu wyspecjalizowanego Trybunał podejmuje decyzję po konsultacji z zainteresowanym sądem). Sędziowie i rzecznicy korzystają ponadto z korzystnych ustaleń art. 11 14 oraz art. 17 Protokołu w sprawie przywilejów i immunitetów Unii Europejskiej (m.in. są oni zwolnieni z opodatkowania dochodów z tytułu sprawowanego urzędu podatkami krajowymi, zaś w przypadku innych dochodów uważa się ich za rezydentów swoich państw pochodzenia). To samo dotyczy sekretarza i sprawozdawców pomocniczych. Pracami, posiedzeniami, obradami i administracją Trybunału Sprawiedliwości kieruje prezes, wybierany na trzyletnią kadencję przez sędziów spośród siebie (art. 7 Regulaminu TS). Trybunał obraduje w izbach trzy- albo pięcioosobowych. Sędziowie wybierają spośród siebie prezesów izb (art. 16 Statutu TSUE). Trybunał może ponadto procedować w składzie wielkiej izby, złożonej z 13 sędziów pod przewodnictwem Prezesa Trybunału (w jej skład wchodzą 24 Siedzibę TSUE określono w Protokole nr 6 do Traktatu z Lizbony w sprawie ustalenia siedzib instytucji i niektórych organów, jednostek organizacyjnych i służb Wspólnot Europejskich.
1.3. Funkcjonowanie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej V-13 wówczas prezesi izb pięcioosobowych, Prezes Trybunału Sprawiedliwości i kolejni sędziowie do osiągnięcia składu trzynastoosobowego, wybrani zgodnie z procedurą określoną w art. 11b 2 Regulaminu TS). Wielka izba obraduje na żądanie państwa lub instytucji UE będącej stroną w postępowaniu. Trybunał Sprawiedliwości obraduje w pełnym składzie także w niektórych sprawach określonych w TFUE (np. w przypadku art. 245 TFUE w sprawie dymisji członka Komisji, pozbawienia go prawa do emerytury lub innych podobnych korzyści), a także w przypadku spraw o wyjątkowym znaczeniu. Funkcje administracyjne pełni sekretarz Trybunału, którego zadaniem jest wspieranie Trybunału Sprawiedliwości, Prezesa i prezesów izb oraz sędziów we wszystkich czynnościach urzędowych, przyjmowanie i przekazywanie dokumentów oraz dokonywanie doręczeń (art. 17 Regulaminu TS), a także kierowanie pracami Sekretariatu, w tym sprawowanie nadzoru nad prowadzeniem rejestru, do którego wpisuje się pisma procesowe (art. 16 1 Regulaminu TS). Rzecznicy generalni, w liczbie ośmiu (choć na żądanie Trybunału Sprawiedliwości liczba ta może zostać zwiększona przez Radę, działającą jednomyślnie), mają za zadanie publiczne przedstawianie, przy zachowaniu całkowitej bezstronności i niezależności, uzasadnionych wniosków w sprawach, które zgodnie ze Statutem Trybunału Sprawiedliwości UE wymagają jego zaangażowania (art. 252 TFUE). Zgodnie z deklaracją dotyczącą art. 252 TFUE, dołączoną do Aktu końcowego Konferencji Międzyrządowej, która przyjęła Traktat z Lizbony, jeżeli Trybunał Sprawiedliwości wystąpiłby o zwiększenie liczby rzeczników generalnych o 3 osoby (czyli 11 zamiast 8), wówczas Rada wyrazi na to zgodę, a Polska, podobnie jak Niemcy, Francja, Hiszpania, Włochy i Zjednoczone Królestwa, będzie miała stałego rzecznika generalnego 25 i nie będzie uczestniczyć w systemie rotacji. W takim przypadku 6 rzeczników byłoby stale wskazywanych przez 6 państw członkowskich, zaś 5 rzeczników rotacyjnie byłoby wskazywanych przez pozostałe (mniej ludne) państwa członkowskie. Z polskiego punktu widzenia miałoby to istotne znaczenie z uwagi na rolę rzecznika generalnego jako kształtującego nowe ścieżki interpretacji prawa UE. W toku postępowania rzecznik przedstawia opinię (na zakończenie fazy ustnej postępowania art. 20 akapit czwarty Statutu TSUE i art. 59 Regulaminu TS), która nie jest wiążąca dla Trybunału, a która obejmuje propozycję 25 Wypada zwrócić uwagę na niefortunne sformułowanie Deklaracji. Polska nie tyle ma rzecznika (gdyż nie jest on przedmiotem prawa własności), ile go wskazuje. Trudno też uznać, że rzecznik generalny wskazywany przez Polskę jest stały, gdyż jest to funkcja kadencyjna. Sformułowanie użyte w Deklaracji należy rozumieć w ten sposób, że chodzi tu o wyłączenie wskazanego przez Polskę rzecznika generalnego z systemu rotacji, zgodnie z którym mniejsze państwa członkowskie UE na zmianę wskazują rzeczników generalnych, z uwzględnieniem różnorodności geograficznej i kulturowej.
