3 APARAT POJĘCIOWY MORFOLOGII 1 Jednostka słownika: morfem czy słowo? Język naturalny jest systemem dwuklasowym znaków. Znaki jednej z tych klas znaki złożone składają się ze znaków drugiej klasy, znaków prostych. Zbiór znaków prostych to słownik. Jednostki słownika stanowią budulec do tworzenia komunikatów, których strukturą zawiaduje zbiór reguł nazywany gramatyką. Załóżmy, że znakami prostymi są morfemy. Wówczas z następującego surowca: Morfemy {dziś, dyskretn-, -ą, prze-, -czyta-, -ł-, -y, koch-, -ank-, -ów, od, stud-, -ent-, -k-, -i, wiadom-, -ość-, - } uzyskać możemy takie na przykład słowa: studentki przeczytały dyskretną wiadomość kochanków Poniższe napisy (konstrukcje morfemów) nie są poprawnymi słowami polskimi: *studentanki *czytałk *dyskretn *przewiadomośćą *kochów Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest morfologią, a więc w zasadzie opisem struktury słów. Ale słownik-kompendium nie jest listą haseł typu koch-, -i, -ank-, - ów, prze-, a rodzimy użytkownik nie składa słów z morfemów. Załóżmy teraz, że znakami prostymi są słowa. Wówczas z następującego surowca: Słowa {dyskretną, dziś, przeczytały, kochanków, od, studentki, wiadomość} otrzymać możemy na przykład następujące konstrukcje znakowe (wypowiedzenia):
2 Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków. Dyskretną od kochanków wiadomość studentki dziś przeczytały. Przeczytały dziś od kochanków wiadomość dyskretną studentki. Poniższe wyrażenie nie jest poprawnym wypowiedzeniem polskim: *Studentki wiadomość dziś od dyskretną kochanków przeczytały. Przy takim rozumieniu słownika gramatyka jest czystą składnią. Są języki naturalne, które mają taką gramatykę tzw. języki analityczne (np. chiński). W wypadku polszczyzny, języka wysoce fleksyjnego, rzecz jest bardziej skomplikowana. Przede wszystkim żadne kompendium o nazwie Słownik języka polskiego jednostek takich nie zawiera. Nie ma wszak w słowniku haseł takich, jak studentki, przeczytały czy dyskretną: to formy fleksyjne pewnych jednostek słownikowych, takich jak STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, DYSKRETNY. Słowa przeważnie nie są znakami minimalnymi, tylko konstrukcjami (w naszym przykładzie tylko słowo od reprezentuje znak prosty). W języku polskim istnieją konstrukcje morfemowe różnych poziomów. Do gramatyki języków takich jak polski należy morfologia, czyli reguły budowy konstrukcji morfemowych. Z drugiej jednak strony intuicja, zgodnie z którą wyrażenia językowe zbudowane ze słów, ma racjonalne jądro. Znajomość danego języka to w istocie znajomość słówek. Jest zresztą wielce prawdopodobne, że rodzimy użytkownik języka rzeczywiście składa wypowiedzenia wprost z form fleksyjnych, których fizycznie nie konstruuje od podstaw, tylko je sobie przypomina. Ale i on, mówiąc intuicyjnie, w sytuacji awaryjnej zestawia formę fleksyjną z jakiejś postaci tematu i z końcówki na przykład wtedy, kiedy ma wątpliwości, który kształt jest właściwy: semaforu czy semafora (obydwie), zdrów czy zdrowy (obydwie, ale w różnych kontekstach), pełłem czy *pieliłem. Ale my, budując opis gramatyczny polszczyzny, nie możemy zakładać, że cokolwiek jest dane (pamiętane). Musimy zdać sprawę ze struktury form fleksyjnych, bo tego wymaga procedura opisu empirycznego, który musi być eksplicytny i wyczerpujący (opisuje się wszystko i maksymalnie starannie). 2. Wieloznaczność pojęcia słowo O tym, że słowo słowo jest wieloznaczne, przekona nas następujący eksperyment. Policzmy słowa mamy w poniższym wypowiedzeniu: Mamy mamy młodsze od waszej mamy, ale mamy lubią wasze mamy. Na to pytanie można odpowiedzieć na sześć sposobów (por. Saloni Świdziński (1987: 78-79)). A. Jeśli liczymy napisy-okazy, czyli konkretne ciągi liter o kształcie mamy, to jest ich w naszym wypowiedzeniu 5. Jeśli liczymy napisy-typy, to na 7 różnych sekwencji liter jedna ma kształt mamy. B. Doliczymy się czterech słów mamy, jeśli będziemy liczyć różne formy fleksyjne (jedna jest czasownikowa, trzy rzeczownikowe; jedna z tych trzech, forma mianownika liczby mnogiej, występuje dwa razy); dwóch, jeśli sprawdzamy, ilu haseł słownikowych to formy (rzeczownika MAMA i czasownika MIEĆ); zera wreszcie, jeśli liczymy hasła: w wypowiedzeniu tym nie ma żadnego hasła (hasła są w słowniku-
