ANALIZA ZMIAN W STRUKTURZE GOSPODARKI

Raport nr 2 ANALIZA ZMIAN W STRUKTURZE GOSPODARKI zrealizowany w ramach projektu Inżynier Przyszłości badania i analizy kierunków rozwoju kadr inżynierskich w perspektywie zmian w strukturze gospodarki województwa śląskiego nr WND-POKL.08.01.02-24-002/08 współfinansowanego ze środków UNII EUROPEJSKIEJ w ramach EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO Kierownik projektu: dr inż. Aneta Pachura Opracowanie Raportu: dr hab. inż. Janusz Grabara dr Agata Mesjasz-Lech dr inż. Tomasz Nitkiewicz dr inż. Iwona Otola Częstochowa sierpień 2009

Raport Analiza zmian w strukturze gospodarki stanowi efekt realizacji pierwszego etapu badań, tj. identyfikację i charakterystykę branż wzrostowych o wysokim potencjale innowacyjnym oraz ocenę ich znaczenia dla przyszłego rozwoju regionu śląskiego. Analiza została przeprowadzona w oparciu o dane historyczne z okresu 2000-2008. Opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza z nich jest poświęcona ofercie edukacyjnej uczelni wyższych na kierunkach inżynieryjno technicznych oraz zmianom zachodzącym w strukturze studiujących na tych kierunkach. Druga część zawiera analizę sytuacji gospodarczej województwa śląskiego w oparciu o takie mierniki jak: produkt krajowy brutto, wartość dodana brutto, nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw, produkcja sprzedana przemysłu, stopa bezrobocia, oraz liczba przedsiębiorstw. Trzecia część stanowi analizę innowacyjności przedsiębiorstw województwa śląskiego wraz z odniesieniem do pozostałych województw i z uwzględnieniem metodologii EIS (European Innovation Scoreboard). Niniejsze opracowanie stanowi syntezę tego raportu. 2

OFERTA EDUKACYJNA UCZELNI WYŻSZYCH NA KIERUNKACH INŻYNIERYJNO TECHNICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM Na terenie województwa śląskiego działa siedem uczelni wyższych, które oferują kształcenie na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej. Są to: 1. Uniwersytet Śląski w Katowicach, oferujący dwa kierunki podgrupy, 2. Politechnika Częstochowska, oferująca siedem kierunków podgrupy, 3. Politechnika Śląska w Gliwicach, oferująca czternaście kierunków podgrupy, w tym dwa makrokierunki, 4. Akademia Techniczno - Humanistyczna w Bielsku-Białej, oferująca trzy kierunki podgrupy, 5. Akademia im. Jana Długosza (poprzednia nazwa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie ), oferująca jeden kierunek podgrupy, 6. Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach (poprzednia nazwa Śląska Akademia Medyczna), oferujący jeden kierunek podgrupy, 7. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu, oferująca jeden kierunek podgrupy. Makrokierunki powstały w celu kształcenia specjalistów posiadających wiedzę interdyscyplinarną. Programy makrokierunków na analizowanych uczelniach łączą dwie lub więcej dyscyplin naukowych i technicznych, i umożliwiają tym samym studentom zapoznanie się z wieloma dyscyplinami i na tej podstawie wyboru jednej z nich jako ostatecznego kierunku dyplomowania. Największą uczelnią województwa śląskiego pod względem liczby studentów kształconych na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej jest Politechnika Śląska. W latach 2004-2005 pięć uczelni oferowało kształcenie na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej. Największy udział w lokalnym rynku szkolnictwa wyższego miała Politechnika Śląska (59,68% w 2004 i 60,37% w 2005), najmniejszy Akademia im. Jana Długosza (1,76% w 2004 i 1,74% w 2005) oraz Uniwersytet Śląski (1,55% w 2004 i 2,63% w 2005). Politechnika Częstochowska i Akademia im. Jana Długosza zmnijeszyły swoje udziały w roku 2005 w porównaniu z rokiem 2004 odpowiednio o 2,49 i 0,02 punktu procentowego. Pozostałe uczelnie odntowały niewielki wzrost udziału w rynku. W 2006 roku usługi edukacyjne z zakresu nauk technicznych zaoferowała również Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, której udział był jednak nieznaczny i wyniósł 0,56%, w 2007 Śląski Uniwersytet Medyczny, dla którego odnotowano 1,6% udział w rynku szkolnictwa wyższego. W 2008 roku zaobserwować można było niewielki sadek udziału największych uczelni województwa (Politechniki Śląskiej, Politechniki Częstochowskiej i Akademii Techniczno-Humanistycznej) w rynku szkolnictwa wyższego. W latach 2006-2008 wystąpił wzrost udziału liczby studiujących w Uniwerystecie Śląskim z 1,05% do 5,03% (wykres 1). 3

Wykres 1. Struktura studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim według uczelni w 2008 roku Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych z GUS W celu analizy struktury studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjnotechnicznej w województwie śląskim według uczelni policzono dla lat 2004-2008 pozycyjne miary średnie i pozycyjne miary zróżnicowania. Wyniki przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Miary pozycyjne dla liczby studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim według uczelni w latach 2004-2008 Miary 2004 2005 2006 2007 2008 Mężczyźni liczba uczelni 5 5 6 7 7 mediana 1186 1270 639 158 204 kwartyl pierwszy 67 97 57,75 81,5 102 kwartyl trzeci 3931 3530 2534,25 1786 1658,5 odchylenie ćwiartkowe 1932 1716,5 1238,25 852,25 778,25 współczynnik zmienności 162,90% 135,16% 193,78% 539,40% 381,50% Kobiety liczba uczelni 5 5 6 7 7 mediana 213 312 228 292 277 kwartyl pierwszy 183 225 106 90,5 88 kwartyl trzeci 768 666 461 374 429,5 odchylenie ćwiartkowe 292,5 220,5 177,5 141,75 170,75 współczynnik 137,32% 70,67% 77,85% 48,54% 61,64% 4

zmienności Ogółem liczba uczelni 5 5 6 7 7 mediana 1205 1289 748,5 581 670 kwartyl pierwszy 280 409 180 283,5 350 kwartyl trzeci 4699 4196 2884,5 1959,5 1806,5 odchylenie ćwiartkowe 2209,5 1893,5 1352,25 838 728,25 współczynnik zmienności 183,36% 146,90% 180,66% 144,23% 108,69% Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych z GUS Analizując miary pozycyjne dla mężczyzn, kobiet i wszystkich studiującyh można wysunąć następujące wnioski: występują znaczne różnice w wartościach poszczególnych miar dla mężczyzn i wszystkich studiujących, spowodowane zmianą struktury studiujących, najmniejsze różnice w wartyościach poszczególnych miar w analizowanym okresie obserwuje się dla kobiet, dla wszystkich badanych grup studiujących obserwuje się wysokie, a nawet bardzo wysokie współczynniki zmienności, które świadczą o dużym zróżnicowaniu szkolnictwa wyższego w województwie ze względu na studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej, bardzo duże wartości kwartyla trzeciego świadczą o tym, że w województwie śląskim istnieje uczelnia lub nieiwelka liczba uczelni, w których studiuje większość studentów, wartości miar w roku 2008 świadczą o tym, że w porównaniu z latami ubiegłymi małe uczelnie sukcesywnie zwiększały swój udział w rynu, kształcąc coraz większą liczbę studentów. W tabeli 2. przedstawiono wartości wskaźnika Herfindahla-Hirschmana (HH), który definiowany jest jako suma kwadratów udziałów rynkowych. Służy on do liczbowego rozpoznawania siły koncentracji w badaniach ekonomicznych. Ze względu na sposób liczenia, stosowany jest do badania rynku pod względem konkurencyjności działających na nim podmiotów. Wartość wskaźnika: poniżej 0,10 wskazuje na brak koncentracji i tym samym brak dominujących podmiotów na rynku, od 0,10 do 0,18 wskazuje na umiarkowanie wysoką koncentrację, powyżej 0,18 wskazuje na bardzo wysoką koncentrację, a zatem słabą konkurencyjność w danym sektorze rynku. Tabela 2. Wskaźniki HH dla liczby studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim według uczelni HH 2004 2005 2006 2007 2008 Ogółem 0,449 0,445 0,468 0,433 0,428 Mężczyźni 0,470 0,469 0,482 0,468 0,467 Kobiety 0,362 0,355 0,444 0,341 0,339 Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych z GUS 5

