S p r a w o z d a n i e

S p r a w o z d a n i e z wizyty studyjnej projektu Leonardo da Vinci 2011-1-PL1-LEO03-18913 Wymiana doświadczeń w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych (WYDOBEZIMAS) Beneficjent Projektu: Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach Partner Projektu: Newcastle City Council Katowice, 2012 r.

Partnerem projektu była Rada Miejska Miasta Newcastle upon Tyne, Koordynatorem Partnera Projektu był Mark Jackson, Corporate Project Manager, NCC. Wizyta studyjna odbyła się w dniach 20 marca 2 kwietnia 2012 r. Uczestnicy projektu WYDOBEZIMAS: Grzegorz Biela, Urząd Gminy Radziechowy Wieprz, Cezary Chowaniec, Urząd Miasta Katowice, Andrzej Jaworski, Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach, Jakub Kozłowski, Urząd Miasta Żory, Piotr Kowalski, Urząd Miejski w Bytomiu, Jacek Króliczek, Urząd Miasta Chorzów, Anna Madeja, Urząd Miasta Mysłowice, Joanna Mucha, Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach, Katarzyna Musiolik, Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach, Artur Nowakowski, Urząd Miejski w Zabrzu, Tomasz Skowronek, Urząd Miasta Piekary Śląskie, Piotr Solik, Urząd Miasta Tychy. Strony internetowe: Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach http://www.katowice.uw.gov.pl Rada Miejska Newcastle upon Tyne http://www.newcastle.gov.uk/ Projekt WYDOBEZIMAS www.wydobezimas.slask.eu Sprawozdanie z wizyty studyjnej http://www.katowice.uw.gov.pl/download WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 2

Spis treści 1. Projekt WYDOBEZIMAS...7 2. Prawo regulujące organizację oraz zapewnienie bezpieczeństwa imprez masowych w Anglii i Walii...8 2.1. Zdarzenia, które wpłynęły na kształt zmian legislacyjnych...8 2.1.1. Tragedia na Ibrox Stadium...9 2.1.2. Pożar w Bradford...9 2.1.3. Zamieszki na Stade du Heysel...10 2.1.4. Tragedia na Hillsborough Stadium...12 2.2. Ewolucja rozwiązań prawnych dotyczących problematyki imprez masowych w Zjednoczonym Królestwie...13 2.3. Rola uregulowań FA (prawa stowarzyszeniowego), działań innych podmiotów i organizacji międzynarodowych...21 2.4. Wpływ specyfiki systemu prawa brytyjskiego na zapewnienie bezpieczeństwa imprez masowych (zwyczaj, odpowiedzialność karna i cywilna, zalecenia)...22 3. Podmioty odpowiedzialne i zaangażowane w organizację imprez masowych...23 3.1. Rola organizatora imprezy w zapewnieniu bezpieczeństwa w zależności od charakteru i rozmiaru imprezy...24 3.1.1. Kierownik ds. bezpieczeństwa (Safety Officer)...26 3.1.2. Służby porządkowe i informacyjne (stewards)...26 3.1.3. Służba Przeciwpożarowa (Fire Stewards)...29 3.2. Właściciel / zarządca obiektu / organizator jako strona postępowania o wydanie certyfikatu bezpieczeństwa / zezwolenia)...29 3.2.1. Imprezy odbywające się poza stadionami...29 3.2.2. Imprezy odbywające się na stadionach...31 3.2.3. Ocena Ryzyka...34 3.3. Procedura uzyskania zezwolenia na przeprowadzenie imprezy masowej / certyfikatu bezpieczeństwa...35 3.3.1. Zezwolenie na przeprowadzenie imprezy...36 3.3.2. Certyfikat Bezpieczeństwa...37 3.3.3. Odwołania...39 3.4. Rola publicznych służb ochrony porządku i ratowniczych na zapewnieniu bezpieczeństwa imprez masowych...39 3.4.1. Policja...40 3.4.2. Służby Medyczne...45 3.4.3. Straż Pożarna...46 4. Rola i wpływ administracji w zapewnieniu bezpieczeństwa imprez masowych...46 4.1. Rola Safety Advisory Group w kształtowaniu warunków bezpieczeństwa...46 4.2. Wymogi dodatkowe: licencje na sprzedaż żywności i alkoholu, problematyka hałasu (na przykładzie Newcastle upon Tyne)...49 WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 3

4.2.1. Monitorowanie jakości usług gastronomicznych...49 4.2.2. Zezwolenie na sprzedaż alkoholu...50 4.2.3. Problematyka hałasu na imprezach masowych...50 4.2.4. Pokazy pirotechniczne...50 4.3. Wpływ przyjętych rozwiązań lokalnych na organizację imprez masowych...51 5. Instrumenty prawno karne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku publicznego na imprezach masowych...52 5.1. Rola i rodzaje zakazów stadionowych...53 5.1.1. Rodzaje zakazów stadionowych i podstawy ich orzekania...53 5.1.2. Rola Policji w systemie zakazów stadionowych...54 5.1.3. Zakazy klubowe...54 6. Proponowane zmiany systemowe i legislacyjne...55 6.1. Propozycje zmian w ustawie o bezpieczeństwie imprez masowych...55 6.2. Propozycje zmian w innych aktach prawnych...57 6.3. Propozycje zmian systemowych...57 7. Dodatki...58 7.1. Bibliografia...58 7.2. Wykaz aktów prawnych...59 7.3. Skróty...60 7.4. Strony internetowe...62 Publikacja odzwierciedla jedynie stanowisko autorów i Komisja Europejska ani Narodowa Agencja nie ponoszą odpowiedzialności za umieszczoną w niej zawartość merytoryczną oraz za sposób wykorzystania zawartych w niej informacji. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedruk całości lub części publikacji, cytowanie jej fragmentów oraz ich udostępnianie w mediach elektronicznych i jakiekolwiek inne wykorzystywanie dozwolone pod warunkiem zachowania formy oryginalnej publikacji bądź zamieszczenia informacji o publikacji źródłowej wraz z klauzulą: Publikacja opracowana jako rezultat projektu projektu Leonardo da Vinci 2011-1-PL1-LEO03-18913 Wymiana doświadczeń w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych (WYDOBEZIMAS), realizowanego przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach Programu. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 4

"Football policing is a real British success story. Where hooliganism was once described as 'the English disease', we now set an example for others to follow. But we are not complacent and we will expect to see England fans continue their good behaviour at next year's European Championships, where the eyes of the world will be on them once again. Oliver M. Robert Eden, 8th Baron Henley, Minister of State for Crime Prevention and Antisocial Behaviour Reduction, (BBC interview, December 2011) WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 5

Uczestnicy projektu składają podziękowania pracownikom: Newcastle City Council, Gateshead Council, Headquarters of Northumbria Police in Ponteland, Newcastle, Headquarters of Tyne and Wear Fire and Rescue Service in Sunderland, North East Ambulance Service in Newcastle, Newcastle United Football Club, Sunderland Association Football Club, Newcastle Gateshead Initiative. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 6

