PRZESTĘPSTWA I OSZUSTWA UBEZPIECZENIOWE JAKO NIEETYCZNE ZACHOWANIA

PRZESTĘPSTWA I OSZUSTWA UBEZPIECZENIOWE JAKO NIEETYCZNE ZACHOWANIA NA POLSKIM RYNKU UBEZPIECZENIOWYM Paula Malina, Aleksandra Wojnarowska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zjawiska przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce. Na początek wyjaśniono podstawowe pojęcia z zakresu przestępczości ubezpieczeniowej oraz przedstawiono wymiar oszustwa ubezpieczeniowego. Następnie wyjaśniono główne przyczyny występowania tego zjawiska. Po określeniu przyczyn, dokonano klasyfikacji na umyślne spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego oraz upozorowanie zdarzenia ubezpieczeniowego. Na koniec przedstawiono konsekwencje ekonomiczne oszustw ubezpieczeniowych i zaprezentowano wnioski. Nieetyczne zachowania na polskim rynku ubezpieczeń są istotnym problemem, z którym należy walczyć, i który nie powinien być bagatelizowany. Wstęp Według A. Banasińskiego ubezpieczenie jest multiregulatorem procesów rozwoju gospodarki narodowej zakłócanych przez zdarzenia losowe klęski żywiołowe i nieszczęśliwe wypadki. Koszt tej regulacji rozkłada się bezpośrednio lub pośrednio na z góry określone jednostki (prawne lub fizyczne) korzystające z tego regulatora 1. 1 A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Potext, Warszawa 1997, s.74. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 1 (13) 2013, s. 49-59

Przedsiębiorstwo, które prowadzi działalność gospodarczą za zezwoleniem w zakresie ubezpieczeń osobowych, majątkowych reasekuracji na podstawie umowy i zobowiązuje się do określonego świadczenia w razie wystąpienia skutków zdarzeń losowych, nazywane jest zakładem ubezpieczeń 2. Każdy zakład ubezpieczeniowy funkcjonuje w oparciu o zasadę realności ochrony ubezpieczeniowej. Oznacza ona zdolność zakładu do wywiązywania się z przyjętych zobowiązań, które wynikają bezpośrednio z zawartych umów ubezpieczeniowych. Zatem instytucja ta, jako zakład ubezpieczeń, darzona jest przez swoich klientów zaufaniem. Jednakże w dzisiejszych czasach można zauważyć, że to zaufanie jest nadmiernie nadużywane. Wynika to przede wszystkim z nielegalnych świadczeń i odszkodowań, co potocznie nazywamy przestępczością ubezpieczeniową. Celem tego artykułu jest przedstawienie zjawiska przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce. Na początek wyjaśniono podstawowe pojęcia z zakresu przestępczości ubezpieczeniowej oraz przedstawiono wymiar oszustwa ubezpieczeniowego. Następnie wyjaśniono główne przyczyny występowania tego zjawiska. Po określeniu przyczyn, dokonano klasyfikacji na umyślne spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego oraz upozorowanie zdarzenia ubezpieczeniowego. Na koniec przedstawiono konsekwencje ekonomiczne oszustw ubezpieczeniowych i zaprezentowano wnioski. 1. Pojęcie przestępczości i oszustwa ubezpieczeniowego Ubezpieczenie jest swoistą instytucją, która ma uchylić lub przynajmniej ograniczyć ciężar pewnych zdarzeń losowych. Za zdarzenie losowe rozumie się zdarzenie przyszłe i niepewne, którego nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Zatem ryzyko wystąpienia takiego zdarzenia towarzyszy każdemu człowiekowi na każdym etapie jego życia. Przedstawiona definicja ubezpieczenia powinna łączyć dwa aspekty: prawny i ekonomiczno-społeczny. Aspekty prawny odnoszony jest do tworzonych przez państwo form społecznego