3 kompendium, nie w tekście). Punkt A. obrazuje rozróżnienie jednostki konkretnej, fizycznego wystąpienia pewnego obiektu, i jednostki abstrakcyjnej klasy wystąpień. Punkt B. (wespół z A.) prowadzi do następującej regulacji terminologicznej: słowo napis między spacjami; forma wyrazowa słowo z interpretacją gramatyczną (część mowy, ewentualne wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki słownikowej); leksem zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i o podobnym kształcie). W naszym przykładzie słowo mamy reprezentuje następujące formy wyrazowe: (a) formę czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego (mamy(1os,mno,ter)) (b) formę rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (mamy(dop,poj)); (c) formę rzeczownikową o wartości mianownika liczby mnogiej (mamy(mian,mno)); (d) formę rzeczownikową o wartości biernika liczby mnogiej (mamy(bier,mno)). Forma (a) należy, wraz z takimi formami wyrazowymi, jak mam(1os,poj,ter), mieli(3os,mno,mos,prze), mieć(bezokol), do leksemu czasownikowego MIEĆ. Formy (b)-(d), wraz z takimi formami wyrazowymi, jak mama(mian,poj), mamą(narz,poj), mamach(miej,mno), to elementy zbioru MAMA, będącego leksemem rzeczownikowym. Słowa typu mamy językoznawcy nazywają słowami hominimicznymi. Homonimia polega tu na tym, że jeden napis jest realizacją dwóch różnych form wyrazowych danego leksemu (por. (b)-(d) wyżej) albo realizacją form wyrazowych dwóch różnych leksemów (por. (a) z (b)-(d)). Zauważmy na marginesie, że leksem jest jednostką w wysokim stopniu abstrakcyjną i arbitralną: być może w kompetencji językowej użytkownika języka nie ma leksemów. Jednostkami tego typu operuje jednak słownikarz. W każdym słowniku-kompendium jednostką technicznej organizacji materiału jest artykuł hasłowy. Możemy przyjąć (z pewnym przybliżeniem), że leksem to to, co jest opisywane w jednym artykule hasłowym słownika. W zależności od założeń opisu gramatycznego porządkowanie zbioru form wyrazowych dawać może różne inwentarze leksemów. 3. Słownik a leksykon: problem słowotwórstwa Przez słownik zatem, jako składnik systemu językowego, rozumieć będziemy zbiór form wyrazowych. Zbiór leksemów (a więc zbiorów zbiorów form wyrazowych) to leksykon. W leksykonie wyróżnia się czasem leksemy dwóch typów: Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK. Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD. Te typu A nazywamy podzielnymi słowotwórczo albo derywatami, każda bowiem ich forma wyrazowa zawiera kształt i znaczenie jakiegoś innego leksemu (bazy) (por. Grzegorczykowa (1979: 11-24), Gramatyka PAN (1984: T. II, 307-331)). Leksemy typu B są niepodzielne słowotwórczo. Tymi pierwszymi zajmuje się słowotwórstwo, którego nie uważamy tutaj za część gramatyki. Z naszego punktu widzenia leksemy typu A i typu B niczym się nie różnią: wszystkie należą do leksykonu, z którego użytkownik