Wysokie wartości wskaźnika HH wskazują na silną koncentrację dla liczby studiujących. Na rynku szkolnictwa wyższego w województwie śląskim istnieją zatem podmioty dominujące są to Politechnika Śląska i Politechnika Częstochowska, na których studiuje ponad 80% wszystkich studentów podejmujących kształcenie na kierunkach podgrupy inżynieryjnotechnicznej. Analizie poddano również dynamikę studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjnotechnicznej uczelni wyższych w województwie śląskim. Analizy dokonano na podstawie prostych indeksów łańuchowych i jednopodstawowych oraz średniego tempa zmian. W przypadku indeksów jednopodstawowych za okres bazowy przyjęto rok 2004, a więc pierwszy badany. Tabela 3. Dynamika studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej uczelni wyższych w województwie śląskim 2004 2005 2006 2007 2008 indeksy łańcuchowe Uniwersytet Śląski w Katowicach - 164,92% 35,94% 395,24% 115,32% Politechnika Częstochowska - 89,30% 81,98% 81,69% 90,93% Politechnika Śląska w Gliwicach - 98,67% 94,49% 93,66% 98,81% Akademia Techniczno - Humanistyczna w Bielsku-Białej - 106,97% 94,49% 91,05% 95,40% Akademia im. Jana Długosza (poprzednia nazwa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie) - 96,79% 102,95% 125,81% 136,47% Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach (poprzednia nazwa Śląska - - - - 102,31% Akademia Medyczna) Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu - - - 134,62% 114,29% indeksy jednopodstawowe (2004=100) Uniwersytet Śląski w Katowicach 100,00% 164,92% 59,27% 234,27% 270,16% Politechnika Częstochowska 100,00% 89,30% 73,21% 59,80% 54,37% Politechnika Śląska w Gliwicach 100,00% 98,67% 93,22% 87,31% 86,27% Akademia Techniczno - Humanistyczna w Bielsku-Białej 100,00% 106,97% 101,08% 92,03% 87,80% Akademia im. Jana Długosza (Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie) 100,00% 96,79% 99,64% 125,36% 171,07% Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach (poprzednia nazwa Śląska Akademia Medyczna) - - - - - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu - - - - - Średnia geometryczna Średnie tempo zmian Uniwersytet Śląski w Katowicach 128,21% 28,21% Politechnika Częstochowska 85,87% -14,13% Politechnika Śląska w Gliwicach 96,38% -3,62% Akademia Techniczno - Humanistyczna w Bielsku-Białej 96,80% -3,20% Akademia im. Jana Długosza (poprzednia nazwa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie ) 114,37% 14,37% Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach (poprzednia nazwa Śląska 102,31% 2,31% 6

Akademia Medyczna)* Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Raciborzu** 124,03% 24,03% Uczelnie razem 95,58% -4,42% * - analizowany okres 2007-2008, ** - analizowany okres 2006-2008 Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych z GUS W latach 2004-2008 trzy śląskie uczelnie wyższe odnotowały średni roczny spadek liczby studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej (tabela 3.): Politechnika Częstochowska, Politechnika Śląska i Akademia Techniczno Humanistyczna odpowiednio o 14,13%, 3,62% i 3,20%. W przypadku pozostałych uczelni obserwuje się średni wzrost liczby studentów. Niestety w latach 2004-2008 wystąpiło ujemne średnie tempo zmian dla liczby studiujących na wszystkich uczelniach, co świadczy o średnim rocznym spadku liczby studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim w tym okresie o 4,42%. W przypadku dynamiki liczby kobiet studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjnotechnicznej uczelni wyższych w województwie śląskim, średni roczny spadek w latach 2004-2008 odnotowano jedynie w Politechnice Częstochowskiej, przy czym spadek ten był duży i wyniósł 22,50%. Stałą liczbę studiujących kobiet obserwuje się w Akademii Techniczno- Humanistycznej. W pozostałych uczelniach wystąpił średni roczny wzrost liczby studiujących kobiet. Również ogólna liczba studiujących kobiet na kierunkach badanej podgrupy śląskich szkół wyższych rośnie z roku na rok średnio o 4,92%, co oznacza, że w latach 2004-2008 przybywało kobiet kształcących się w dyscyplinach technicznych. Oprócz liczby studentów na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim analizie poddano również kierunki studiów podgrupy. Wyróżniono czternaście następujących kierunków: automatyka i robotyka, biotechnologia, elektronika i telekomunikacja, elektrotechnika, energetyka, fizyka techniczna, inżynieria biomedyczna, inżynieria chemiczna i procesowa, makrokierunek technologia i inżynieria chemiczna, makrokierunek automatyka i robotyka, elektronika i telekomunikacja, informatyka, mechanika i budowa maszyn, mechatronika, metalurgia, technologia chemiczna. Na rysunkach 6. i 7. przedstawiono liczbę wszystkich studiujących oraz liczbę studiujących kobiet na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim według kierunków w latach 2004-2008. Najwięcej studentów kształci się na kierunkach: mechanika i budowa maszyn, elektrotechnika, elektronika i telekomunikacja (wykres 2). Najmniejszym powodzeniem wśród wszystkich studentów cieszą się kierunki: fizyka techniczna, inżynieria chemiczna i procesowa, energetyka, mechatronika, oraz na makrokierunek technologia i inżynieria chemiczna. Mała liczba studiujących na kierunku mechatronika spowodowana jest najprawdopodobniej tym, iż kierunek ten został wprowadzony w uczelniach wyższych dopiero w 2008 roku i jest oferowany jedynie w Politechnice Śląskiej i Politechnice Częstochowskiej. 7