zabezpieczenia obywateli, których funkcjonowanie opiera się na przepisach prawa. Natomiast aspekt gospodarczy ujmuje ubezpieczenia jako umowę pomiędzy dwoma stronami, z których jedna strona oddaje ryzyko, a druga je przyjmuje za odpowiednią zapłatą 3. Literatura ubezpieczeniowa przedstawia wiele definicji przestępstwa ubezpieczeniowego, często używając takich synonimów jak: wyłudzenia, malwersacje, oszustwa czy niesłuszne zagarnięcia. Przestępstwo ubezpieczeniowe w szerokim znaczeniu rozumiane jest jako ogół czynów godzących pośrednio lub bezpośrednio w interesy zakładów ubezpieczeniowych oraz innych podmiotów uczestniczących w rynku ubezpieczeniowym. Można założyć, że najszerszą definicją przestępstwa ubezpieczeniowego posługuje się M. Krupisz, która uważa, iż należy przez nie rozumieć wszelkie czyny (działania czy zaniechania) godzące w interesy zakładów ubezpieczeń oraz rynku ubezpieczeniowego 4. 2 E. Stroiński, Organizacja i Zarządzanie Zakładem Ubezpieczeń, [w:] red. J. Monkiewicz, Podstawy ubezpieczeń Tom III przedsiębiorstwo, Poltext, Warszawa 2003, s. 60-61. 3 I. Kwiecień, Istota i rola ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia. Rynek i Ryzyko, red. Wanda Ronka-Chmielowiec, PWE, Warszawa 2002, s. 34-36. 4 P. Halba, Działalność na szkodę zakładu ubezpieczeń cz.i, Gazeta Ubezpieczeniowa, Poltext, Warszawa 15.11.2005. 50

T. Rydzek definiuje przestępstwo ubezpieczeniowe jako ogół przestępstw i wykroczeń godzących bezpośrednio lub pośrednio w interesy firm ubezpieczeniowych lub rynku ubezpieczeniowego 5. J. Łazowski podaje następującą definicję ubezpieczeń urządzenie gospodarcze zapewniające pokrycie przyszłych potrzeb majątkowych, wywołanych u poszczególnych jednostek przez odznaczające się pewną prawidłowością zdarzenie losowe, w kierunku rozłożenia ciężaru tego pokrycia na wiele jednostek, którym te same zdarzenia zagrażają 6. Następny autor, W. Jaroch, opisuje przestępczość ubezpieczeniowa jako ogół przestępstw godzących w interesy zakładów ubezpieczeń i rynku ubezpieczeniowego 7. Zgodnie z definicją Z. Niezgody przestępstwo ubezpieczeniowe jest typem, gdzie stosunek ubezpieczeniowy wykorzystuje się dla osiągnięcia kosztem zakładu ubezpieczeń korzyści majątkowej w postaci nielegalnego odszkodowania. W świetle regulacji państw zrzeszonych w Europejskim Komitecie Ubezpieczeń przestępstwem ubezpieczeniowym jest żądanie bezpodstawnego odszkodowania albo otrzymanie takiego odszkodowania drogą oszustwa 8. Należy zauważyć, że częścią wspólną wszystkich definicji jest dążenie, usiłowanie czy dokonanie faktycznie oszustwa w postaci zagarnięcia nienależnego odszkodowania lub świadczenia. Zgodnie z kodeksem karnym z 06.04.1997 (Dz.U. Nr 126, poz. 615; dalej OchrObrU) przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało zawarte w Art. 298. 1. Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Natomiast zgodnie z treścią art. 298 2 k.k.: Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania 9. 2. Interaktywny wymiar oszustwa ubezpieczeniowego Znając powyższe definicje oszustwa ubezpieczeniowego, możemy zauważyć pewien występujący schemat: 5 T. Rydzek, Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, Prawo asekuracyjne 2/1996, s. 70. 6 B. Nowotarska-Romaniak, Marketing usług ubezpieczeniowych, PWE, Warszawa 1996, s.15. 7 W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 37. 8 http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?cid=20&id=1384&mod=m_artykuly, 13.03.2013. 9 http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?cid=20&id=1384&mod=m_artykuly, 03.03.2013. 51