4 języka (a jego wszak kompetencję językową modelujemy) czerpie składniki do budowy wyrażeń odpowiednie formy wyrazowe. Leksemy stanowią przedmiot opisu fleksyjnego. 4. Fleksja Leksemy są zbiorami form wyrazowych. Istnieją leksemy będące zbiorami jednoelementowymi (leksemy nieodmienne) lub wieloelementowymi (leksemy odmienne). Oto leksemy z naszego przykładu zapisane jako zbiory form wyrazowych (dla uproszczenia podaję tylko wybrane formy i pomijam opisy gramatyczne poszczególnych form): STUDENTKA = {studentka, studentki, studentce,..., studentki, studentek, studentkom,...} PRZECZYTAĆ = {przeczytam, przeczytasz, przeczyta,..., przeczytałem, przeczytałam, przeczyteś,..., przeczytaj, przeczytajmy,..., przeczytałbym, przeczytałabym, przeczytałbyś,..., przeczytać, przeczytawszy} WIADOMOŚĆ = {wiadomość, wiadomości, wiadomości,..., wiadomości, wiadomości, wiadomościom,...} KOCHANEK = {kochanek, kochanka, kochankowi,..., kochankowie, kochanków, kochankom,...} DZIŚ = {dziś} DYSKRETNY = {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...} OD = {od, ode} Zwrócmy uwagę na ostatni leksem OD. Jest to przyimek, a więc leksem nieodmienny. Mimo to ma on dwie formy wyrazowe, które nie mogą być używane wymiennie (por. od mamy i ode mnie). Zróżnicowania takiego nie uznamy za odmianę, choć nie byłoby to nieuzasadnione. Takich leksemów jest w słowniku bardzo niewiele. Fleksja w proponowanym tu ujęciu jest zbiorem reguł (a więc opisem) budowy form wyrazowych. W odróżnieniu od reguł składniowych, które stanowią w istocie instrukcje syntezy i analizy wypowiedzeń, nie musimy ich interpretować w taki sposób, choć jest to możliwe i sensowne. Spróbujmy spojrzeć na problem z punktu widzenia cudzoziemca. Aby zbudować wypowiedzenie polskie, wykorzystując siedem podanych wyżej leksemów (STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, DZIŚ, DYSKRETNY, WIADOMOŚĆ, OD, KOCHANEK), cudzoziemiec musi przeprowadzić długą serię rozumowań i wyborów. Potrzebne mu są następujące informacje: że czasownik PRZECZYTAĆ rządzi mianownikiem i biernikiem, a przyimek OD dopełniaczem (czyli: musi szukać formy mianownika, biernika i dopełniacza odpowiednich rzeczowników); że forma przymiotnikowa zgadza się w zakresie przypadka, liczby i rodzaju z formą rzeczownika (czyli: musi szukać formy przymiotnikowej o określonych wartościach), a tzw. podmiot-mianownik uzgadnia się z formą finitywną czasownika w zakresie osoby, liczby i rodzaju (czyli: musi szukać odpowiedniej formy czasownikowej); że właściwy kształt formy mianownika liczby mnogiej rzeczownika STUDENTKA to studentki, a nie *studentky, kształt formy trzeciej osoby rodzaju niemęskoosobowego w czasie przeszłym czasownika PRZECZYTAĆ to przeczytały, a nie *przeczytałi, kształt formy
5 biernika liczby pojedynczej rzeczownika WIADOMOŚĆ to wiadomość, a nie *wiadomośćię. Aby wypowiedzenie Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków. rozłożyć (zanalizować, zrozumieć), cudzoziemiec musi również wykonać całą serię operacji: rozpoznać poszczególne słowa jako odpowiednie formy wyrazowe odpowiednich leksemów: studentki jako formę mianownika liczby pojedynczej (a nie dopełniacza pojedynczej lub biernika mnogiej) leksemu STUDENTKA (a nie STUDENT), dyskretną jako formę biernika liczby pojedynczej (nie narzędnika) leksemu przymiotnikowego DYSKRETNY (a nie czasownika *DYSKRECIĄĆ, bo takiego leksemu nie ma) itp. Poszukiwanie hasła dla danej formy wyrazowej nazywa się lematyzacją. Fleksja jako fragment opisu gramatycznego to: opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy fleksja głębinowa, czyli szkolny rozbiór gramatyczny, opis struktury morfemowej form wyrazowych i klasyfikacja leksemów odmiennych ze względu na strukturę morfemową jego form, a więc wzorzec odmiany fleksja powierzchniowa, czyli fleksja tematów, końcówek i alternacji. 