Wykres 2. Liczba studiujących na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim według kierunków w latach 2004-2008 Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych z GUS Kierunkami podgrupy inżynieryjno-technicznej cieszącymi się największym powodzeniem u kobiet są: metalurgia, biotechnologia, technologia chemiczna. Od 2007 roku obserwuje się znaczny wzrost udziału studiujących kobiet na kierunku biotechnologia, co spowodowane było uruchomieniem tego kierunku w tym roku również w Śląskim Uniwersytecie Medycznym. Najmniej studentek kształci się na kierunkach: automatyka i robotyka, fizyka 8

techniczna, energetyka, inżynieria biomedyczna, oraz na makrokierunku technologia i inżynieria chemiczna. Analizując ofertę dydaktyczną uczelni wyższych działających na terenie województwa śląskiego w zakresie kierunków podgrupy inżynieryjno-technicznej, zbadano, czy zmiany liczby wszystkich studiujących i studiujących kobiet na poszczególnych kierunkach są takie same jak zmiany udziału studiujących na danym kierunku w ogólnej liczbie studiujących i studiujących kobiet. Na kierunku mechanika i budowa maszyn obserwuje się spadek udziału studiujących w liczbie studentów ogółem o 9,69 punkta procentowego w 2008 roku w porównaniu z 2004. Jednocześnie zauważyć można, że spada również liczba studiujących na tym kierunku. Mimo to nadal kształcona jest na nim największa liczba studentów. Również na kierunku elektrotechnika obserwuje się jednoczesny spadek liczby studiujących i ich udziału w liczbie studentów ogółem w latach 2004-2008. Na kierunku elektronika i telekomunikacja obserwuje się nieznaczny spadek liczby studentów w 2006 roku w porówaniu z rokiem 2004, podczas gdy w tym przedziale czasu odnotowano niewielki wzrost udziału studiujących na kierunku w liczbie studentów ogółem. Od 2007 roku spada jednak zarówno liczba studiujących na kierunku, jak i ich udział w studiujących ogółem w porównaniu z latami wcześniejszymi. Na kierunku automatyka i robotyka obserwuje się spadek liczby studiująych w latach 2004-2008. Udział studujących na tym kierunku w studiujących ogółem nieznacznie jednak rośnie w badanym okresie. W latach 2004-2006 liczba studiujących na kierunku metalurgia spadała z roku na rok średnio o 25,41%, w kolejnych latach średnie tempo zmian wyniosło już - 13,75%, a więc spadek był wolniejszy. O prawie połowę spadł również udział studiujących na tym kierunku w roku 2008 w porównaniu z rokiem 2004. W przypadku kierunku technologia chemiczna obserwuje się średni roczny wzrost studiujących i ich udziału w studiujących ogółem w latach 2004-2008. W przypadku makrokierunku automatyka i robotyka, elektronika i telekomunikacja, informatyka zaobserwowano wzrost liczby studiujących i ich udziału w studiujących ogółem w roku 2005 w porównaniu z rokiem 2004, jednak w kolejnych latach wystąpił już spadek obydwu wartości. Liczba studiujących na kierunku biotechnologia wzrosła znacznie w 2007 roku w porównaniu z latami poprzednimi. Rośnie również udział studiujących na tym kierunku w studiujących ogółem w latach 2004-2008. Na kierunku fizyka techniczna obserwuje się znaczny spadek liczby studiujących średnie tempo zmian w latach 2004-2008 wyniosło -20,27%. Nieznacznie spada również udział studiujących na tym kierunku w studiujących ogółem. W latach 2004-2006 liczba i udział studiujących na kierunku inżynieria techniczna i procesowa wzrastały z roku na rok. W kolejnych latach obserwuje się jednak tendencję malejącą tych wielkości. Na kierunku energetyka obserwuje się znaczny wzrost liczby i udziału studiujących, mimo iż udział kształconych na tym kierunku pozostaje niewielki. W latach 2004-2008 liczba studiującyh na kierunku energetyka rosła średnio o 34,83% z roku na rok. Kierunek inżynieria biomedyczna uruchomiony został dopiero w 2007 roku. W 2008 roku na kierunku tym studiowało ponad dwa razy więcej osób niż w roku wcześniejszym. Na makrokierunku technologia i inżynieria techniczna kształcenie rozpoczęto dopiero w 2006 roku. W latach 2006-2008 obserwuje się spadek zarówno liczby jak i udziału studiujących na tym kierunku. Kierunek mechatronika został uruchomiony dopiero w 2008 roku. Ponieważ kształci się na nim studentów jedynie w dwóch śląskich 9

uczelniach, udział studiujących mechatronikę w studiujących ogółem jest niewielki i wynosi 1,45%. Na kierunku mechanika i budowa maszyn w 2008 roku studiowało o 56,13% kobiet mniej niż w 2004. W latach 2004-2008 liczba kobiet studiujących na tym kierunku malała z roku na rok średnio o 18,62%. Spadek liczby i odsetka studiujących kobiet obserwuje się również dla kierunku elektrotechnika. Średnie tempo zmian dla liczby studiujących kobiet na tym kierunku w latach 2004-2008 wyniosło -28,23%, a więc średni spadek jest wyższy niż dla kierunku mechanika i budowa maszyn. W latach 2004-2008 obserwuje się spadek udziału studiujących kobiet na kierunku elektronika i telekomunikacja w studiujących kobietach ogółem z 4,80% do 1,94%. Średni roczny spadek wystąpił również dla liczby studiujących kobiet na tym kierunku w analizowanym okresie, choć w roku 2005 na kierunku studiowało o 5,45% kobiet więcej niż w 2004. Niestety wzrost liczby studiującyh na kierunku elektronika i telekomunikacja kobiet wystąpił jedynie w roku 2005. Na kierunku automatyka i robotyka obserwuje się średni roczny spadek liczby studiujących kobiet o 6,94%. Największy spadek odnotowano w 2005 roku w stosunku do roku 2004 aż o 22,22%. Spada również udział studiujących kobiet na kierunku w studiująych kobietach ogółem jego wzrost odnotowano jedynie w 2006 roku w porównaniu do 2005. Jednoczesny spadek liczby i odsetka studiujących kobiet wystąpił dla kierunku metalurgia. W latach 2004-2008 liczba studiujących metalurgię kobiet spadała z roku na rok średnio o 23,83%. Średni roczny wzrost liczby studiujących kobiet obserwuje się w latach 2004-2008 dla kierunku technologia chemiczna. Niestety wzrost ten spowodowany jest głównie wzrostem liczby studiujących na kierunku kobiet w 2005 roku w stosunku do roku 2004, gdyż w latach 2006-2008 liczba studiujących kobiet nieznacznie malała. Największy udział studiujących kobiet na kierunku technologia chemiczna w studiujących kobietach ogółem odnotowano w roku 2006 wyniósł on 21,19%. Spadek zarówno liczby studiujących kobiet na makrokierunku automatyka i robotyka, elektronika i telekomunikacja, informatyka, jak i ich udziału w liczbie studiujących kobiet ogółem zaobserwowano w latach 2004-2008. Biotechnologia jest kierunkiem charakteryzującym się najwyższym tempem wzrostu liczby studiujących kobiet w latach 2004-2008. W badanym okresie liczba studiujących kobiet na kierunku wzrastała z roku na rok średnio o 35,32%. Kierunek ten ma również najwyższy udział liczby studiujących kobiet w liczbie kobiet podejmujących studia na kierunkach podgrupy inżynieryjnotechnicznej w 2007 i 2008 roku kształciła się na nim prawie połowa wszystkich studentek. W latach 2004-2008 obserwuje się duży spadek zarówno liczby jak i odsetka studiujących kobiet na kierunku fizyka techniczna. Średnie tempo zmian dla liczby studiujących kobiet na kierunku wyniosło w badanych latach -16,76%. W 2006 roku zaobserwowano najwyższą liczbę kobiet studiujących na kierunku inżynieria chemiczna i procesowa w porównaniu z innymi latami oraz najwyższy ich udział w liczbie studiujących kobiet ogółem. Niestety w badanym okresie liczba studiujących kobiet na kierunku malała z roku na rok średnio o 2,15%. Na kierunku energetyka z roku na rok rośnie zarówno liczba studiujących kobiet (średnio o 29,74%), jak i ich udział w liczbie studiujących kobiet ogółem. Wzrost liczby studiujących kobiet obserwuje się również na kierunku inżynieria biomedyczna, w roku 2008 studiowała na nim ponad dwa razy więcej kobiet niż w 2007. Nie można jednak zauważyć jeszcze żadnych tendencji, gdyż kierunek ten funkcjonuje w śląskich uczelniach dopiero od 10