Schemat 1. Interaktywny charakter oszustwa ubezpieczeniowego Oszust ubezpieczeniowy Nieprawdziwa informacja Oszukany zakład ubezpieczeń Informacja zwrotna pomiędzy oszukującym, a oszukiwanym zakładem Źródło: opracowanie własne na podstawie S. Wieteska Nieetyczne zachowania na polskim rynku ubezpieczeń Tak jak widać na powyższym schemacie, występuje oddziaływanie pomiędzy ubezpieczonym, a zakładem ubezpieczeń. Oszust dążąc do osiągnięcia osobistego zysku, próbuje przyjąć odpowiednią strategię, która polega na tworzeniu nieprawdziwych okoliczności zdarzenia ubezpieczeniowego, sterowaniu informacją przekazywaną ubezpieczycielowi oraz na utrzymaniu wiarygodności swojej wersji zdarzeń. Z drugiej zaś strony oszukiwany, czyli w tym przypadku zakład ubezpieczeń, przyjmuje strategię polegającą na: podejrzliwości otrzymywanych informacji, obserwacji zachowania podejrzanego, ocenie prawdomówności ubezpieczonego, ocenie prawdziwości przedstawionych dokumentów i obronie interesów zakładu ubezpieczeń. Należy także zwrócić uwagę na różnorodność oszustw ubezpieczeniowych ze względu na rodzaj ubezpieczenia względem, którego pojawiło się żądanie. Poniższy wykres przedstawi owe zagadnienie. Wykres 1. Rodzaj ubezpieczenia względem, którego pojawiło się żądanie Rodzaj ubezpieczenia wobec, którego zaistniało żądanie 24% 11% 47% 14% 39% komunikacyjne nieruchomości pracownicze inne nie wiem Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu Oszustwa ubezpieczeniowe aspekty społeczne Oszustwo ubezpieczeniowe to występek polegający na spowodowaniu zdarzenia będącego podstawą wypłaty odszkodowania. Zdaniem J. Skorupki w art. 298 1 kodeksu karnego nie chodzi tylko o spowodowanie takiego zdarzenia, które zostało zawarte w umowie ubezpieczenia, i którego zajście po- 52

woduje odpowiedzialność odszkodowawczą ubezpieczyciela, ale też każdego innego zdarzenia, które będzie podstawą do wypłaty odszkodowania. Oszustwo z powyższego przepisu będzie zachodzić zarówno wtedy, gdy sprawca zażąda wypłaty odszkodowania z tytułu zawartej umowy ubezpieczenia, powołując się na wypadek, który miał miejsce, ale nie posiadał cech wypadku losowego, jak i wtedy, kiedy sprawca, domagając się wypłaty odszkodowania za rzeczywiście zaistniały wypadek, niezgodnie z rzeczywistością określi wysokość powstałej szkody, domagając się zawyżonego roszczenia 10. Zatem możemy wymienić kilka cech oszustwa ubezpieczeniowego: zdarzenie nielosowe, umyślność (świadome, odpowiednie przygotowanie) odpowiedni kierunek, mający na celu uzyskanie korzyści majątkowych przez oszusta, indywidualny charakter, materialne straty jako skutek, skierowanie bezpośrednio na zakład ubezpieczeń, najczęściej prowadzone przez niezależne od siebie osoby. 