5. Kategorie fleksyjne Formy wyrazowe danego leksemu różnią się między sobą kształtem i funkcją, zachodzą więc między nimi opozycje. Opozycje w zbiorze form wyrazowych nazywamy kategoriami fleksyjnymi. Kategorią fleksyjną jest na przykład osoba czasownika, przypadek rzeczownika, rodzaj przymiotnika. Człony takich opozycji to wartości kategorii fleksyjnych. Trzecia, mianownik, żeński to wartości kategorii odpowiednio osoby, przypadka i rodzaju. Dany zbiór form wyrazowych podzielić można na podbiory odpowiadające leksemom (lematyzacja), a także na podzbiory odpowiadające różnym wartościom różnych kategorii fleksyjnych. Rozważmy następujący zbiór form wyrazowych: Formy: {jem, piszesz, zbiję, je, jesz, pisze, zbijesz, zbije, piszę} Wyodrębnić w nim można podzbiory odpowiadające trzem leksemom: JEŚĆ: {jem, jesz, je} PISAĆ: (piszę, piszesz, pisze} ZBIĆ: {zbiję, zbijesz, zbije} Z podziałem tym krzyżuje się podział według wartości kategorii osoby: 1: {jem, piszę, zbiję} 2: {jesz, piszesz, zbijesz} 3: {je, pisze, zbije} Jak widać, kategoria fleksyjna, czyli określony podział zbioru form wyrazowych, przebiega w poprzek leksemów danej części mowy: w ideale wszystkie leksemy danej klasy mają formy wyrazowe o różnych wartościach danej kategorii. Niektóre kategorie fleksyjne pełnią funkcje semantyczne, z innych korzysta składnia; bywa też, że służą składni i semantyce równocześnie. Liczba rzeczownika to opozycja semantyczna (por. chłopiec chłopcy, domowi domom, myszą myszami). Opozycja przypadka w zbiorze form przymiotnikowych pełni funkcję czysto składniową,
6 wykorzystywana jest mianowicie do budowania związku zgody między tzw. przydawką przymiotną a wyrazem określanym (por. mały chłopiec, małego chłopca, ale *mały chłopcem). 6. Klasyfikacja części mowy Część mowy to pewna klasa leksemów. Częściami mowy, jak wiadomo, operuje dydaktyka szkolna różnych języków. Pokażemy teraz typologię części mowy Zygmunta Saloniego (Saloni (1974)). Podział ten niemal pokrywa się z klasyfikacją szkolną, ale różni się od niej tym, że jest poprawny logicznie wyczerpujący, rozłączny, oparty na kryteriach formalnych (morfologicznych i składniowych). Klasyfikacja zbudowana jest na cechach kontradyktorycznych, czyli takich, że mają wartość tak (+) lub nie (-). Kryteria podziału można zapisać w postaci serii pytań. Rozważając dany leksem, pytamy: (1) czy jest odmienny; (2) czy odmienia się przez przypadek; (3) czy odmienia się przez osobę; (4) czy odmienia się przez rodzaj; (5) czy odmienia się przez liczbę; (6) czy jest samodzielny składniowo; (7) czy pełni funkcję łączącą; (8) czy ma rząd. Klasyfikację tę zobrazujemy poniższym drzewem:
7 Ze względu na kryterium (1) wyróżnimy leksemy odmienne i leksemy nieodmienne. Kryterium (2) pozwala oddzielić części mowy podlegające koniugacji (czyli: odmienne przez osobę) i części mowy podlegające deklinacji (nie odmieniające się przez osobę). Leksemy koniugujące się, czyli czasowniki w szerokim sensie, podlegają dalszemu podziałowi na mocy kryterium (3). Obok leksemów odmiennych przez osobę czasowników [4: CZAS] otrzymujemy klasę leksemów nie występującą w teorii szkolnej: nie odmieniające się przez osobę czasowniki niewłaściwe [5: CZAS_NIEWL]. KUPIĆ, PRACOWAĆ, STRZEC to czasowniki, bo odmieniają się przez osobę. MDLIĆ, TRZEBA, WOLNO to czasowniki niewłaściwe, nie odmieniają się bowiem ani przez przypadek, ani przez osobę. Na mocy kryterium (4) możemy wśród części mowy deklinacyjnych wyodrębnić rzeczowniki [1: RZECZ]: odmienne przez przypadek, nie odmieniają się one przez rodzaj (na przykład DOM, KTOŚ, RADOŚĆ). Kryterium (5) rozróżnia nam w zbiorze leksemów odmiennych przez przypadek i przez rodzaj leksemy przymiotnikowe [2: PRZYM] (odmienne przez liczbę) i leksemy liczebnikowe [3: LICZ] (nie odmieniające się przez liczbę). DOBRY, GOTÓW, ZALOTNY to przymiotniki, DWA, PIĘĆ, SZEŚĆSET liczebniki. Ze względu na kryterium (6) wydzielimy w zbiorze