1. Projekt WYDOBEZIMAS W dniach 19 marca 3 kwietnia 2012 r. dwunastoosobowa grupa uczestników projektu Wymiana doświadczeń w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych realizowanego w ramach Programu Leonardo da Vinci, odbyła dwutygodniową wizytę w mieście partnera projektu Rady Miejskiej w Newcastle (Newcastle City Council), Wielka Brytania. Dwa tygodnie wizyty studyjnej dzięki spotkaniom z przedstawicielami podmiotów zaangażowanych w zabezpieczenie imprez, zapoznaniu się z przykładową dokumentacją oraz z infrastrukturą obiektów pozwoliły na gruntowne poznanie teoretycznych podstaw systemu zabezpieczenia imprez masowych, natomiast obserwacja i omówienie działań podejmowanych w związku z organizowaniem imprez sportowych i artystyczno rozrywkowych także najlepszych praktyk stosowanych w przedmiotowym zakresie. Spotkania miały miejsce zarówno w siedzibie partnera projektu (Newcastle Civic Center), jak i w siedzibach podmiotów zaangażowanych w organizację i zabezpieczanie imprez masowych (Newcastle Gateshead Initiative, Northumbria Police HQ Ponteland, North East Ambulance Service HART, Tyne and Wear Fire and Rescue Service) oraz na obiektach, na których odbywają się imprezy masowe sportowe (St James Park Newcastle, Stadium of Light Sunderland, Gateshead International Stadium) i kulturalno-rozrywkowe (SAGE Gateshead, Metro Radio Arena Newcastle, Alnwick Castle i Alnwick Garden). Cześć praktyczna składała się z obserwacji wydarzeń lokalnych w Newcastle (Sport Relief Mile 2012, Old Market) oraz wydarzeń sportowych (mecze piłki nożnej Premier League: Sunderland FC vs. Queens Park Rangers oraz Newcastle United vs. Liverpool FC). Przed meczami uczestnicy projektu byli dzieleni na dwuosobowe grupy, które dołączały do dowódców odcinków służb porządkowych (Chief Steward) odpowiedzialnych za poszczególne obszary stadionów. Dodatkową atrakcją wizyty była możliwość uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych (koncert Chris a Rea, wizyta w Alnwick Castle i Garden). W ramach kontynuacji przygotowania kulturowo-językowego, biorący udział w projekcie obejrzeli wywodzący się z Wielkiej Brytanii i będący częścią brytyjskiej tradycji mecz rugby na Kingston Park Rugby Stadium (Newcastle Falcons vs. Sale Sharks). Zrównoważenie teoretycznej i praktycznej części programu wizyty studyjnej pozwoliło na skonfrontowanie przekazywanych informacji z rzeczywistością w trakcie obserwowanych imprez. Uatrakcyjniło to nie tylko proces zdobywania nowej wiedzy i doświadczeń, ale także sam pobyt w Newcastle. Wizyta w Wielkiej Brytanii przyczyniła się do podniesienia kompetencji uczestników projektu pod względem zawodowym i językowym oraz pozwoliła na pozyskanie grupy osób posiadających specjalistyczną wiedzę w zakresie bezpieczeństwa imprez masowych. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 7

2. Prawo regulujące organizację oraz zapewnienie bezpieczeństwa imprez masowych w Anglii i Walii Systemowe rozwiązania prawne obowiązujące obecnie w Wielkiej Brytanii uważane są za bardzo skuteczne, jednak należy zdać sobie sprawę, że proces dochodzenia to tego stanu trwał kilkadziesiąt lat, z czego podstawowe uregulowania i instytucje prawne wdrażane były w latach 1975 2000. Zauważyć również należy, że poważniejsze zmiany procedowano w większości po tragicznych wydarzeniach, które miały miejsce w Zjednoczonym Królestwie w latach 80-tych XX w. Pewien wpływ na kształtowanie norm prawnych miały także zdarzenia poza granicami kraju, w których brali udział kibice angielscy dopingujący zarówno drużynę narodową (np. w czasie EURO 2000 w Charleroi), czy też angielskie drużyny klubowe (np. na stadionie w Heysel w 1985 r.). Zmiany wprowadzane były więc stopniowo, po części z powodu obaw o nadmierne ograniczanie wolności obywatelskich (np. swobody podróżowania), a także z uwagi na opór środowiska działaczy piłkarskich podnoszących groźbę bankructw klubów i związany z tym negatywny oddźwięk społeczny. Mimo wszystko, analizując ewolucję norm prawnych dotyczących problematyki bezpieczeństwa imprez masowych, a w szczególności meczów piłki nożnej, należy zauważyć stosunkowo szybką reakcję rządu i legislatorów na pojawiające się zagrożenia, czy też informacje o nieskuteczności przyjętych poprzednio rozwiązań. Podkreślenia wymaga fakt, iż obecnie, podobnie jak środowisko organizatorów imprez kulturalnych, środowisko piłkarskie jest rzeczywistym i odpowiedzialnym partnerem działań administracji oraz służb ratowniczych i porządku publicznego w zapewnieniu bezpieczeństwa na stadionach. Jak pokazują dane UK FPU, wprowadzenie restrykcyjnych i radykalnych, wydawałoby się, rozwiązań, skutkujących między innymi kosztownymi modernizacjami stadionów, w okresie dziesięciu lat zwiększyło sprzedaż biletów o niemal 9 mln sztuk w skali sezonu! Istotną rolę w monitorowaniu i kształtowaniu stanu bezpieczeństwa na imprezach odgrywają niezależne od FA i lokalnych samorządów podmioty koordynujące i nadzorujące wdrażanie przepisów prawa oraz wytycznych w działalności podmiotów odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa imprez masowych w Zjednoczonym Królestwie Sport Ground Safety Authority i UK Football Policing Unit. 2.1. Zdarzenia, które wpłynęły na kształt zmian legislacyjnych Stadiony, na których obecnie rozgrywane są spotkania 92 zawodowych klubów piłkarskich w Anglii i Walii (Premier League - 20, The Championship - 24, League One - 24 i League Two - 24) powszechnie uważane są za bezpieczne i komfortowe. Nie zawsze jednak tak było. Tuż po II wojnie światowej, a następnie w latach 80-tych XX w. na obszarze Zjednoczonego Królestwa doszło na stadionach do trzech poważnych katastrof, w których śmierć poniosło 218 osób, a ponad 1 230 odniosło obrażenia. Zdarzenia te, WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 8