3. Przyczyny zjawiska oszustw ubezpieczeniowych Analizując zjawisko oszustw ubezpieczeniowych należy się głęboko zastanowić, gdzie leżą przyczyny narastania tego zjawiska. Czy przyczyna leży w regulacjach prawnych, w stosunku organów ścigania do tego zjawiska, a może w postępowaniu ubezpieczycieli. Z tego wynika, że przyczyny tego zjawiska możemy dopatrywać się zarówno po stronie ekonomicznej, społecznej, psychologicznej lub po stronie pośrednictwa ubezpieczeniowego. Czynniki ekonomiczne skłaniające do przestępczości ubezpieczeniowej to przede wszystkim: wzrost bezrobocia (brak pracy, często motywuje bezrobotnego do osiągnięcia za niewielką składkę ubezpieczeniową znacznej części lub całości sumy ubezpieczenia na drodze oszustwa ubezpieczeniowego), brak płynności finansowej, problemy finansowe ubezpieczonych (często przewidywanie bankructwa składnia do podejmowania czynów zabronionych, np. upozorowanie wypadku komunikacyjnego), ochrona przed nadmierną stratą, spowodowaną zbyt wysokimi kosztami, np. naprawy, możliwość szybkiego dopływu środków finansowych, chęć uzyskania zniżek, np. rejestrowanie samochodów na osoby podstawione, dopisywanie jako współwłaścicieli. Do przyczyn społecznych można zaliczyć: niską szkodliwość społeczną, wyłudzenie odszkodowania nie jest traktowane jako czyn przestępczy, jedynie jako dowód, niski poziom ujawniania tego typu spraw, brak aparatu kar będących w posiadaniu przez zakłady ubezpieczeń. 10 http://prawo-karne.blogspot.com/2009/07/oszustwo-ubezpieczeniowe.html, z dnia 04.03.2013. 53

Poniższy wykres przedstawia główne przyczyny determinujące powstawanie przestępstw ubezpieczeniowych. Wykres 2. Przyczyny dokonywania oszustw ubezpieczeniowych Rodzaje powodów, które wpływają na dokonywanie oszustw ubezpieczeniowych wg amerykańskich respondentów potrzeba pieniędzy 4% 11% 24% 6% 30% pewność uniknięcia kary rekompensata opłaty kosztów ubezpieczenia 20% 49% zbyt wysoka składka na ubezpieczenie namowa agenta, rodziny, przyjaciół, prawnika, lekarza inne nie wiem Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu Oszustwa ubezpieczeniowe aspekty społeczne Brak potępienia społecznego, niski profesjonalizm samych firm ubezpieczeniowych czy brak większego zainteresowania policji są głównymi elementami bezkarności i rozrastania się skali tego typu przestępstw w wielu krajach świata. W związku z tym od wielu lat obserwuje się znaczną akceptację społeczną dla tego typu przestępstw. Ubezpieczyciele stykają się z tym problemem od lat i coraz skuteczniej wykrywają próby wyłudzeń. Warto zauważyć, że w tych działaniach w jakimś stopniu wspiera ich prawo, ponieważ próba wyłudzenia odszkodowania w świetle kodeksu karnego jest przestępstwem. Jednakże rzeczywistość polskiego wymiaru sprawiedliwości sprawia, iż liczba skazanych z tego tytułu jest dość niska. Często prokuratorzy umarzają postępowanie ze względu na znikomą szkodliwość społeczną czynu. Zazwyczaj jedyną konsekwencją wobec wykrycia próby oszustwa jest po prostu niewypłacenie kwoty, która w rzeczywistości i tak się nie należała 11. Na koniec należy wspomnieć o psychologicznych motywach dokonywania oszustw ubezpieczeniowych. Często wynikają one z chęci dorównania dobrostanem innej osobie. Zjawisko to można najczęściej zauważyć wśród młodych osób, które chcą zaimponować i kradną samochody, po to, aby się przejechać. Chociaż może się to wydawać początkowo niewinnym występkiem, to wraz w upływem czasu przekształca się w proceder przestępczy. 11 A. Makowski, Raport Funkcjonowanie rynku ubezpieczeń, 20.11.2002. 54