2007 roku. Młodym jest również makrokierunek technologia i inżynieria techniczna studenci kształceni są na nim od 2006 roku. Niestety w ciągu trzech lat liczba studiujących na nim kobiet zmalała ze 115 tysięcy w 2006 roku do 78 tysięcy w 2008. Nieielki jest odsetek kobiet studiujących na kierunku mechatronika kształconych jest tutaj 0,4% kobiet podejmujących studia na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej. Analizę dynamiki liczby studiujących ogółem i studiujących kobiet na kierunkach podgrupy inżynieryjno-technicznej w województwie śląskim przeprowadzono na podstawie prostych wskaźników dynamiki oraz średniego tempa zmian. Niestety dla większości kierunków obserwuje się średni roczny spadek liczby studiujących. Jedynie dla liczby studentów na kierunkach: biotechnologia, energetyka, inżynieria chemiczna i procesowa i technologia chemiczna odnotowuje się średni roczny wzrost w latach 2004-2008. Również dla większości kierunków obserwuje się średni roczny spadek liczby studiujących kobiet. Jedynie na kierunkach: biotechnologia, energetyka i technologia chemiczna odnotowuje się średni roczny wzrost w latach 2004-2008. Ze względu na to, że rynek szkolnictwa wyższego powinien uwzględniać wymagania rynku pracy, dokonano analizy wolnych miejsc pracy. Pod uwagę wzięto wolne miejsca pracy dla osób z wykształceniem wyższym i średnim zawodowym, a w szczególności dla specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych. W latach 2000-2008 liczba wolnych miejsc pracy rosła, w okresie 2005-2008 wzrastała z roku na rok średnio o 29,87%. W przypadku specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych w 2008 roku liczba wolnych miejsc pracy była o 28,75% mniejsza niż w roku 2005, i w okresie tym spadała z roku na rok średnio o 10,69%. Badaniu poddano również strukturę wolnych miejsc pracy wg wykształcenia oraz strukturę wolnych miejsc pracy dla specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych w latach 2000-2008. Udział zarówno wolnych miejsc pracy dla pracowników z wykształceniem wyższym jak i średnim zawodowym w wolnych miejscach ogółem jest bardzo podobny i waha się: od 12% do 16% w przypadku pracowników z wykształceniem wyższym, od 14% do 20% w przypadku pracowników z wykształceniem średnim zawodowym. Pracownikom z wykształceniem wyższym lub średnim zawodowym oferowanych jest około 30% wszystkich wolnych miejsc pracy. W latach 2000-2008 odsetek wolnych miejsc pracy dla specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych wahał się od niecałych 2% do ponad 7%. Najmniej wolnych miejsc pracy dla specjalistów oferowano w latach 2007 i 2008. Wolne miejsca oferowane dla specjalistów stanowiły w roku 2000 i 2003 prawie połowę wszystkich wolnych miejsc dla pracowników z wykształceniem wyższym. Odsetek ten w roku 2008 wyniósł niespełna 15%. Analizując dane dotyczące słuchaczy studiów podyplomowych w podgrupie inżynieryjnotechnicznej w latach 2004-2008 stwierdzono, że: 1. W 2008 roku liczba słuchaczy studiów podyplomowych w podgrupie inżynieryjnotechnicznej była ponad dziewięciokrotnie wyższa niż w 2004 roku. Rośnie zatem 11

zapotrzebowanie na dokształcanie w zakresie nauk technicznych. Odsetek kobiet w grupie słuchaczy był największy w 2005 roku i wyniósł ponad 35%, w pozostałych latach przekraczał 20%. 2. Liczba słuchaczy studiów podyplomowych w podgrupie inżynieryjno-technicznej rośnie z roku na rok średnio o 75,66%. Najwięcej słuchaczy w porównaniu z rokiem 2004 przybyło w roku 2008. W tym roku odnotowano również największy wzrost słuchaczy w porównaniu z rokiem wcześniejszym. Rośnie również liczba kobiet na studiach podyplomowych w podgrupie inżynieryjno-technicznej średniorocznie o 71,25%. W roku 2008 było ponad ośmiokrotnie więcej uczestniczek studiów niż w roku 2004. ZMIANY W GOSPODARCE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Najbardziej kompleksowym wskaźnikiem obrazującym sytuację gospodarczą województwa śląskiego jest produkt krajowy brutto. Wskaźnik ten w badanym okresie w latach 2002 2006 systematycznie rósł zarówno w kraju jak i w województwie śląskim. PKB w województwie śląskim wzrósł z poziomu 100 119 mln zł w 2000 roku do poziomu 137959 mln zł w 2006 roku. Wykres 3. Procentowy udział PKB województwa śląskiego w odniesieniu do Polski w latach 2000 2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Procentowy udział PKB województwa ślaskiego do PKB kraju kształtował się przez pierwsze cztery badane lata w granicach 13,5%, następnie w roku 2004 zantował największy udział i wzrósł do 13,9%, a w ostatnim badanym roku 2006 udział ten spadł do poziomu 13,0%. To daje województwu śląskiemu drugie miejsce w tworzeniu PKB kraju. Pierwsze miejsce w generowaniu PKB kraju, tj. udział na poziomie 20% 21% przez cały badany okres, zajmuje województwo mazowieckie. Największy udział w tworzeniu PKB województwa ma podregion katowicki tj. ponad 22%, następnie podregion sosnowiecki, który w 2001 roku wytworzył tylko 13,6% PKB województwa, ale już w roku 2006 16%. Trzecie miejsce 12