a następnie opracowane po nich raporty, miały decydujący wpływ na ukształtowanie się w Zjednoczonym Królestwie systemu bezpieczeństwa imprez masowych, jaki znamy dziś, a który postrzegany jest jako jeden z najbardziej efektywnych na świecie. 2.1.1. Tragedia na Ibrox Stadium 2 stycznia 1971 r. na Ibrox Stadium w Glasgow, odbywał się mecz derbowy pomiędzy drużynami Rangers F.C. i Celtic F.C. Na trybunach zasiadało ok. 80 000 kibiców. Gdy w ostatniej minucie regulaminowego czasu gry Celtic objął prowadzenie wielu kibiców drużyny Rangers F.C. zaczęło opuszczać stadion. Kiedy w ostatnich sekundach gry Colin Stein wyrównał wynik meczu tysiące kibiców kierowało się już do wyjścia schodami numer 13, prowadzącymi do stacji metra Copland Road. W stłoczonym na schodach tłumie, na skutek (prawdopodobnie) upadku dziecka niesionego na ramionach ojca, doszło do wystąpienia efektu domina, a w następstwie do paniki i masowego upadku ze schodów. Na skutek zdarzenia śmierć poniosło 66 osób, w tym wiele dzieci (np. pięciu uczniów z małego miasteczka Markinch in Fife). Najmłodsza ofiara, 8 letni Nigel Pickup, był na meczu piłki nożnej po raz pierwszy. Obrażenia odniosło ponad 200 innych osób. Napór tłumu był tak wielki, że wykonane ze stalowych rur balustrady schodów zostały skręcone i zniszczone. Jak stwierdzono, główną przyczyną zgonu ofiar była asfiksja (zamartwica) spowodowana naciskiem na klatkę piersiową ofiar przez tłum, a w niektórych miejscach grubość warstwy ciał wynosiła sześć stóp (1,8 m). Katastrofa była przedmiotem śledztwa prowadzonego na polecenie rządu przez sędziego Johna Thomasa Wheatley'a. Śledztwo objęło swoim zasięgiem nie tylko tragedię na Ibrox Stadium i jej przyczyny, ale całość zagadnień bezpieczeństwa na stadionach i innych obiektach sportowych. Ustalenia, opublikowane w tzw. Raporcie Wheatley'a, stanowiły podstawę do opracowania przez Departament Kultury Mediów i Sportu w 1973 r. pierwszej edycji Przewodnika po bezpieczeństwie na obiektach sportowych (Guide to Safety at Sport Grounds - tzw. Green Guide ). 2.1.2. Pożar w Bradford 11 maja 1985 r. na Stadionie Miejskim Valley Parade w Bradford rozgrywany był mecz Football League Third Division (odpowiednik III Ligi Piłki Nożnej, obecnie: Football League One) pomiędzy drużynami Bradford City A.F.C. i Lincoln City F.C. Mecz miał być przypieczętowaniem oraz świętem zwycięstwa i awansu piłkarzy z Bradford do wyższej ligi. Na widowni znajdowało się 11 076 widzów, co przynajmniej dwukrotnie przewyższało średnią oglądalność w sezonie. Ok. 3.40 po południu, na pięć minut przed przerwą, na sektorze G drewnianej trybuny głównej stadionu Valley Parade pojawiły się płomienie. Kilkadziesiąt sekund później pierwsi kibice zaczęli opuszczać sektory. W ciągu niecałych pięciu minut ogień rozprzestrzenił się na całą trybunę, pochłaniając drewniane podesty i brezentowy, nasmołowany dach oraz odciął wielu kibicom drogę ucieczki. Zginęła większość kibiców, którzy skierowali się do wyjść ewakuacyjnych (sześć kołowrotków przy WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 9

bramie K), gdyż nikt z pracowników stadionu ich nie otworzył. Jedynie kilku kibicom udało się wyjść na zewnątrz po wyłamaniu kołowrotków. Ogień był tak gwałtowny, że kilka starszych osób spłonęło na swoich siedzeniach. Łącznie zginęło 56 kibiców, a 265 dalszych odniosło obrażenia. Jedna trzecia osób, które poniosły śmierć nie ukończyła 30 roku życia, a czterech najmłodszych chłopców miało po 11 lat. Także niemal jedną trzecią ofiar stanowili kibice powyżej 70 roku życia, w tym były prezes klubu Sam Firth, lat 86. Tragedia miała często wymiar rodzinny. Peter Greenwood, Edmond Fletcher, Gerald Priestley Ormondroyd i Trevor John Stockman zginęli każdy z dwoma synami. Należy nadmienić, że liczba ofiar mogłaby być o wiele wyższa, gdyby nie odwaga i poświęcenie 28 policjantów, a także 22 kibiców spieszących z pomocą. Szczęśliwym trafem na stadionie w Bradford trybunę oddzielał od boiska jedynie niewysoki płotek, a nie ogrodzenie ze stalowych rur lub kątowników, jakie w tym okresie powszechnie montowane były na angielskich stadionach. Przyczyną pożaru był prawdopodobnie niedopałek lub zapałka rzucona pod drewniane podesty, na których zamontowane zostały siedzenia, a gdzie przez lata użytkowania (trybuna miał 74 lata) gromadziły się śmieci. Ironią losu trybuna miała być rozebrana po zakończeniu sezonu. Tragedia w Bradford była przedmiotem śledztwa, które prowadził sędzia Sir Oliver Popplewell. W raporcie końcowym uznał on, że klub był świadomy zagrożenia wynikającego z gromadzących się pod trybuną łatwopalnych śmieci oraz samej konstrukcji trybuny i obarczył winą w 2/3 klub i w 1/3 Fire Authority w Bradford (która informowała klub o zagrożeniu jednak nie wymogła reakcji). Raport zawierał również szereg rekomendacji, które zostały zaimplementowane w regulacjach prawnych. Zakazano budowania drewnianych trybun i używania do ich konstrukcji łatwopalnych materiałów. 2.1.3. Zamieszki na Stade du Heysel 29 maja 1985 r. zaledwie kilkanaście dni po wydarzeniach w Bradford, brytyjską piłką nożną wstrząsnęła kolejna tragedia, która na długie lata warunkowała negatywny wizerunek angielskich kibiców. Tego dnia o godz. 8.15 po południu, na stadionie Heysel w Brukseli rozpocząć się miał mecz finałowy Pucharu Europy Mistrzów Klubowych (od 1992 r. Liga Mistrzów UEFA) pomiędzy drużynami Liverpool F.C. i Juventus Turyn F.C. Na Stade du Heysel zebrało się 58.000 60.000 kibiców, w tym po ponad 15.000 kibiców każdego z klubów. Niekontrolowana sprzedaż biletów przez biura podróży spowodowała, że na sektory wskazane w zamyśle jako neutralne (belgijskie) dostało się wielu kibiców Juventusu. Bilety na sektory neutralne, głównie sektor Z, kupiło także wielu przedstawicieli mniejszości włoskiej w Belgii. Na ok. 45 minut przed rozpoczęciem meczu kibice angielscy zajmujący usytuowane za bramką sektory X i Y zaatakowali butelkami i odłamkami betonu kibiców Juventusu znajdujących się w sektorze Z, oddzielonych tylko ogrodzeniem z siatki i rzędem WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 10

kilkunastu belgijskich policjantów. Wywołana przez kilkukrotny atak panika, która zapanowała wśród włoskich kibiców, doprowadziła do stratowania wielu z nich, dodatkowo pod naporem tłumu częściowo zawaliła się 3 m betonowa ściana stanowiąca granicę trybuny, grzebiąc pod gruzami wiele osób. Naporu tłumu nie wytrzymało także metalowe ogrodzenie. Kilkanaście minut później kibice Juventusu widząc przebieg zdarzenia próbowali przedrzeć się do sektorów zajmowanych przez fanów Liverpoolu, jednak zostali powstrzymani przez Policję. Zamieszki na stadionie i w pobliżu trwały niemal dwie godziny. W wyniku zawalenia się ściany sektora bądź stratowania śmierć poniosło łącznie 39 kibiców. Większość ofiar stanowili kibice Juventusu (32), zginęło również czterech Belgów, dwóch Francuzów i Irlandczyk. Najmłodszą ofiarą był 11-letni Andrea Casula, a najstarszą Barbara Lusci (58 l.). W zamieszkach rannych zostało ponad 600 kibiców, którzy zapełnili brukselskie szpitale. Bezpośrednio po zdarzeniu o rozmiarach tragedii nie poinformowano pozostałych kibiców, ani nawet piłkarzy, podjęto natomiast decyzję o rozegraniu meczu, motywując to tym, że odwołanie meczu mogłoby doprowadzić do eskalacji przemocy na ulicach. Podobnego zdania była belgijska Policja. Mecz rozpoczął się o 9.42 pm. Pomimo tego, że oficjalne czynniki wskazały na winę kibiców Liverpoolu, spośród których 27 zostało oskarżonych o nieumyślne spowodowanie śmierci, a 14 następnie zostało skazanych, obiektywnie należy stwierdzić, że w świetle obecnej wiedzy i przepisów wina angielskich kibiców nie wydaje się być wyłączną. Pomimo statusu stadionu narodowego infrastruktura Stade du Heysel znajdowała się w bardzo złym stanie. Przez wiele lat nie wykonywano na nim podstawowych napraw i modernizacji, np. w murze zewnętrznym wykonanym z prefabrykatów kibice wybili szereg otworów, którymi bez biletów wchodzili na stadion. Podnoszono również fakt, że widownia była nieodpowiednia na taki mecz: za bramkami znajdowały się po trzy sektory z miejscami stojącymi, oddzielone od siebie tylko siatką rozpiętą na metalowych słupkach. Nieprzygotowanie stadionu do meczu takiej rangi podnosił między innymi w rozmowach z UEFA Peter Robinson, Prezes Zarządu Liverpool F.C. Wersję o nieprzygotowaniu stadionu zdaje się potwierdzać fakt, iż po tragedii nie rozgrywano już na nim meczów piłki nożnej do czasu zakończenia jego modernizacji w sierpniu 1995 r. Wydaje się, że zagrożeniom związanym z meczem nie sprostali także organizatorzy, za przyzwoleniem Policji wpuszczając na stadion wielu pijanych głównie angielskich kibiców, aby uniknąć kłopotów poza stadionem. Porównując sytuację nawet do dzisiejszych realiów, siły służby porządkowej i Policji nie wydają się być wystarczające do zabezpieczenia meczu tej rangi. Tragedia na Heysel Stadium była bezpośrednią przyczyną zawieszenia przez UEFA angielskich klubów w rozgrywkach międzynarodowych na okres 5 lat. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 11