4. Klasyfikacja przestępstw ubezpieczeniowych Przechodząc kolejno do klasyfikacji czynów jako przestępstw ubezpieczeniowych, należy zwrócić uwagę, iż celem działania sprawcy jest uzyskanie odszkodowania lub świadczenia. Zachowanie sprawcy może polegać na bezpodstawnym żądaniu odszkodowania lub świadczenia bądź uzyskaniu odszkodowania lub świadczenia poprzez oszustwo ubezpieczeniowe. W przypadku pierwszym należy wybrać formy bezpodstawnego żądania świadczeń oraz środki jego realizacji, natomiast w drugim określić, na czym dane oszustwo polega. Słusznie zatem twierdzi M. Sadowski, iż za przestępczość ubezpieczeniową sensu stricto należy uznać działania ubezpieczonego lub ubezpieczającego, zmierzające do uzyskania nienależnego odszkodowania bądź spowodowania zdarzenia, od którego zależy wypłata świadczenia. Jego zdaniem do nieuczciwych, nielegalnych działań, które zmierzają do bezprawnego uzyskania świadczenia można zaliczyć dwa rodzaje czynów: oszustwo ubezpieczeniowe, czyli wprowadzenie w błąd zakładu ubezpieczeń odnośnie rzeczywistego wystąpienia zdarzenia ubezpieczeniowego bądź powstania szkody; wyłudzenie odszkodowania, czyli spowodowanie zdarzenia, którego wystąpienie skutkuje powstaniem obowiązku zapłaty odszkodowania. W polskich przepisach prawnych przyjęto, że czyny wyczerpujące cechy przestępstwa ubezpieczeniowego w ścisłym sensie mogą przyjąć dwojaką postać: z jednej strony zachowanie, które polega na umyślnym spowodowaniu zdarzenia ubezpieczeniowego w celu uzyskania odszkodowania (zgodnie z art. 298 k.k.), zaś z drugiej strony uzyskania odszkodowania bądź świadczenia drogą oszustwa (zgodnie z art. 286 k.k.). Natomiast przepis art. 286 k.k. dotyczy w zakresie ubezpieczeń upozorowania zdarzenia ubezpieczeniowego 12. 4.1. Umyślne spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego Umyślne spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego ujęte zostało przez polskie ustawodawstwo w art. 298 przez kodeks karny z 1997 r. Owe przestępstwo scharakteryzowane zostało jako działanie polegające na świadomym zdarzeniu, które stanowi podstawę do wypłacenia odszkodowania. Do chwili wprowadzenia art. 4 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, wyłudzenie nienależnego odszkodowania poprzez wprowadzenie w błąd zakładu ubezpieczeń co do zdarzenia powodującego obowiązek wypłacenia odszkodowania, gdy zdarzenie to w rzeczywistości nie zaistniało lub poprzez realizację zdarzenia dającego podstawę do wypłaty odszkodowania ubezpieczeniowego, kwalifikowano jako oszustwo z art. 205 k.k. z 1969 r. oraz jako zagarnięcie mienia z art. 199 lub 201 k.k. z 1969 r. odnoszących się do mienia społecznego. Za sprawcę owego przestępstwa można uznać osobę powodującą zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania zarówno osobę bezpośrednio związaną umową ubezpieczenia, jak i osobę, która nie jest związana umową ubezpieczenia, lecz powoduje owe zdarzenie. Należałoby zaznaczyć, iż 12 W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Gazeta Ubezpieczeniowa, Poltext, Warszawa 08.10.2002. 55

spowodowanie owego zdarzenia jest ściśle związane z zamiarem uzyskania nienależnego danej osobie odszkodowania. W związku z czym osoba, która dopuściła się umyślnego spowodowania zdarzenia ubezpieczeniowego w celu bezprawnego wyłudzenia odszkodowania podlega odpowiedzialności karnej. Mianowicie podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, z zastrzeżeniem, iż istnieje możliwość uchylenia kary w sytuacji, gdy sprawca zdarzenia przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania. Ponadto przestępstwo umyślnego spowodowania zdarzenia ubezpieczeniowego ma charakter materialny, gdyż konieczne jest powstanie skutku, mianowicie zaistnienie określonego zdarzenia. Wypłata odszkodowania nie jest natomiast wymagana, bowiem wystarczy, że sprawca spowoduje sytuację, w której zakład ubezpieczeń podejmie decyzję o wypłacie odszkodowania. 