zajmuje podregion bielski generując około 13% PKB województwa. Najmniejszy udział w tworzeniu PKB województwa ma podregion bytomski poziom tego udziału kształtował się wokół 7,5%. W województwie śląskim najniższy poziom pod względem wytworzonej wartości PKB odnotowano w podregionie bytomskim (7467 mln zł w 2000 r., i 10313 mln zł w 2006 r.), a największy w podregionie katowickim (22680 mln zł w 2000 r., i 30784 mln zł w 2006 r.). Dynamika PKB we wszystkich podregionach wskazuje tendencje wzrostową. Biorąc za podstawę odniesienia rok 2000 w stosunku do roku 2006 należy zauważyć, iż najmniejszy wzrost wystąpił w podregionie bielskim 32,5%, a największy w podregionie sosnowieckim 47,4%. Natomiast w całym województwie nastąpił przyrost PKB o 37,8%. W poszczególnych podregionach średnie roczne tempo wzrostu kształtowało się w granicach od 4,8% w podregionie bielskim do 6,7% w podregionie sosnowieckim. Natomiast średnie roczne tempo wzrostu produktu krajowego brutto w województwie śląskim kształtowało się na poziomie 5,5%. Struktura wartości dodanej brutto kształtowała się na podobnym poziomie w na początku (rok 2000) jak i na końcu (rok 2006) badanego okresu. Udział w strukturze wartości dodanej brutto spadł nieznacznie w sektorze rolnictwa, łowiectwa leśnictwa i rybactwa oraz w sektorach usług rynkowych i budownictwie. Nastąpił natomiast wzrost wartości dodanej w sektorach: przetwórstwo przemysłowe (4,5 punktu procentowego), przemysł ogółem (2,8 punktu procentowego) oraz usługi nierynkowe (1,4 punktu procentowego). Największy udział w tworzeniu wartości dodanej brutto w 2006 roku miały usługi rynkowe ponad 47%. Drugą pozycję zajął sektor przemysłu 32,8%, a trzecią przetwórstwo przemysłowe 21,6%. Marginalne znaczenie w tworzeniu wartości dodanej brutto miał sektor rolnictwa, łowiectwa leśnictwa i rybactwa. Wykres 4. Wartość dodana brutto według sekcji PKD 1 w 2000 i 2006 roku w województwie śląskim - ujęcie procentowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 1 Sekcje PKD z 2004 roku dotyczy całego opracowania 13

Na wytworzenie wartości dodanej brutto największy wpływ w 2006 roku miały sekcje D przetwórstwo przemysłowe (21,6%) oraz G handel i naprawy (19,6%). Trzecią mającą istotny wpływ na tworzenie wartości dodanej brutto sekcją była sekcja K obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (14,3%). Powyżej 5% wartości dodanej brutto generowały sekcje: C górnictwo (8,0%), F budownictwo (6,2%), I transport, gospodarka magazynowa i łączność (6,0%). Pozostałe sekcje wytwarzały mniej niż 5% wartości dodanej brutto. Marginalne znaczenie miały sekcje: A i B - rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo (1%), H hotele i restauracje (1,1%) oraz P gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników (0,5%). Największy udział w tworzeniu wartości dodanej brutto województwa ma podregion katowicki tj. ponad 22%, następnie podregion sosnowiecki, który w 2001 roku wytworzył tylko 13,6% wartości dodanej brutto województwa, ale już w roku 2006 16%. Trzecie miejsce zajmuje podregion bielski generując około 13% wartości dodanej brutto województwa. Najmniejszy udział w tworzeniu wartości dodanej brutto województwa ma podregion bytomski poziom tego udziału kształtował się wokół 7,5%. Procentowy udział wartości dodanej brutto województwa ślaskiego do wartości dodanej brutto kraju kształtował się w latach 2000-2003 w granicach 13,5%, następnie w roku 2004 zanotował największy udział i wzrósł do 13,9%, a w roku 2006 udział ten spadł do poziomu 13,0%. To daje województwu śląskiemu drugie miejsce w tworzeniu PKB kraju. Pierwsze miejsce w generowaniu PKB kraju, tj. udział na poziomie 20% 21% przez cały badany okres, zajmuje województwo mazowieckie. Ocena sytuacji gospodarczej województwa śląskiego, oprócz produktu krajowego brutto oraz wartości dodanej, powinna uwzględniać także kategorie nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw oraz produkcję sprzedaną przemysłu. Wykres 5. Struktura wartości nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach województwa śląskiego w 2007 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 14

Największy udział w strukturze nakładów inwestycyjnych mają przedsiębiorstwa z sekcji C - górnictwo, D przetwórstwo przemysłowe oraz E - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę. Udział ten stanowił ponad 48% w 2007 roku. Udział w wysokości 15% nakładów inwestycyjnych poniosły przedsiębiorstwa z sekcji K - obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Najmniejsze udziały nakładów inwestycyjnych należały do podmiotów gospodarczych z sekcji A i B - rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, rybactwo, H hotele i restauracje oraz J pośrednictwo finansowe. Nakłady te stanowiły mniej niż 1% w strukturze wszystkich nakładów inwestycyjnych w województwie. Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach w województwie śląskim z 13,1 mln zł do poziomu 24,6 mln zł. Wzrost ten jest obserwowany zarówno wśród przedsiębiorstw należących do sektora publicznego jak i prywatnego. Średnie tempo zmian w obu sektorach jest wysokie w sektorze państwowym wynosi ponad 15%, a w sektorze prywatnym ponad 12%. Przyjmując jako punkt odniesienia rok 2002 to należy zauważyć, że nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym wzrosły o 79,8%, a w sektorze publicznym aż o 103,3%. Wykres 6. Wartość nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca w przedsiębiorstwach województwa śląskiego w latach 2002-2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca były, w całym badanym okresie, w województwie śląskim wyższe niż takie same nakłady przypadające na 1 mieszkańca kraju. W 2002 roku nakłady te wyniosły 1801 zł na 1 mieszkańca woj. śląskiego i wzrosły o 101,4% w roku 2007 wynosząc 3627 zł. O ile w 2002 roku różnica pomiędzy nakładami inwestycyjnymi na 1 mieszkańca w województwie była wyższa o 151 zł od nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca Polski, to już w 2007 roku różnica ta wzrosła do poziomu 501 zł. 15

Wykres 7. Produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca w województwie śląskim i Polsce w latach 2002 2007 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Produkcja sprzedana przemysłu przypadająca na 1 mieszkańca była w całym badanym okresie większa w województwie śląskim niż w Polsce. W 2002 roku produkcja ta wyniosła 18190 zł w województwie śląskim i tylko 13374 zł w Polsce w przeliczeniu na 1 mieszkańca i była to najmniejsza różnica w produkcji sprzedanej. Różnica pomiędzy produkcją sprzedaną przemysłu na 1 mieszkańca w woj. śląskim a produkcją sprzedaną przemysłu na 1 mieszkańca w Polsce systematycznie rosła i w 2007 roku wyniosła już 10674 zł. W ostatnim badanym roku produkcja sprzedana przypadająca na 1 mieszkańca wyniosła 33892zł w województwie śląskim, co oznacza wzrost o 86,3% w stosunku do roku 2002. Natomiast produkcja sprzedana przemysłu przypadająca na 1 mieszkańca Polski wzrosła o 73,6% w roku 2007 w stosunku do roku 2002. Wśród mierników oceny koniunktury gospodarczej województwa śląskiego nie powinno zabraknąć wskaźników dotyczacych poziomu bezrobocia, które obrazują sytuację na rynku pracy. W latach 2004-2008 stopa bezrobocia w całym kraju jak i w województwie śląskim miała tendencje spadkową. W badanym okresie stopa bezrobocia rejestrowanego obliczona dla województwa śląskiego była niższa o 2,1 punkta procentowego w latach 2004-2007 i o 2,6 punkta procentowego w 2008 roku od stopy bezrobocia obliczonej dla całego kraju. Od 2007 roku stopa bezrobocia dla województwa śląskiego spadła poniżej 10%, a w 2008 roku wyniosła 6,9%. 16