2.1.4. Tragedia na Hillsborough Stadium 15 kwietnia 1989 r. na Hillsborough Stadium w Sheffield rozgrywany był mecz półfinałowy o Puchar Anglii pomiędzy drużynami Liverpool F.C. i Nottingham Forest F.C. Na krótko przed rozpoczęciem meczu, przed trzema bramami prowadzącymi do siedmiu kołowrotków (ang. turnstiles) umożliwiających wejście na trybunę przeznaczoną dla kibiców Liverpoolu (Leppings Lane) zebrało się ok. 10 000 fanów tej drużyny chcących wejść na stadion. Dodatkowo, z tych samych bram korzystali również kibice z biletami na górną trybunę (West Stand). Na skutek błędnych decyzji Policji (opóźnienia meczu, wyrażenia zgody na całkowite otwarcie bramy C celem zmniejszenia tłumu przed wejściem i zachęcania stojących tam kibiców do wchodzenia na trybuny) pojemność sektora dla kibiców gości została wielokrotnie przekroczona. Doprowadziło to do tragicznego w skutkach ścisku na obszarach ogrodzonych wzmocnioną konstrukcją ze stalowych prętów. Wpływ na zdarzenie miał również fakt, iż główne wejście na trybuny prowadziło przez tunel pomiędzy centralnymi sektorami 3 i 4. Wobec braku służb porządkowych, wejście do tunelu pozostało poza jakąkolwiek kontrolą. Ludzie umierali zgnieceni o ściany i ogrodzenie, zduszeni w ścisku tak wielkim, że zmarli pozostawali w pozycji pionowej. Dramatyzmu sytuacji dodawała reakcja policjantów, z których część pomagała kibicom wydostać się przez ogrodzenie z przeładowanych sektorów, część używała wszelkich sposobów, w tym środków przymusu bezpośredniego, aby zapobiec wejściu kibiców na płytę boiska, a część biernie przyglądała się sytuacji. W kilka minut murawa przed sektorami zapełniła się ciałami, umierającymi ludźmi i rannymi. W największej w Zjednoczonym Królestwie katastrofie związanej ze sportem zginęło 95 osób, a kolejna osoba zmarła w wyniku odniesionych obrażeń. Rannych zostało ponad 760 osób. Główną przyczyną zgonu ofiar była zamartwica (asfiksja) spowodowana naciskiem tłumu i brakiem możliwości oddychania. Część ofiar znajdujących się w bezpośredniej bliskości elementów konstrukcyjnych ogrodzenia odniosła urazy wielonarządowe, ze zmiażdżeniami kości włącznie. Większość ofiar stanowiły osoby poniżej 30 roku życia, a jedna trzecia ofiar nie ukończyła lat 20. Najmłodszą ofiarą był 10 letni Jon-Paul Gilhooley, kuzyn angielskiego piłkarza Steven'a Gerrarda. Wśród ofiar było również 7 kobiet. Także ta tragedia miała często charakter rodzinny: zginęły siostry Sarah (l. 19) i Victoria Hicks (l. 15), bracia Carl (l. 17) i Nicholas Hewitt (l. 16), bracia Gary (l. 27) i Stephen Harrison (l. 31), bracia Kevin (l. 16) i Chris Traynor (l. 26), Thomas Howard (l. 39) oraz jego syn Thomas Anthony (l. 14). Tragedia na Hillsborough Stadium natychmiast stała się przedmiotem śledztwa, któremu przewodniczył Lord Chief Justice, Peter M. Taylor, Baron of Gosforth (Prezes Sądu Najwyższego). Efektem pracy było opracowanie dwóch raportów, z których wstępny (Lord Taylor Interim Report) zawierał analizę przebiegu i przyczyn katastrofy, natomiast ostateczny (Lord Taylor Final Report) zawierał zalecenia prawne i organizacyjne dotyczące WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 12

meczów piłki nożnej, a przede wszystkim zalecenia odnoszące się do samej infrastruktury stadionów piłkarskich. Niestety, z uwagi na brak w tym czasie wyraźnych uregulowań prawnych, niemożliwe było pociągnięcie do odpowiedzialności i skazanie winnych tragedii. Raporty stały się kamieniem milowym w procesie zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom imprez masowych w Anglii i Walii. Ze stadionów zniknęły ogrodzenia wewnętrzne, a właściwie klatki, w których dotychczas znajdowali się kibice, na każdym sektorze zamontowano siedzenia. Na wszystkich stadionach klubów zawodowych zastosowano systemy monitoringu wizyjnego (CCTV). W proces monitorowania modernizacji obiektów sportowych zaangażowana była osobiście Premier Margaret Thatcher. Obecnie tragedia na Hillsborough stała się ponownie przedmiotem prac ekspertów skupionych wokół powołanego przez rząd Hillsborough Independent Panel, któremu przewodniczy James Jones, Biskup Liverpoolu. 2.2. Ewolucja rozwiązań prawnych dotyczących problematyki imprez masowych w Zjednoczonym Królestwie Kwestia regulacji prawnej organizowania meczów piłki nożnej jako imprez gromadzących po 20 000 osób już na przełomie XIX w. i XX w. przez wiele lat budziła w Zjednoczonym Królestwie spory i wątpliwości. O ile wszystkie hale koncertowe i teatry objęte zostały systemem pozwoleń już od lat 80-tych XIX w. włączając odrębny system licencjonowania sprzedaży alkoholu, to problematyka bezpieczeństwa kibiców piłkarskich przez niemal 100 następnych lat pozostawała poza kontrolą systemu prawa powszechnie obowiązującego. Zapewnienie bezpieczeństwa widzom zebranym w budynkach wydawało się koniecznością, zwłaszcza po tragediach w Sunderland 1 i Exeter 2, natomiast zagrożenie na otwartych stadionach wydawało się nie istnieć. Czynniki rządowe zdawały się nie dostrzegać powszechnej w piłkarskim środowisku tendencji budowania stadionów na najtańszych, nie przeznaczonych do tego terenach, często na zboczach wzgórz, nad brzegami rzek, a jeżeli już w centrach miast to z wyjściami skierowanymi bezpośrednio na ruchliwe ulice. Nie dostrzegano także tendencji wpuszczania na stadiony jak największej ilości kibiców przy ponoszeniu jak najniższych wydatków na zapewnienie im komfortu i bezpieczeństwa. Nałożenie na prywatne podmioty gospodarcze, jakimi były (i są) kluby piłkarskie, powinności prawnych skutkujących koniecznością ponoszenia przez nie poważnych nakładów finansowych było wówczas nie do pogodzenia z liberalną doktryną brytyjskiego rządu. O tym, że przyjęcie takiego punktu widzenia było błędne, brytyjska opinia publiczna przekonała się już 5 kwietnia 1902 r. kiedy w wyniku zawalenia się części 1 16 czerwca 1883 r. podczas przedstawienia dla dzieci w teatrze Victoria Hall w Sunderland, na skutek ścisku w tłumie zginęło 183 dzieci w wieku od 3 do 13 lat. 2 5 września 1887 r. podczas przedstawienia Romany Rye w Teatrze Królewskim w Exeter, w wyniku paniki i niedostatecznej ilości wyjść ewakuacyjnych w pożarze zginęło 186 osób. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 13