4.2. Upozorowanie zdarzenia ubezpieczeniowego Upozorowanie zdarzenia ubezpieczeniowego, a następnie wystąpienie z roszczeniem odszkodowawczym uznaje się za oszustwo ubezpieczeniowe, które zgodnie z art. 286 k.k. stanowi przestępstwo ubezpieczeniowe. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy występuje wykorzystanie stosunku ubezpieczeniowego w celu osiągnięcia korzyści majątkowej polegającej na otrzymaniu od zakładu ubezpieczeń nienależnego odszkodowania lub innego świadczenia. Owe przestępstwo powstaje na skutek wprowadzenia w błąd ubezpieczyciela i w praktyce może dotyczyć zarówno upozorowania całego zdarzenia będącego podstawą wypłaty odszkodowania, jak i zawarcia umowy ubezpieczenia na fałszywych warunkach (wprowadzając zakład ubezpieczeń w błąd poprzez podanie nieprawdziwych danych, uzyskując nienależną ochronę ubezpieczeniową). Należy zaznaczyć, iż wyłudzenie nienależnego odszkodowania, mające związek z wprowadzeniem w błąd ubezpieczyciela odnośnie faktycznych przyczyn i przebiegu zdarzenia, a także wielkości zaistniałej szkody, może przybierać w praktyce następujące formy: zawarcie umowy po powstaniu szkody lub zawarcie umowy antydatowanej (dotyczy to z reguły pojazdów nie mających ubezpieczenia AC, które zostały uszkodzone z winy właściciela; antydatowanie umów AC dotyczy także kradzieży nie ubezpieczonych pojazdów), zawyżanie wielkości szkody przez poszkodowanego i warsztat naprawczy (przedstawianie rachunków na naprawę i wymianę części, których faktycznie nie było; posługiwanie się sfałszowanymi rachunkami napraw pojazdów), zawyżanie wartości ubezpieczonego mienia, a następnie celowe zniszczenie bądź uszkodzenie, fałszywe oświadczenia sprawców kolizji (przejmowanie odpowiedzialności przez posiadaczy ubezpieczenia OC w wypadku braku ubezpieczenia AC), ukrywanie faktów wyłączających odpowiedzialność ubezpieczyciela (np. stanu nietrzeźwości), upozorowanie kolizji i fałszywe oświadczenia rzekomych sprawców kolizji, upozorowanie kradzieży po uprzedniej sprzedaży ubezpieczonego mienia, upozorowanie napadów rabunkowych i utraty ładunku, umyślne wywołanie pożaru ubezpieczonego mienia (pojazdy budynki), 56

wielokrotne ubezpieczenie tego samego mienia i wielokrotne zgłaszanie szkody u wielu ubezpieczycieli 13. Wcześniej wspomniana korzyść majątkowa obejmuje rzeczy, prawa majątkowe, a także świadczenia o wartości materialnej. Innymi słowy stanowi ona wszelki pożytek i zysk majątkowy, które sprawca osiągnął lub zamierzał osiągnąć poprzez przestępstwo. Sprawcami oszustw asekuracyjnych obejmujących wszelkie oszukańcze czyny są zarówno posiadacze polis, jak i osoby trzecie występujące z roszczeniami odszkodowawczymi, a także pracownicy zakładów ubezpieczeń oraz pośrednicy działający w celu uzyskania korzyści materialnych poprzez fałszywe przedstawianie faktów. Należy zaznaczyć, iż osoby które dopuściły się owego przestępstwa podlegają karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. 