Wykres 8. Stopa bezrobocia rejestrowanego według podregionów województwa śląskiego w latach 2004 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2004 roku podregiony sosnowiecki oraz bytomski charakteryzowały się najwyższymi wartościami stopy bezrobocia, w obu przypadkach poziom ten ukształtował się powyżej 20%. Pomimo znacznych spadków (ponad 10 punktów procentowych), podregiony te wciąż charakteryzują się wysokim poziomem bezrobocia wśród podregionów województwa ślaskiego. Najniższy poziom stopy bezrobocia osiągnął w całym badanym okresie podregion tyski, w którym stopa bezrobocia z 12,9% w 2004 roku spadła do poziomu 3,9% w 2008 roku. Drugim podregionem charakteryzującym się niską stopą bezrobocia jest podregion katowicki, z wynikiem 4,2% w 2008 roku. W województwie śląskim liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych spadła o 52,8% w 2008 roku w odniesieniu do roku 2000. We wszystkich podregionach województwa śląskiego widoczny jest spadek liczby bezrobotnych zarejestrowanych. Największy spadek odnotowano w podregionie tyskim o 62,8% w 2008 roku w stosunku do roku 2000, a najmniejszy w podregionie częstochowskim o 40,7%. Tak duże zmniejszenia liczby bezrobotnych, w każdym z podregionów, są bardzo pozytywnym zjawiskiem w województwie śląskim. Największe średnie tempo spadku odnotowano w podregionie tyskim 11,6%, a następnie w podregionie gliwickim 10,5%. Najmniejsze średnie tempo spadku liczby bezrobotnych odnotowano w podregionie częstochowskim, gdzie kształtowało się ono na poziomie 6,3%. Biorąc pod uwagę indeksy łańcuchowe należy zauważyć, iż spadek liczby bezrobotnych rozpoczął się na przełomie lat 2003/2004 i od tego czasu nie zanotowano wzrostu liczby osób pozostajacych bez pracy w żadnym z podregionów. Rozpatrując zmiany w liczbie bezrobotnych według poziomu wykształcenia należy zauważyć, że średnie tempo wzostu było ujemne w czterech na pięć wyszczególnionych rodzajów wykształcenia. Spadek nastapił w przypadku wykształcenia policealnego i średniego zawodowego, średniego ogólnokształcącego, zasadniczego zawodowego oraz gimnazjalnego i poniżej. W przypadku liczby osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym w badanym okresie odnotowano średnie tempo wzrostu na poziomie 6,9%. Biorąc pod uwagę indeksy 17

łańcuchowe liczba osób z wykształceniem wyższym wzrastała do roku 2004, a następnie rozpoczęła się tendencja spadkowa, choć należy zaznaczyć, iż była ona niewielka. Analizując indeksy jednopodstawowe należy nadmienić, iż w odniesieniu do roku 2000 największy wzrost liczby osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym odnotowano w 2004 roku o 132,6%. W przypadku osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w 2008 roku nastąpił spadek o 63,7% w odniesieniu do roku 2000. Również badając liczbę osób z wykształceneim gimnazjalnym i poniżej należy zauważyć spory spadek w 2008 roku w stosunku do roku 2000 tj. o 58,2%. Przeanalizowane zmiany w liczbie osób bezrobotnych ze względu na poziom wykształcenia mogą świadczyć o: - w przypadku osób z wyższym wykształceniem - wzroście absolwentów uczelni wyższych, - w przypadku osób z wykształceniem zasadnicznym zawodowym oraz gimnalzajnym i poniżej - zmniejszeniu się liczby osób z tym wykształceniem. Przedsiębiorstwa, zwłaszcza małe i średnie, są siłą napędową każdej gospodarki, dlatego też, kluczowe jest, dla zobrazowania stanu gospodarki danego regionu, przedstawienie struktury i dynamiki działających na nim podmiotów gospodarczych. W województwie śląskim zarejestrowano w 2002 roku ponad 417 tyś. podmiotów gospodarczych. Na przestrzeni badanych lat liczba ta zmieniała się, by osiągnąć w 2008 roku liczbę 428 920 podmiotów gospodarczych. Najwięcej podmiotów gospodarczych działało w województwie śląskim w 2004 roku ponad 429 tyś. Najwięcej podmiotów gospodarczych ponad 78 tyś. zarejestrowanych jest w podregionie katowickim, stanowią one 18,2% wszystkich podmiotów województwa śląskiego. Udział podmiotów gospodarczych w podregionie sosnowieckim stanowi 16,2%, co daje ponad 69 tyś. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Najmniej podmiotów gospodarczych ponad 35 tyś. zarejestrowanych jest w podregionie częstochowskim i stanowią one 8,3% wszystkich podmiotów województwa śląskiego. Wykres 9. Struktura liczby podmiotów gospodarczych według sekcji PKD w województwie śląskim w roku 2002 i 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 18

Analizując liczbę zarejestrowanych podmiotów według sekcji PKD w całym badanym okresie, należy zauważyć, iż kluczowe znaczenie w województwie śląskim ma sekcja G Handel i naprawy. Ponad 36% w 2002 roku i ponad 32% w 2008 roku przedsiębiorstw zarejestrowano w sekcji G, co daje ponad 140,7 tyś. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Duże znaczenie ma także sekcja K obsługa nieruchomości, wynajem lokali i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, w której zarejestrowano w 2008 roku ponad 69,1 tyś. przedsiębiorstw, co stanowi 16,1% wszystkich podmiotów województwa śląskiego. Około 10% zarejestrowanych przedsiębiorstw należy do sekcji F budownictwo oraz sekcji D przetwórstwo przemysłowe. Marginalne znacznie mają sekcje Q organizacje i zespoły eksterytorialne oraz P - gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników, w których zarejestrowano po kilka przedsiębiorstw, co stanowi mniej niż 0,01% wszystkich podmiotów województwa śląskiego. Należy jednak podkreślić, że liczba podmiotów gospodarczych nie przekłada się na wypracowaną wartość dodaną brutto przez daną sekcję. Analiza dynamiki liczby podmiotów gospodarczych w województwie śląskim według sekcji PKD pozwala zauważyć, że występują znaczne różnice w poszczególnych sekcjach. Biorąc pod uwagę indeksy jednopodstawowe, największy wzrost zanotowano w sekcji B rybactwo, w roku 2008 wyniósł on 48,8%. Liczba podmiotów gospodarczych wzrosła z 41 w 2002 roku do 61 w 2008 roku, co dało średnie tempo wzrostu na poziomie 6,8%. Drugą sekcją, w której zanotowano spory wzrost liczby przedsiębiorstw, była sekcja M edukacja. Liczba przedsiębiorstw w tej sekcji wzrosła z ponad 8,7 tyś. podmiotów do ponad 11,2 tyś. podmiotów, a średnie tempo wzrostu ukształtowało się na poziomie 4,3%. W sekcji Q organizacje i zespoły eksterytorialne dopiero w 2004 roku zarejestrowano dwa podmioty gospodarcze, a w 2007 roku dodatkowo jeszcze jeden podmiot gospodarczy. Natomiast w sekcji P gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników do 2005 roku działało 10 jednostek gospodarczych, obecnie w sekcji tej nie funkcjonuje już żadna jednostka. Liczba podmiotów gospodarczych w sekcjach: D - przetwórstwo przemysłowe, G handel i naprawy, I transport, gospodarka magazynowa i łączność, w całym badanym okresie wskazuje trend spadkowy, o czym świadczy ujemne średnie tempo wzrostu. Analizując strukturę podmiotów według klas wielkości należy zauważyć, iż kluczowe znaczenie w gospodarce województwa śląskiego mają mikroprzedsiębiorstwa, zatrudniające do 9 pracowników, których udział w strukturze wynosi ponad 94%. Daje to liczbę ponad 404 tyś. zarejestrowanych przedsiębiorstw. W województwie śląskim zarejestrowanych jest ponad 20,6 tyś. małych przedsiębiorstw, zatrudniających od 10 do 49 pracowników. Ilość ta stanowi 4,8% wszystkich przedsiębiorstw województwa śląskiego. Przedsiębiorstwa średnie, w liczbie ponad 3,5 tyś., zatrudniające od 50 do 249 pracowników stanowią 0,8% wszystkich podmiotów gospodarczych województwa. Natomiast duże przedsiębiorstwa, których w województwie śląskim zarejestrowano 601, zatrudniające powyżej 250 pracowników stanowią tylko 0,1%. To potwierdza ogólną tendencję krajową, gdyż procentowy udział poszczególnych grup wielkości przedsiębiorstw w stosunku do wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw w Polsce przedstawia się prawie identycznie jak w województwie śląskim. 19