drewnianej trybuny stadionu Ibrox Park w Glasgow zginęło 25 osób, a ponad 500 odniosło obrażenia. Przeprowadzone w tej sprawie śledztwo jako przyczynę wskazało jednak złą jakość drewna, z którego wykonana została trybuna, nie piętnując nadmiernej liczby kibiców na nią wpuszczonych. Właściwie jedynym skutkiem zdarzenia była zmiana formy prawnej Football Association (FA), ze stowarzyszenia na spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, co miało na celu zmniejszenie zagrożenia roszczeniami cywilnymi osób poszkodowanych w trakcie rozgrywek i ich rodzin. Jak się okazało kolejne zdarzenia będące skutkiem braku uregulowań bezpieczeństwa meczów piłki nożnej były tylko kwestią czasu. Wiosną 1911 r. na skutek osunięcia się pod naporem tłumu stalowego ogrodzenia stadionu Pentre FC w Rhondda (Walia) kilkunastu kibiców wpadło do rzeki odnosząc obrażenia głowy. Trzy lata później, na stadionie Hillsborough w Sheffield zawaliła się jedna ze ścian otaczających widownię. Obrażenia odniosło wówczas 75 osób. Z kolei na pierwszym meczu rozgrywanym w 1923 r. na Wembley Stadium, w efekcie drastycznego przepełnienia widowni (na stadionie o pojemności 127 000 miejsc obecnych było według różnych źródeł od 240 000 do nawet 300 000 osób) doszło do gwałtownego wypłynięcia tłumu na murawę i całkowitego jej zajęcia. Na skutek ścisku w tłumie obrażenia odniosło ok. 900 osób, spośród których 22 były hospitalizowane. Pomimo tego, że zdarzenie to było tematem jednego z posiedzeń Izby Gmin, a wizytująca stadion komisja wydała szereg zaleceń dotyczących zarówno poprawy infrastruktury stadionu, jak i bezpieczeństwa widzów, nie uzgodniono podjęcia żadnych kroków zmierzających do objęcia kwestii zapewnienia bezpieczeństwa na meczach jakąkolwiek regulacją prawną. W dalszym ciągu utrzymywał się więc stan, w którym kluby nie brały pod uwagę bezpieczeństwa uczestników imprez, a nawet, jak wskazywali działacze, nie były świadome maksymalnej dopuszczalnej ilości kibiców na danej trybunie. W konsekwencji brak było również procedur nakładających na organizatorów obowiązek zamykania bram przy przepełnieniu widowni. W wyniku tego, oprócz wymienionych już tragedii, w okresie międzywojennym odnotowano jeszcze kilka pojedynczych przypadków poniesienia przez kibiców śmierci w tłumie. W uporządkowanym jedynie wewnętrznymi przepisami FA chaosie, jedynym podmiotem, który wydawał się być zainteresowany problematyką bezpieczeństwa na stadionach była Policja. Już w okresie międzywojennym kilku Szefów Policji podjęło z klubami piłkarskimi rozmowy mające na celu określenie maksymalnej pojemności stadionów, jednak kierując się wyłącznie chęcią zysku ze sprzedaży jak największej ilości biletów nie wszystkie kluby podążały za tak określonymi wytycznymi. Takie podejście skutkowało podjęciem przez niektórych Szefów Policji radykalnych, jak na owe czasy, kroków. Na przykład Szef Policji w Cardiff (Walia) w 1932 r. autorytarnie określił maksymalną pojemność stadionu Ninian Park na 25 000 miejsc, natomiast w Liverpoolu Szef Policji zażądał od klubu oficjalnego oświadczenia w sprawie wzięcia wyłącznej odpowiedzialności za skutki incydentów na stadionie. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 14

Problematyka bezpieczeństwa na meczach odżyła na nowo po wojnie wraz ze wzrostem zainteresowania meczami ludzi szukających rozrywki. Niemal natychmiast dały o sobie znać negatywne skutki braku regulacji prawnych, niewystarczającej jakości infrastruktury i przekroczenia pojemności widowni: w marcu 1946 r. tuż po rozpoczęciu meczu Pucharu FA pomiędzy drużynami Bolton Wanderers i Stoke City, rozgrywanym na stadionie Burnden Park w Bolton, doszło do kolejnej tragedii. Na skutek naporu tłumu przekraczającego pojemność trybun (ponad 80 000 ludzi na 60 000 miejsc) doszło do wyłamania i przewrócenia się dwóch sekcji barier i niekontrolowanego wypchnięcia setek osób przed czoło tłumu. Pod naporem masy ludzi zginęło 33 kibiców drużyny z Bolton, a ponad 400 zostało rannych. Charakterystyczne, że mecz z 25 minutowym opóźnieniem został w końcu rozegrany, pomimo tego, że za linią końcową boiska leżały ciała przykryte płaszczami Rezultatem pierwszego w historii śledztwa dotyczącego tego rodzaju zdarzenia na stadionie piłkarskim był oficjalny raport opracowany pod kierownictwem sędziego R. Moelwyn'a Hughes'a. W dokumencie tym znalazły się rekomendacje do określenia maksymalnej pojemności stadionów oraz ustanowienia systemu licencyjnego na imprezy, prowadzonego przez lokalne samorządy. Niestety, ponownie odżyła niechęć przed ingerencją administracji w interesy klubów obawiających się konieczności poniesienia dużych wydatków na bezpieczeństwo i pomysł nie znalazł poparcia w Home Office i parlamencie. Na przeszkodzie regulacji stanęły również zaszłości z okresu wojny: obniżenie się wrażliwości ludzkiej na zagrożenia (w tym także śmierć), a także niedostatek materiałów budowlanych dobrej jakości koniecznych do przebudowy stadionów. W konsekwencji będący fikcją system bezpieczeństwa oparty na przepisach związkowych FA (tzw. samoregulacji ) utrzymał się nie zagrożony przez ponad 20 kolejnych lat, pomimo odnotowania co najmniej kilku zdarzeń skutkujących ofiarami śmiertelnymi i rannymi. W następstwie tragedii na Ibrox Park w Glasgow i międzypartyjnego porozumienia w Parlamencie, w 1975 r. doszło do uchwalenia Safety of Sports Grounds Act 1975 (c. 52) (Ustawy o Bezpieczeństwie na Obiektach Sportowych), jednak z uwagi na podnoszoną przez kluby konieczność wydatkowania dużych środków finansowych celem jej wdrożenia i zagrożenie klubów bankructwami, regulacje objęły początkowo wyłącznie kluby najwyższej ligi rozgrywkowej w Anglii i Szkocji (obecnie: Premier League) oraz trzy stadiony rugby, na których odbywały się rozgrywki międzynarodowe. W 1979 r. system objął także stadiony drugiej ligi (obecnie: Football League Championship). Przyjęcie takiego kryterium doprowadziło do sytuacji, w której uregulowania ustawy nie objęły kilku dużych stadionów, na których rozgrywały spotkania kluby niższych klas rozgrywkowych (np. Sheffield United 44 000 miejsc). Ustawa wprowadzała instytucję certyfikatów bezpieczeństwa (safety certificate) dla wyznaczanych przez Sekretarza Stanu stadionach (designated grounds) oraz podstawowe wymogi bezpieczeństwa dotyczące obiektów sportowych: ich pojemności WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 15

