PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH OBWODOWEGO MURU ZACHODNIEGO I POŁUDNIOWEGO ZAMKU ŚREDNIEGO W RABSZTYNIE

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH OBWODOWEGO MURU ZACHODNIEGO I POŁUDNIOWEGO ZAMKU ŚREDNIEGO W RABSZTYNIE opr. mgr Małgorzata Mrzygłód-Tomasik Kraków, styczeń 2014 r. 1

I. PRZEDMIOT PRAC Planowane prace konserwatorskie obejmą renowację obwodowego muru zachodniego i południowego wokół Zamku średniego w Rabsztynie. Orientacyjny zakres prac renowacyjnych przy murach zachodnim i południowym (od strony zamku i od zewnątrz) Niniejsze opracowanie zawiera opisy technologii i techniki wykonania, stanu zachowania widocznych partii oraz przedstawia wnioski i program prac konserwatorskich w celu wykonania pełnej konserwacji zachowanych fragmentów oraz partii przysłoniętych. II. DANE HISTORYCZNE, OPIS OBIEKTU na podstawie opracowania Aldony Sudackiej Początki zamku Rabsztyn nie zostały potwierdzone źródłowo. Jak się uważa najczęściej zamek powstał prawdopodobnie ok. poł. XIV wieku jako jedna ze strażnic królewskich wchodzących w skład, utworzonego przez Kazimierza Wielkiego, systemu obrony granicy od strony Śląska. Są też hipotezy o wcześniejszym powstaniu obiektu. Najstarszym i charakterystycznym elementem zamku była, zachowana do początku XX wieku, cylindryczna wieża strażnicza dominująca na skale. Po śmierci króla Kazimierza Wielkiego za długi królewskie zamek miał przejść w ręce możnowładców. Pierwsze wiadomości źródłowe pochodzą z lat 90-tych XIV wieku. Władysław Jagiełło przekazuje zamek (w dzierżawę) Spytkowi z Melsztyna herbu Leliwa. W rękach Leliwitów zamek pozostaje do poł. XV wieku, będąc kolejno własnością Spytka z Melsztyna, jego syna Jana, a następnie Jadwigi córki Jana, zwanej Jadwigą Księską. Dzierżawa zamku łączyła się zazwyczaj z jego reparacjami na koszt dzierżawcy. W roku 1412 na prośbę wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa ma miejsce częściowy remont zamku obejmujący przebudowę wieży i studni. 2