Dynamika liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w województwie śląskim na przestrzeni lat 2002 2008 podlega niewielkim wahaniom. Największy wzrost liczby przedsiębiorstw odnotowano w przypadku małych przedsiębiorstw. W 2008 roku w stosunku do roku 2000 liczba małych przedsiębiorstw wzrosła o 13,7% a średnie tempo wzrostu ukształtowało się na poziomie 2,2%. Wzrost zanotowano także w przypadku mikroprzedsiębiorstw, i tak w 2008 roku w odniesieniu do roku 2000 liczba tych przedsiębiorstw wzrosła o 2,2%, co dało średnie tempo wzrostu na poziomie 0,4%. Ujemne tempo wzrostu zanotowano w przypadku średnich i dużych przedsiębiorstw. Biorąc jednak pod uwagę indeksy łancuchowe należy zauważyć, iż w ostatnim roku zarówno średnie jak i duże przedsiębiorstwa odnotowały nieznaczny wzrost, choć liczba ich i tak była mniejsza niż na początku badanego okresu. Tabela 4. Miejsce województwa śląskiego w rankingu województw w 2008 roku wybrane dane Miejsce woj. śląskiego w rankingu Współczynnik aktywności zawodowej w % 13 Wskaźnik zatrudnienia w % 11 Stopa bezrobocia w % (BAEL) 8 PKB na 1 mieszkańca w zł 3 Wartość dodana brutto w % - rolnictwo 16 - przemysł i budownictwo 1 - usługi 15 Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w zł 5 Nakłady na działalność badawczo rozwojową (B+R) 7 na 1 mieszkańca w zł Źródło: Regiony Polski, GUS, Warszawa 2009. Biorąc pod uwagę ranking województw na rok 2008, stworzony przez GUS, należy zauważyć, iż województwo śląskie zajmuje pierwsze miejsce pod względem wartości dodanej brutto w przemyśle i budownictwie. Rozpatrując udział wartości dodanej brutto w sektorze usług należy odnotować bardzo słabą przedostatnią pozycję województwa w omawianym rankingu. Nie powinno dziwić ostatnie miejsce udziału wartości dodanej w sektorze rolnictwa, gdyż województwo śląskie jest regionem przemysłowym i sektor rolniczy odgrywa w nim marginalną rolę. Należy jednak podkreślić, iż sektor usług jest kluczowym sektorem w rozwoju regionów uprzemysłowionych i wspomniana już 15 lokata województwa śląskiego jest wynikiem niekorzystnym, w szczególności, jeśli województwo chce liczyć się jako region innowacyjny i dynamicznie rozwijający się. Wysoką trzecią pozycję w kraju województwo śląskie zajmuje pod względem PKB przypadającego na 1 mieszkańca. W rankingu wyprzedzają go tylko województwa mazowieckie (1 miejsce) oraz dolnośląskie (2 miejsce). Również wysoką piątą lokatę Śląsk zajmuje pod względem nakładów inwestycyjnych przypadających na 1 mieszkańca. Tak jak w przypadku PKB na 1 mieszkańca, 1 i 2 miejsca zostają przyznane tym samym województwom. Województwo śląskie plasuje się na siódmej pozycji pod względem nakładów na działalność badawczo rozwojową przypadających na 1 mieszkańca. W kontekście wzrostu innowacyjności województwa zajmowana pozycja nie jest zadawalająca. Pozostałe dane charakteryzujące województwo, takie jak współczynnik aktywności zawodowej opisujący udział ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie 20

ludności w wieku lat 15 i więcej, a także wskaźnik zatrudnienia oznaczający udział pracujących w ogólnej liczbie ludności w wieku lat 15 i więcej, plasują województwo śląskie w drugiej połowie rankingu. INNOWACYJNOŚD PRZEDSIĘBIORSTW WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Zgodnie z powszechnie przyjętą praktyką w krajach Unii Europejskiej analizę innowacyjności opiera się zestaw wskaźników obejmujące różne aspekty innowacyjności. Przeprowadzona analiza innowacyjności przedsiębiorstw województwa śląskiego opiera się na wyliczeniu syntetycznego wskaźnika innowacyjności oraz wskaźników cząstkowych. Analizę podzielono na trzy etapy: analizę bazową, analizę szczegółową syntetyczną oraz analizę szczegółową wskaźnikową. W pierwszym etapie wyliczono syntetyczny wskaźnik innowacyjności na podstawie 10 wybranych wskaźników kluczowych. Wskaźniki zostały dobrane tak aby swoim zakres porywały wszystkie aspekty innowacyjności przedsiębiorstw. Sporządzony ranking obejmował następujące wskaźniki: uczestnictwo w nauczaniu ciągłym (w % populacji w wieku 25-64 lat) poziom wykształcenia młodych (udział młodych w wieku 19-24 lat z średnim i wyzszym wykształceniem w % populacji młodych) HRST (w % ludności) nakłady na sferę B+R w % PKB (GERD/GDP w %) nakłady na B+R finansowane przez biznes w % PKB (BERD/GDP) innowacje wprowadzone w MŚP w przetwórstwie przemysłowym, w % ogółu MŚP nakłady na działalność innowacyjną w % obrotu zatrudnienie w usługach wysokiej techniki, w % ogółu pracujących zatrudnienie w średnio-wysokiej i wysokiej technice przetwórstwa przemysłowego, w % ogółu pracujących nowe wnioski patentowe w EPO na milion mieszkańców W przygotowanym na podstawie wyliczonych wskaźników rankingu województwo śląskie wypada stosunkowo słabo. Bardzo dobre wyniki osiągnęło jedynie we wskaźnikach opisujących wprowadzane innowacje w MŚP (1 miejsce w rankingu) oraz zatrudnienie w przedsiębiorstwach średnio-wysokiej i wysokiej techniki (2 miejsce). W pozostałych rankingach osiągało wyniki dobre lub słabe. W zakresie np. złożonych wniosków patentowych w EPO województwo śląskie zajęło dopiero 12 miejsce w rankingu. W wyniku przeprowadzonej analizy bazowej zatem innowacyjność przedsiębiorstw województwa śląskiego została oceniona stosunkowo nisko. 21