i zarządzania nimi. Ustalono również procedurę administracyjną regulującą ubieganie się przez zarządzających stadionami o certyfikaty bezpieczeństwa, jak również tryb ich zmiany. Określono zasady współpracy samorządów ze służbami porządkowymi i ratowniczymi oraz obieg informacji, a także rolę nadzoru budowlanego w procesie uzyskania certyfikatu bezpieczeństwa. W ustawie wskazano również osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo i uprawnione do występowania o certyfikat bezpieczeństwa, czy zezwolenie. Co charakterystyczne dla anglosaskiego systemu prawnego, ustawa dała dużą swobodę władzom lokalnym do ustalania rozsądnego poziomu bezpieczeństwa na imprezach masowych organizowanych na obszarze ich działania. W przypadku ustalenia, że organizacja imprezy niesie ze sobą poważne ryzyko, samorząd uprawniony został do ograniczenia liczby osób na widowni lub wprowadzenia zakazu przeprowadzenia imprezy. W ustawie znalazły się także przepisy karne penalizujące szereg zachowań zarządców obiektów i organizatorów, jak na przykład organizowanie imprez bez ważnego certyfikatu, bądź wbrew jego postanowieniom, wpuszczanie widowni na wyznaczony, a nie posiadający certyfikatu obiekt, a także nie przekazanie władzom lokalnym (w tym Policji, Straży Pożarnej i Nadzorowi Budowlanemu) informacji o zmianach jakie zaszły w infrastrukturze stadionu od czasu wydania certyfikatu. Opisany stan prawny utrzymywał się przez kolejne lata, aż do zmian wprowadzonych po tragicznym pożarze na stadionie Bradford City FC (League One - III liga) i zamieszkach na stadionie w Heysel. Symptomatyczne, że dyskusja wywołana w następstwie tych zdarzeń, nawet na forum Parlamentu, skupiała się raczej na kwestiach zagrożeń wynikających z chuligańskich zachowań kibiców, niż dotyczyła bezpośrednio zagadnień stanowiących podstawę bezpieczeństwa widzów. Akceptowano na przykład wyjaśnienia klubu zarządzającego stadionem w Bradford dotyczące usunięcia z trybuny gaśnic z uwagi na obawy, że mogłyby one zostać użyte w starciach zwaśnionych grup kibiców. Całkowicie pominięto także fakt, że gdyby zasady obowiązywania SSGA zostały zmienione, stadion Valley Parade w Bradford, z uwagi na zagrożenie pożarowe występujące na drewnianej widowni (znane Władzy Bezpieczeństwa Pożarowego i sygnalizowane klubowi), prawdopodobnie nie otrzymałby certyfikatu bezpieczeństwa, a klub licencji rozgrywkowej. Z tragedii wyciągnięto jednak pewne wnioski: niemal natychmiast regulacjami Ustawy o Bezpieczeństwie na Stadionach z 1975 r. objęto wszystkie kluby piłkarskie, a w 1987 r. nie czekając nawet na wyniki śledztwa sędziego Taylor'a uchwalono nową ustawę regulującą kwestie bezpieczeństwa przeciwpożarowego na imprezach sportowych Fire Safety and Safety of Places of Sport Act (c. 27) (Ustawę o Bezpieczeństwie Pożarowym i Bezpieczeństwie na Obiektach Sportowych). Ustawa określiła szczegółowo obowiązki zarządzającego obiektem sportowym w zakresie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, w tym procedury ewakuacji i zwalczania zagrożenia pożarowego. Znowelizowane i zaostrzone zostały przepisy SSGA dotyczące uprawnień samorządów do zakazania przeprowadzenia imprezy, nałożono także na samorządy obowiązek corocznego WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 16

kontrolowania stanu technicznego obiektów sportowych, a utrudnianie (lub uniemożliwianie) takich kontroli uznano za przestępstwo. W nowej ustawie nałożono na zarządcę obiektu sportowego obowiązek posiadania certyfikatu bezpieczeństwa (safety certificate) na każdą trybunę mieszczącą powyżej 500 miejsc (tzw. regulated stand ), nawet jeżeli obiekt jako całość nie podlegał obowiązkowi uzyskania certyfikatu bezpieczeństwa (general safety certificate). Równolegle prowadzone były prace legislacyjne mające na celu przeciwdziałanie agresji kibiców. Już wcześniej rozpoczęty został proces legislacyjny pierwszej ustawy zmierzającej do ograniczenia rosnącej od początku lat 70-tych XX w. liczby odnotowanych przez Policję zachowań chuligańskich, których sprawcami byli kibice. Mniej więcej od połowy lat 70-tych bójki pseudokibiców na brytyjskich stadionach oraz poza nimi stały się równie częste jak same mecze. Wobec rosnącej fali przemocy, informacje o zorganizowanym charakterze grup pseudokibiców i ich bezkarności przekazywane były niemal codziennie przez brytyjskie bulwarówki. Wkrótce nazwy chuligańskich grup, takich jak Inter City Firm (West Ham United), Hedhunters (Chelsea), F-Troop (Millwall F.C.), czy Leeds United Service Crew (Leeds United) i ich osiągnięcia stały się synonimami kultury przemocy, a także bezsilności Policji. W związku z tym, że większość popełnianych przez pseudokibiców przestępstw dokonywana była pod wpływem alkoholu, w lipcu 1985 r. uchwalono Sporting Events (Control of Alcohol etc.) Act, (c. 57) (Ustawę o Kontroli Alkoholu w związku z Imprezami Sportowymi). Ustawa penalizowała wnoszenie, posiadanie i spożywanie alkoholu w czasie meczów w miejscach, z których możliwe jest na stadionie obserwowanie gry, jak również określiła restrykcyjne zasady przyznawania licencji na sprzedaż alkoholu na obiektach sportowych oraz samej jego sprzedaży. Jako przestępstwa wskazano również próbę wejścia na mecz w stanie nietrzeźwym, podróżowanie na lub z meczu w stanie nietrzeźwym oraz posiadanie alkoholu w trakcie takiego przemieszczania się niezależnie od tego czy środkiem transportu jest pociąg, autobus, czy nawet samochód (w którym przemieszcza się co najmniej dwóch pasażerów) a nawet kierowanie takim pojazdem, jeżeli kierujący na posiadanie alkoholu przez pasażerów zezwolił lub sam go zakupił. Zauważono również zagrożenia związane z używaniem przez kibiców materiałów pirotechnicznych, takich jak race i petardy w trakcie tzw. opraw, w konsekwencji ich posiadanie lub wnoszenie nas stadion stało się przestępstwem. Pomimo tego, że wprowadzone w połowie lat 80-tych regulacje w pewnym stopniu rozwiązywały pojawiające się problemy, z perspektywy czasu należy stwierdzić, że nie były rozwiązaniem sięgającym rzeczywistych przyczyn zagrożeń na stadionach, a mianowicie ich infrastruktury budowlanej. W istocie zrealizowano jedynie niewielką część wytycznych, które w swoim raporcie sformułował po tragedii w Bradford sędzia Sir Oliver Popplewell. W kwietniu 1989 r. na stadionie w Hillsborough doszło do największej katastrofy sportowej w historii Wielkiej Brytanii. Skutkiem tragedii była radykalna zmiana WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 17