V-14 1. System sądowniczy Unii Europejskiej rozstrzygnięcia w sprawie wraz z uzasadnieniem. Rzecznik jest ponadto wysłuchiwany w przypadkach określonych w przepisach proceduralnych Trybunału (np. w przedmiocie ponownego otwarcia procedury ustnej art. 61 Regulaminu TS, zastosowania trybu przyspieszonego postępowania art. 62 Regulaminu TS, zarządzenia przesłuchania świadków art. 47 1 Regulaminu TS). Może też zadawać pytania świadkom i biegłym (art. 47 4 oraz art. 49 3 Regulaminu TS), a także pełnomocnikom, doradcom, adwokatom i radcom prawnym stron (art. 57 Regulaminu TS). Opinia rzecznika generalnego, choć niewiążąca, ma duży wpływ na kształtowanie się polityki orzeczniczej Trybunału. 1.3.2. Sąd Na gruncie TWE (tj. do 30 listopada 2009 r.) Sąd nosił nazwę Sądu Pierwszej Instancji. Ustrój i właściwość Sądu regulują obecnie art. 19 TUE oraz art. 254 256 TFUE. Regulacja składu i sposobu powołania sędziów Sądu jest zbieżna z regulacją dotyczącą Trybunału Sprawiedliwości, z zastrzeżeniem, że TFUE przewiduje możliwość mianowania w Sądzie rzeczników generalnych 26. Jest to jednak zależne od unormowania Statutu Trybunału Sprawiedliwości UE. Zgodnie z art. 49 Statutu TSUE, członkowie Sądu mogą być wezwani do wykonywania zadań rzecznika generalnego (wówczas taki członek Sądu nie może brać udziału w orzekaniu w danej sprawie). Prezes Sądu wyznacza spośród członków Sądu rzecznika generalnego wówczas, gdy Sąd działa w pełnym składzie (art. 17 Regulaminu Sądu) 27, natomiast w przypadku, gdy Sąd działa w składzie izby (co jest zasadą), rzecznik generalny może zostać wyznaczony przez Prezesa Sądu, jeżeli Sąd w pełnym składzie tak zdecyduje na wniosek izby, która uzna to za uzasadnione z uwagi na zawiłość prawną lub skomplikowany stan faktyczny (art. 18 i 19 Regulaminu Sądu). Artykuł 256 TFUE 1. Sąd jest właściwy do rozpoznawania w pierwszej instancji skarg określonych w artykułach 263, 265, 268, 270 i 272, z wyjątkiem skarg powierzonych sądowi wyspecjalizowanemu utworzonemu na mocy artykułu 257 i skarg zastrzeżonych na mocy Statutu dla Trybunału Sprawiedliwości. Statut może przyznać Sądowi właściwość w innych kategoriach skarg. 26 Zgodnie z art. 254 TFUE akapit pierwszy, zdanie drugie Statut może przewidywać, że Sąd wspierany będzie przez rzeczników generalnych. 27 Sąd może rozpoznać sprawę w pełnym składzie w przypadkach określonych w art. 11 1 Regulaminu Sądu.