leksemów nieodmiennych leksemy wykrzyknikowe [9: WYK]. Są one składniowo samodzielne, mogą bowiem konstytuować pełne wypowiedzenie, nie potrzebują żadnych dodatków. Na przykład: HEJ, PSIAKREW, BACZNOŚĆ. Kryterium (7) pozwala wyodrębnić jednostki słownikowe, o których powiada się, że to leksemy funkcyjne: przyimki i spójniki łączą, jak wiadomo, jednostki składniowe rozmaitych typów. Różnica między nimi polega na tym, że jedne mają rząd: leksemy przyimkowe [8: PRZYIM] na przykład OD (rząd dopełniaczowy), PRZECIW (rząd celownikowy), W (rząd biernikowy lub miejscownikowy), drugie zaś go nie mają: leksemy spójnikowe [7: SPOJ] na przykład I, BOWIEM, ŻE (kryterium (8)). Klasę, która nam pozostała: leksemy nieodmienne, niesamodzielne i nie mające funkcji łączącej, nazwiemy leksemami partykuło-przysłówkowymi [6: PART-PRZYS]. Oto przykłady: WCZORAJ, TAM, DOŚĆ. Klasyfikacja ta różni się nieco od typologii szkolnej. Nie ma w niej więc przede wszystkim osobnej klasy zaimków. Tradycyjne zaimki trafiają do różnych klas: zaimki rzeczowne JA, KTO, NIC interpretujemy jako rzeczowniki, zaimki przymiotne JAKIŚ, TAKI, TEN (z formami ten, ta, to) jako przymiotniki, zaimki liczebne ILE, KILKA, WIELE jako liczebniki, zaimki przysłowne GDZIE, TAM, WTEDY jako partykuło-przysłówki. Przyjmujemy, że leksemy czasownikowe nie zawierają form wyrazowych deklinacyjnych. Wyłączamy z leksemów czasownikowych pakiety form tzw. imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych, tworząc z nich osobne leksemy przymiotnikowe. Tak więc czasownik JEŚĆ nie zawiera form jedzący, jedzącego, jedzącymi itd., jedzone, jedzoną, jedzeni itd.: trzy pierwsze należą do leksemu przymiotnikowego JEDZĄCY, trzy kolejne do leksemu przymiotnikowego JEDZONY. Przymiotniki te są regularnymi derywatami odczasownikowymi. Przymiotnikami w rozumieniu naszej klasyfikacji są również liczebniki porządkowe, mnożne, wielokrotne i wielorakie (DRUGI, POTRÓJNY, OŚMIOKROTNY,
8 DWOJAKI). Definicję liczebnika spełniają tylko liczebniki główne. Formy tzw. liczebników zbiorowych włączymy do odpowiednich leksemów liczebnikowych (dwoje do liczebnika DWA, siedmioro do SIEDEM itp.). Formy typu dobrze, wysoko, zachwycająco tzw. przysłówki odprzymiotnikowe włączymy do odpowiednich leksemów przymiotnikowych (DOBRY, WYSOKI, ZACHWYCA- JĄCY). ZAPAMIĘTAJ! Morfologia zbiór reguł budowy konstrukcji morfemowych. Słowo napis między spacjami; forma wyrazowa słowo z interpretacją gramatyczną; leksem zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i o podobnym kształcie). Leksykon zbiór leksemów. Są leksemy podzielne słowotwórczo (derywaty), którymi zajmuje się słowotwórstwo. Fleksja zbiór reguł budowy form wyrazowych. Fleksja głębinowa opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy (= rozbiór gramatyczny), fleksja powierzchniowa klasyfikacja leksemów ze względu na wzorzec odmiany. Kategoria fleksyjna opozycja w zbiorze form wyrazowych, czyli pewien podział tego zbioru: funkcje semantyczne lub składniowe. Podzbiory przecinają się ze wszystkimi leksemami danej części mowy. Klasy gramatyczne leksemów polskich (= części mowy): rzeczowniki (odmienne, przez przypadek, nie przez rodzaj), przymiotniki (odmienne, przez przypadek, przez rodzaj, przez liczbę), liczebniki (odmienne, przez przypadek, przez rodzaj, nie przez liczbę), czasowniki (odmienne, nie przez przypadek, przez osobę), czasowniki niewłaściwe (odmienne, nie przez przypadek, nie przez osobę), wykrzykniki (nieodmienne, używane samodzielnie), przyimki (nieodmienne, nie używane samodzielnie, łączące, mające rząd), spójniki (nieodmienne, nie używane samodzielnie, łączące, nie mające rządu), partykuło-przysłówki (nieodmienne, nie używane samodzielnie, nie łączące).