Pełna analiza szczegółowa obejmowała 45 wskaźników ujętych w 8 kategorii. Były to: 1. zasoby ludzkie 2. działalność B+R 3. działalność innowacyjna 4. finansowanie innowacji 5. patentowanie i ICT 6. nowoczesność 7. infrastruktura wspierające działalność innowacyjną 8. infrastruktura gospodarcza Zastosowana tutaj metodologia oraz zestaw wskaźników nie odpowiadają w pełni stosowanej obecnie metodologii EIS (European Innovation Scoreboard) ale wynika to z braku danych by analizę zgodną z aktualnym zestawem wskaźników EIS. Wartości rankingów przygotowanych dla każdej z wymienionych kategorii oraz ranking agregatowy przedstawiono w tabeli poniżej (Tabela 5). Porównując uzyskane wyniki w rankingu bazowym (przeprowadzony w oparciu o 10 wybranych wskaźników kluczowych) do tych z rankingu szczegółowego okazuje się, że województwo śląskie wypada zdecydowanie lepiej. Przede wszystkim rankingi we wszystkich kategoriach nie spadają poniżej 8 miejsca i mają zrównoważony wysoki poziom. Szczególnie silne jest województwo śląskie w zakresie infrastruktury gospodarczej (1 miejsce w rankingu), działalności innowacyjnej i nowoczesności (2 miejsca) oraz finansowaniu innowacji (3 miejsce). W świetle przeprowadzonych badań wydaje się, że w województwie śląskim nie ma wyraźnie słabszych punktów. Można jedynie wskazać na zasoby ludzkie oraz działalność B+R jako na obszary do ewentualnego wzmocnienia. Pozostałe obszary przedstawiają się bardzo dobrze i jedyną rekomendacją jest utrzymanie tych wskaźników na obecnym poziomie. 22

Zasoby ludzkie Działalność B+R Działalność innowacyjna Finansowanie innowacji Patentowanie i ICT Nowoczesność Infrastruktura wspierające działalność innowacyjną Infrastruktura gospodarcza RNSII Ranking wg RNSII Indeks Ranking wg indeksu Tabela 5. Mocne i słabe strony innowacyjności regionów Nazwa rankingu Wskaźniki agregatowe mazowieckie 1 2 1 1 1 13 1 13 0,702717 1 0,01402 1 śląskie 8 6 2 3 4 2 6 1 0,586875 2 0,011297 3 dolnośląskie 2 5 3 10 2 5 3 3 0,585713 3 0,011526 2 małopolskie 3 1 4 5 9 6 14 2 0,566253 4 0,010677 4 pomorskie 4 9 9 2 7 3 2 4 0,541839 5 0,010265 5 wielkopolskie 7 11 10 6 6 7 9 7 0,459585 6 0,008694 6 podkarpackie 16 4 8 4 10 1 8 10 0,433866 7 0,007955 8 podlaskie 9 16 5 8 8 9 7 16 0,408403 8 0,008223 7 łódzkie 6 3 13 11 14 10 11 11 0,397591 9 0,007296 10 zachodniopomorskie 5 12 15 14 12 14 5 6 0,375223 10 0,007164 11 warmińsko-mazurskie 13 13 7 16 16 4 4 15 0,372576 11 0,007487 9 świętokrzyskie 14 10 6 7 13 12 13 9 0,367539 12 0,007151 12 kujawsko-pomorskie 10 7 12 13 11 11 10 8 0,361953 13 0,006602 13 opolskie 11 15 11 12 5 16 16 5 0,328286 14 0,005993 15 lubuskie 15 14 16 15 3 8 15 12 0,314497 15 0,00616 14 lubelskie 12 8 14 9 15 15 12 14 0,303724 16 0,004848 16 Źródło: Ekspertyzy Analiza porównawcza innowacyjności regionów w Polsce w oparciu o metodologię European Innovation Scoreboard, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2008. 23

W trzecim etapie przeprowadzono analizę szczegółową pojedynczych wskaźników, które wykorzystano wcześniej do wyliczenia wskaźnika syntetycznego. Szczegółowej analizie poddano wartość następujących wskaźników: Przedsiębiorstwa innowacyjne według rodzajów wprowadzanych innowacji Przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach Przedsiębiorstwa, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną Publiczne wsparcie dla działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach Przedsiębiorstwa, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnej Efekty działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach Ochrona własności intelektualnej w przedsiębiorstwach Innowacje organizacyjne i marketingowe w przedsiębiorstwach Analiza szczegółowa pojedynczych wskaźników potwierdza wnioski płynące z analizy wskaźników syntetycznych. Województwo śląski stanowi w świetle przeprowadzonej analizy silny ośrodek innowacji. Zarówno analiza pojedynczych wskaźników jak i analiza syntetyczna potwierdzają wysoki stopień innowacyjności przedsiębiorstw województwa śląskiego. Szczególnie ważne jest to, iż ta innowacyjność ma charakter zrównoważony. W każdym właściwie obszarze innowacyjności, tj. czynnikach sprawczych, działalności przedsiębiorstw oraz efektach działań innowacyjnych województwo śląskie prezentuje się bardzo dobrze, z reguły lepiej od średniej dla całego kraju. Jest to sytuacja więcej niż satysfakcjonująca biorąc pod uwagę kontekst lokalny. Jednak, jeżeli rozpatrzymy sytuację w skali ogólnoeuropejskiej okaże się, że wysoka innowacyjność na obszarze kraju ma charakter względny i nie przekłada się na podobnie dobre wyniki w porównaniu z regionami europejskimi. Dlatego też, pomimo braku konkretnych propozycji obszarów wymagających poprawy należy dążyć do doskonalenia każdego z nich. Wśród postulatów, które należy sformułować dla ośrodków decyzyjnych w zakresie innowacyjności przedsiębiorstw (obejmuje to zarówno same przedsiębiorstwa, instytucje wsparcia innowacyjności, władze rządowe i samorządowe, instytucje finansowe czy też sektor B+R) w wyniku przeprowadzonej analiza znajdą się m.in.: - zwiększenie efektywności wsparcia działalności innowacyjnej i lepsze jej ukierunkowanie oraz monitoring, - zwiększenie stopnia komercjalizacji efektów działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw i sektora B+R, - przyjęcie rozwiązań systemowych w zakresie polityki innowacyjnej regionu, wdrażanie tych rozwiązań oraz stosowanie odpowiednich zachęt dla przedsiębiorstw celem zwiększenia ich zaangażowania w działalność innowacyjną, - przyjęcie rozwiązań systemowych w zakresie kształcenia i kreowania postaw proinnowacyjnych wśród kadry i potencjału społecznego regionu, 24