4.3. Pozostałe formy zagrożeń na rynku ubezpieczeniowym Oprócz wcześniej wspomnianych przestępstw ubezpieczeniowych, mamy do czynienia z czynami powodującymi obowiązek kompensacji szkód, jednocześnie nie będąc czynami ukierunkowanymi na uzyskanie odszkodowania czy też innego świadczenia. Należy zaznaczyć, iż dla zakładów ubezpieczeń, a także całego rynku ubezpieczeń, zagrożeniem w aspekcie ekonomicznym są kompensacje szkód będące następstwem: wszelkich zaborów mienia ubezpieczonego od kradzieży zwykłej, przez jej postacie kwalifikowane, zuchwałe, z włamaniem, przestępstwa rozbójnicze; umyślnego bądź nieumyślnego zniszczenia bądź uszkodzenia ubezpieczonych dóbr majątkowych, np. spowodowania pożaru, podpalenia, katastrofy lub wypadku komunikacyjnego, zawalenia się budowli, zniszczenia bądź uszkodzenia mienia przez uczestników zbiegowiska publicznego, zniszczenia surowców lub towarów itp.; spowodowania śmierci, uszkodzenia ciała bądź rozstroju zdrowia jako skutków zawinionych karnie zachowań sprawców, powodujących odpowiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek innych świadczeń z tytułu ubezpieczenia NW bądź przewidzianą w dziale ubezpieczeń życiowych, innych czynów przestępnych powodujących szkody w dobrach ubezpieczonych, jak oszustwo kapitałowe powodujące szkody w ramach ubezpieczonego ryzyka działalności gospodarczej 14. Fałszerstwo dokumentów oraz poświadczenie nieprawdy stanowią czyny będące środkiem realizacji przestępstw ubezpieczeniowych. Ma ono bowiem związek z podrobieniem lub przerobieniem dokumentu w celu użycia go jako prawdziwego, m.in.: dokumentów zaświadczających o wartości przedmiotu ubezpieczanego, wycen przedmiotu ubezpieczenia, umów sprzedaży, dokumentów odpraw celnych, oświadczeń rzekomych świadków czy polis ubezpieczeniowych. Ponadto za inną formę działalności na szkodę zakładów ubezpieczeń uznaje się czyny popełniane przez pracowników nie stanowiące ściśle przestępstwa ubezpieczeniowego, lecz dotyczące jedynie niedopełnienia obowiązku. Wiąże się ono bowiem z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem 13 W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Gazeta Ubezpieczeniowa, Poltext, Warszawa 08.10.2002. 14 Tamże. 57

czynności nakazanych przepisami lub umową bądź też wynikających z istoty pełnionej funkcji. Należy podkreślić, iż sprawca owego przestępstwa kieruje się chęcią osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej. Wśród innych czynów na szkodę ubezpieczyciela należy wymienić także przestępstwo nadużycia zaufania, uniemożliwianie bądź utrudnianie przetargu publicznego mienia zajętego u dłużnika ubezpieczyciela, przekupstwo i sprzedajność urzędniczą, a także nieprowadzenie, nierzetelne prowadzenie bądź prowadzenia niezgodnie z przepisami ksiąg rachunkowych przez odpowiedzialne za ich prowadzenie osoby. 5. Konsekwencje oszustw ubezpieczeniowych Koncentrując się na konsekwencjach oszustw ubezpieczeniowych należy wyjść od stwierdzenia, iż każda nienależna wypłata odszkodowania bez względu na czynność ubezpieczeniową czy rodzaj ubezpieczenia uderza w interes zakładu ubezpieczeń. Pod pojęciem interesu zakładu ubezpieczeń rozumie się prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w sposób korzystny dla obu stron umów ubezpieczenia. Można wyróżnić zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie skutki oszustw ubezpieczeniowych. Do bezpośrednich skutków zalicza się m.in. wzrost wartości i ilości wypłacanych odszkodowań, utratę realności ochrony ubezpieczeniowej czy pogorszenie bądź utratę płynności finansowej zakładów ubezpieczeń, a w konsekwencji brak środków