w podejściu władzy legislacyjnej i wykonawczej do problematyki bezpieczeństwa na stadionach w Wielkiej Brytanii oraz szeroka debata publiczna na temat bezpieczeństwa na stadionach. Premier Margaret Tchatcher osobiście wyraziła swój sprzeciw przeciwko dalszemu samostanowieniu przez piłkarskie lobby wymogów bezpieczeństwa na stadionach. Efektem natychmiast podjętych prac legislacyjnych był uchwalony w listopadzie 1989 r. Football Supporters Act (c. 37) (Ustawa o Kibicach Piłkarskich). Ustawa powołała do życia Football Licensing Authority, niezależny organ, uprawniony do wydawania (zmiany i odbierania) licencji do udostępniania stadionów publiczności (licence to admit spectators) oraz kontrolowania zarówno stanu technicznego stadionów, jak i procedury wydawania przez władze samorządowe certyfikatów bezpieczeństwa. Szerokie uprawnienia FLA objęły również wydawanie wiążących zaleceń zarządcom stadionów piłkarskich, jak i samorządom. O sile tych uprawnień może świadczyć fakt, że w całym okresie działania, do 2011 r. (kiedy to została zmieniona w SGSA) FLA nie wydała ani jednego zakazu, a wyłącznie zalecenia i ostrzeżenia. Ustanowiono centralną ewidencję kibiców i system pięcio- i dwuletnich krajowych zakazów stadionowych dla sprawców przestępstw o charakterze chuligańskim popełnionych w związku z meczami piłki nożnej. Uprawniono także oficerów Policji do niezwłocznego zatrzymywania sprawców tych przestępstw, co w systemie prawnym Zjednoczonego Królestwa oznaczało zrównanie przestępstw stadionowych z najcięższymi przestępstwami kryminalnymi. Po raz pierwszy ustanowiono również system restrykcji i kontroli zapobiegający uczestnictwu w meczach poza granicami kraju kibiców, wobec których wydane zostało orzeczenie o wykluczeniu w uczestnictwa w meczach piłkarskich (pierwowzór późniejszych zakazów stadionowych). W ustawie zawarto także szereg przepisów karnych, dotyczących organizatorów, np. wpuszczania kibiców na stadion, który nie posiada licencji lub certyfikatu bezpieczeństwa czy nie ustanowienia wystarczających systemów kontroli w celu wykonywania orzeczeń o wykluczeniu i wpuszczania na stadion kibiców, wobec których zostały orzeczone. Odnotować należy, że system orzeczeń o wykluczeniu i kontroli ich wykonywania był w kolejnych latach kilkukrotnie modyfikowany, natomiast przepisy zobowiązujące kibiców do posiadania kart identyfikacyjnych pozostały do dzisiaj martwe (w Wielkiej Brytanii nie obowiązują dowody osobiste) i dotychczas wdrożyło je tylko kilka klubów (mają charakter e-biletów). Pomimo wielu kontrowersji dotyczących ograniczania praw obywatelskich (swoboda podróżowania i uczestnictwa w meczach) Football Supporters Act był i jest nadal postrzegany jako nowatorski akt prawny, który ugruntował wiodącą pozycję Wielkiej Brytanii w dążeniu do poprawy stanu bezpieczeństwa publicznego w związku z rozgrywkami piłki nożnej. Niestety, pomimo padających ze strony Policji opinii o niewystarczającej restrykcyjności uregulowań, legislatorzy nie zdecydowali się na zaostrzenie przepisów. Kolejnym krokiem zmierzającym do poprawy bezpieczeństwa na stadionach był uchwalony w 1991 r. Football (Offences) Act (c. 19) (Ustawa o Przestępstwach WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 18

Stadionowych). Nowe przepisy piętnowały inne, obok alkoholu, częste przyczyny zamieszek na stadionach, a mianowicie wzajemne obrzucanie się przez kibiców różnymi przedmiotami oraz skandowanie i śpiewanie tekstów o charakterze rasistowskim. Zachowania te zostały uznane za przestępstwa związane z meczami, a więc takie, za które orzekano wykluczenie z uczestnictwa w meczach. Nowe przepisy karne objęły również karalnością przebywanie kibiców na terenach dla nich nie przeznaczonych, w szczególności na murawie stadionu. W krótkim czasie okazało się, że policyjni praktycy mieli rację co do niewystarczającego charakteru uregulowań FSA 1989. Po zamieszkach, które wywołali angielscy kibice w lutym 1995 r. w trakcie meczu z Irlandią na stadionie Lansdowne Road w Dublinie, okazało się, że od 1989 r. orzeczenie o wykluczeniu ze stadionów wydano jedynie wobec kilku sprawców przestępstw stadionowych i pomimo tego, że jednostki Policji miały informacje o wyjeździe na mecz wielu znanych jej pseudokibiców, uregulowania prawne nie pozwalały na podjęcie wobec nich żadnych działań. Podstawową trudnością było zapewnienie na potrzeby postępowania sadowego wystarczającego materiału dowodowego przeciwko sprawcom działającym najczęściej w tłumie innych kibiców w trakcie zdarzenia charakteryzującego się dużą dynamiką. Uwzględniając podstawową zasadę brytyjskiego postępowania karnego, która mówi, że przestępstwo należy udowodnić ponad wszelką wątpliwość, zebranie dowodów w tej sytuacji było w wielu przypadkach skrajnie trudne. Należy zauważyć, że Policja nie dysponowała wówczas zaawansowanymi urządzeniami rejestrującymi obraz wideo, a oskarżenia wnoszone były czasami na podstawie zdjęć reporterów prasowych. Zaostrzenie przepisów przyniósł uchwalony w 1999 r. Football (Offences and Disorder) Act (c.21) (Ustawa o Przestępstwach i Zamieszkach Związanych z Piłką Nożną). Dokonano szeregu zmian w FSA 1989, ustanawiając krajowe i międzynarodowe zakazy stadionowe w formie jaką znamy do dnia dzisiejszego i rozszerzając równocześnie katalog przestępstw stadionowych, wprowadzając do niego, między innymi, sprzedaż biletów na mecz przez osoby nieuprawnione. Zmieniono także przesłanki przestępstw wznoszenia obraźliwych lub rasistowskich okrzyków i śpiewów, uznając, że wystarczające jest dowiedzenie, że podejrzany był w grupie kibiców, którzy takich przestępstw dokonywali. Celem zminimalizowania możliwości wyjazdu na mecze poza granicami kraju kibiców, wobec których orzeczono zakaz stadionowy, wprowadzono obowiązek deponowania przez nich paszportów w jednostkach Policji. Kolejną nowością była możliwość orzekania przez sądy grodzkie zakazu stadionowego wobec obywateli brytyjskich skazanych za przestępstwa tożsame z przestępstwami stadionowymi poza granicami kraju. Kolejne i wydaje się najbardziej radykalne rozwiązania w walce z przemocą na stadionach zawarte zostały w uchwalonym rok później Football (Disorder) Act 2000 (c. 25) (Ustawa o Zamieszkach Związanych z Piłką Nożną). Największą nowością i kwestią, która wywołała publiczną debatę była wprowadzona tą ustawą możliwość orzekania przez sądy grodzkie zakazów stadionowych o charakterze prewencyjnym, orzekanych na podstawie WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 19