umożliwiających wypłatę odszkodowań. Poza skutkami ekonomicznymi należy uwzględnić także skutki pośrednie: utratę wizerunku zakładu ubezpieczeń, utratę reputacji, poprzez kreowanie negatywnej opinii o zakładzie ubezpieczeń. Przestępczość ubezpieczeniowa skutkować może także zmniejszeniem przeciętnej stopy składki w danej grupie ubezpieczeń. Ma to związek z faktem, iż przestępstwa ubezpieczeniowe mogą być popełniane zarówno w celu otrzymania nienależnego odszkodowania, jak i w celu uzyskania niższej składki na skutek podania nieprawdziwych informacji. Owe zdarzenia skutkują zatem znacznym zwiększeniem kosztów działalności zakładów ubezpieczeniowych. Podsumowując, należy stwierdzić, iż podatność zakładów ubezpieczeń na wszelkie oszustwa ubezpieczeniowe ma związek z niedokładnie przeprowadzoną oceną ryzyka ubezpieczeniowego. Zakończenie Należy wyjść od stwierdzenia, iż nieetyczne zachowania na polskim rynku ubezpieczeń są istotnym problemem, z którym należy walczyć, i który nie powinien być bagatelizowany. Według Rzecznika Ubezpieczonych walka z przestępczością ubezpieczeniową powinna być wspierana przez badania, których zakres i intensywność powinny w dalszym ciągu znacznie wzrastać. Co więcej, prowadzone przez zakłady ubezpieczeń w rzetelny sposób statystyki i bazy danych powinny służyć realizacji owego celu. 58

Skala przestępczości ubezpieczeniowej na terytorium Polski nie jest dokładnie znana i dotyczyć może wszelkich produktów ubezpieczeniowych. Możliwe jest jedynie podanie szacunkowej liczby popełnionych przestępstw, usiłowań ich popełnienia jak również ujawnionych przestępstw ubezpieczeniowych. Według szacunków Europejskiego Komitetu Ubezpieczeń straty europejskich ubezpieczycieli powstałe wskutek przestępstw ubezpieczeniowych wahają się w granicach 8 mld Europejskiej Jednostki Walutowej rocznie, co stanowi ok. 2% ogólnej rocznej składki wszystkich rodzajów ubezpieczeń 15. Podsumowując należy stwierdzić, iż konieczne są dalsze badania skoncentrowane na bardziej dokładnym oszacowaniu skali zjawiska przestępczości ubezpieczeniowej, a także wypracowanie metod jego zwalczania. Bibliografia 1. A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Potext, Warszawa 1997. 2. P. Halba, Działalność na szkodę zakładu ubezpieczeń cz.i, Gazeta Ubezpieczeniowa, Poltext, Warszawa, 15.11.2005. 3. W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Gazeta Ubezpieczeniowa, Poltext, Warszawa 08.10.2002. 4. M. Krupicz, Przestępczość w ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Przegląd ubezpieczeń społecznych, gospodarczych 1999, nr 7. 5. I. Kwiecień, Istota i rola ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia. Rynek i Ryzyko, red. Wanda Ronka- Chmielowiec, PWE, Warszawa 2002. 6. A. Makowski, Raport Funkcjonowanie rynku ubezpieczeń, 20.11.2002. 7. B. Nowotarska-Romaniak, Marketing usług ubezpieczeniowych, PWE, Warszawa 1996. 8. T. Rydzek, Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, Prawo asekuracyjne 2/1996. 9. E. Stroiński, Organizacja i Zarządzanie Zakładem Ubezpieczeń, [w:] red. J. Monkiewicz, Podstawy ubezpieczeń Tom III przedsiębiorstwo, Poltext, Warszawa 2003. 10. http://prawo-karne.blogspot.com/2009/07/oszustwo-ubezpieczeniowe.html, z dnia 04.03.2013. 15 M. Krupicz, Przestępczość w ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Przegląd ubezpieczeń społecznych, gospodarczych 1999, nr 7, s. 36-37 59