wniosku Policji. Przepisy uprawniły Policję do gromadzenia informacji o kibicach i ich zachowaniu na meczach krajowych, jak i zagranicznych, a następnie, w przypadku odnotowania dokonanych przez nich aktów przemocy, bądź innych czynów spełniających przesłanki przestępstw stadionowych, składaniu na tej podstawie wniosków o wydanie orzeczenia o zakazie stadionowym. Narzędzie to okazało się wyjątkowo skuteczne. W okresie dwóch lat, do Mistrzostw Świata w Japonii i Korei 2002, liczba orzeczonych zakazów wzrosła do 1 000, aby w listopadzie 2005 r. sięgnąć 3 700, z których tylko ok. 550 orzeczonych zostało jako środek karny za popełnione przestępstwo. O sukcesie nowych uregulowań w ograniczaniu i zwalczaniu przemocy na stadionach świadczą dane dotyczące zdarzeń na stadionach brytyjskich, jak i zagranicznych, gdzie w rozgrywkach brały udział angielskie drużyny klubowe bądź drużyna narodowa Anglii. Przykładowo, podczas gdy w czasie ME 2000 zatrzymanych zostało 965 angielskich kibiców, na kolejnych Mistrzostwach Europy w Portugalii w 2004 tylko 53. Obecnie zakazami stadionowymi objętych jest w Anglii i Walii 2 750 osób 3. W sezonie rozgrywkowym 2011-12 orzeczono ich 493. Równolegle do zmian przepisów regulujących bezpośrednio kwestie bezpieczeństwa na stadionach ewoluowały także inne uregulowania związane z tą sferą. Do nowego stanu prawnego dostosowano na przykład przepisy Police Act 1996 (c. 16) (Ustawy o Policji) zezwalając na zawieranie przez Szefów Jednostek Policji porozumień z klubami w sprawie odpłatnej służby policjantów w czasie zabezpieczenia imprez. Zmieniono także uregulowania Public Order Act 1986 (c. 64) (Ustawa o Porządku Publicznym) dodając nowe stany prawne związane ze specyfiką przestępstw stadionowych, natomiast w The Criminal Justice and Public Order Act 1994 (c. 33) (Ustawa o Postępowaniu Karnym i Porządku Publicznym) uwzględniono nowe procedury karne oraz uprawnienia do ścigania nieletnich sprawców niektórych przestępstw stadionowych na zasadach ogólnych. Ostatnim dotychczas uchwalonym aktem prawnym kształtującym system przepisów dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych w Zjednoczonym Królestwie jest Sports Grounds Safety Authority Act 2011 (c. 6) (Ustawa o Władzy Bezpieczeństwa na Obiektach Sportowych). Na podstawie wspomnianej ustawy przekształcono działającą dotychczas wyłącznie w sferze piłki nożnej FLA powołując instytucję, której uprawnienia i obowiązki obejmują także inne oprócz stadionów obiekty sportowe. Równocześnie z przepisami mającymi na cel powstrzymanie przemocy na stadionach ewoluowały wymagania w zakresie bezpieczeństwa obiektów sportowych. Należy zaznaczyć, że wymagania te nie miały i nadal nie mają charakteru norm prawnych w rozumieniu polskiego systemu prawnego, jednak w Zjednoczonym Królestwie są one bezwzględnie przestrzegane, a sądy powołują się na nie zarówno w przypadku spraw karnych jak i cywilnych. Opracowany w Departamencie Kultury, Mediów i Sportu przewodnik Guide to Safety at Sport Grounds (Przewodnik Bezpieczeństwa na Obiektach 3 Statistics on football-related arrests & banning orders season 2011-12, Home Office; 2012. WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 20

Sportowych), znany potocznie jako Green Guide wydany został po raz pierwszy w 1973 r. jako realizacja jednego z wniosków Raportu Lorda Wheatley'a analizującego przyczyny tragedii na stadionie Ibrox Park. Aktualnie obowiązujące, piąte wydanie Green Guide z 2008 r. zawiera 230 stron informacji obejmujących zarówno opis elementów infrastruktury obiektów sportowych, jak i wymagania stawiane zarządcy obiektu oraz organizatorowi imprezy w zakresie jej bezpiecznej organizacji. Opracowanie to ukształtowało od kilku lat światowy standard i bazę dla budowy lub modernizacji obiektów sportowych oraz organizacji imprez sportowych na całym świecie. Zasady opisane w Green Guide wykorzystywane są aktualnie np. w przygotowaniach do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w Brazylii w 2014 r. 2.3. Rola uregulowań FA (prawa stowarzyszeniowego), działań innych podmiotów i organizacji międzynarodowych Znaczącą rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa na obiektach sportowych odgrywają zasady opracowywane przez Football Association jak i inne związki sportowe. Należy tu zauważyć, że z uwagi na rodzaj i charakter zagrożeń związanych z organizacją meczów piłki nożnej, publikacje rozpowszechniane w środowisku kierowników ds. bezpieczeństwa niemal w całości opracowane zostały na podstawie doświadczeń związanych z zabezpieczeniem tego rodzaju imprez. Z łatwościa mogą one być jednak adaptowane na innych imprezach. Przykładem wykorzystania takich najlepszych praktyk (best practise) jest opracowany wspólnie przez FA, Premier League, The Football League i The Football Safety Officers Association (Stowarzyszenie Kierowników ds. Bezpieczeństwa na Obiektach Piłkarskich) kurs dla stewardów czyli członków służb porządkowych. Podobny charakter ma wydane w 2010 r. opracowanie FA dotyczące zarządzania tłumem w czasie imprez Crowd Management Measures - FA Good Practice Guide for Football Clubs (Metodyka zarządzania tłumem - Przewodnik po dobrych praktykach dla klubów piłkarskich), który z powodzeniem wykorzystywany jest na innych imprezach. W środowisku piłkarskim przestrzegane i stosowane są również dotyczące bezpieczeństwa i komfortu widzów uregulowania organizacji międzynarodowych, takich jak np. UEFA, z których największe znaczenie ma wydane w 2006 r. UEFA Safety and Security Regulations (Uregulowania UEFA w zakresie bezpieczeństwa i zabezpieczenia) oraz UEFA Stadium Infrastructure Regulations 2010 (Uregulowania UEFA w zakresie infrastruktury stadionów). Aktywnym partnerem podejmującym działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa na stadionach jest również FSOA, które aktywnie rozpowszechnia opracowane przez siebie zalecenia i najlepsze praktyki. Najbardziej znanym opracowaniem jest kurs dla służby porządkowej (stewards), który stał się standardem niemal na całym świecie, także w Polsce. Istotną rolę odgrywa wewnętrzny system raportowania zdarzeń stowarzyszenia, w ramach którego zaistniałe na stadionach WYDOBEZIMAS (raport projektu wer. 1.02) 21