W roku 1441 odbywa się ślub Jadwigi z Andrzejem Tęczyńskim. Tym samym zamek przechodzi w ręce Tęczyńskich. W r. 1443, na prośbę króla, Andrzej Tęczyński podejmuje się reparacji murów zamkowych. Panuje opinia, że właśnie wtedy powstaje ceglana nadbudowa wieży widoczna na ikonografii. Andrzej Tęczyński zostaje zabity podczas zamieszek w Krakowie wywołanych obrazą płatnerza. Zamek przechodzi w ręce jego brata Andrzeja Tęczyńskiego, kanonika krakowskiego. W r. 1511 za sumę 4000 fl. zamek przejmuje Andrzej z Kościelca skarbnik królewski. Już jednak w r. 1515 starostwo rabsztyńskie przechodzi w ręce Jana Bonera, przyjaciela i bankiera króla. W rękach zamożnej rodziny Bonerów starostwo i zamek pozostaje do schyłku XVI wieku. W roku 1592 umiera bezpotomnie Seweryn Boner młodszy, a cały majątek przechodzi w ręce Firlejów i ich spadkobierców. W początkowych latach XVII wieku następuje przebudowa starego zamku oraz jego rozbudowa we wspaniałą siedzibę magnacką. Omawianą przebudowę łączy się z postaciami Mikołaja Wolskiego i Zygmunta Myszkowskiego marszałka wielkiego koronnego. Obaj byli starostami rabsztyńskimi w 1 poł. XVII wieku. Prawdopodobnie prace zostały rozpoczęte przez Mikołaja Wolskiego, a kontynuowane i może ukończone przez Myszkowskiego. Od strony wschodniej i południowej założenia, poniżej zamku średniowiecznego, zostaje wzniesiony dwuskrzydłowy, dwupiętrowy zamek dolny, zwany nie bez przyczyny pałacem. W pierwszej połowie XVII wieku zespół staje się własnością kilku kolejnych właścicieli - w tym Stefana Korycińskiego, kanclerza wielkiego koronnego. W roku 1657 zamek zostaje spalony przez Szwedów. Po tej dewastacji dolny pałac nie został już nigdy przywrócony do użytku. Lustracja królewszczyzn z roku 1665 przedstawia zamek w ruinie. Użytkowane są tylko pomieszczenia nad bramą, wjazdową gdzie mieścić się miało mieszkanie podstarościego. Podobny stan obiektu został odnotowany w kolejnych lustracjach. W opisie z roku 1765 znajdujemy wiadomość że: "wieża na skale (jest) bez przykrycia". W wieży znajdować się miały 4 spustoszałe pokoje. Cała rezydencja pozostawała niezamieszkała. Zwałami gruzu zasypana jest także studnia. W końcu XVIII wieku (1789, 1791), obok zrujnowanego zamku powstał dwór strościński. Rezydencja starosty z izbami mieszkalnymi była w stanie dobrym. Do muru przystawiony był folwark, z zabudowaniami gospodarczymi i studnią. Widoki zamku z wieku XIX koncentrują się przede wszystkim na jego charakterystycznej sylwecie z cylindryczną, wysoką wieżą i masywem zrujnowanego pałacu poniżej. Na niektórych widoczne są otwory okienne wieży, co wyznacza ilość kondygnacji. Widoki od strony północnej przedstawiają sylwetkę bramy wjazdowej. Akwarela Z. Vogla z r 1792 przedstawia zamek od pn.- wsch. z dobrze zachowaną zadaszoną bramą i dwuczłonową wysoką wieżą w stanie ruiny. Opis z roku 1853 potwierdza widoczne zróżnicowanie materiałowe wieży: Zamek Rabsztyński stanowi wysoka wieża, w połowie z piaskowca, w połowie z cegły zmurowana(...). Na ikonografii z lat 80-tych XIX wieku wieża jest już w połowie zawalona. (Drzeworyt wg. Rys, W. Gościmskiego z r. 1882). Ostatecznie wieża zawaliła się w początku XX wieku zmieniając charakterystyczną wyniosłą sylwetę zamku. 3

Literatura : M. Antoniewicz - Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Geneza- Funkcje- Konteksty, Kielce. 1998 Z. Dryja, Badania Archeologiczne zamku w Rabsztynie, 2003 m-pis. T. Małkowska-Holcerowa - Zamki Jury Krakowsko-Wieluńskiej, Kraków, mps l957 - Ikonografia zamków obronnych województwa krakowskiego w krakowskich zbiorach graficznych, Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego, s. ll - 264, Kraków. 1970 B. Querquin - Zamki w Polsce, Warszawa 1984 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Litwy Warszawa T. 9, 1888 G. Zań, Przekazy ikonograficzne i materiały opisowe zabytków woj. krakowskiego w inwentaryzacji Kazimierza Stronczyńskiego, MiSKWK, 1970 Wokół ruin zamku zachowały się mury obwodowe. Mur południowy i zachodni, będące przedmiotem opracowania, częściowo przysypane są zwałami ziemi i gruzu, zwłaszcza od strony zamku, ale również częściowo jak od zewnątrz. przysypane przez ziemię i gruz, porośnięte trawą fragmenty murów zachodniego i południowego (widok z tarasu zamku) 4

Mur południowy i zachodni widok od zewnątrz Litografia z rysunku I. Meycho Rozwaliny zamku rabsztyńskiego widok od południowego - zachodu. Zamieszczono: Józef H. Wiślicki Starosta Rabsztyński... Tom I. Warszawa 1841. 5

III. ZAGADNIENIA KONSERWATORSKIE 1. TECHNIKA WYKONANIA I STAN ZACHOWANIA Mury częściowo posadowione są na skałach. Poszczególne fragmenty różną się nieco między sobą. W przypadku murów elewacji południowej do budowy użyto kamieni. Natomiast przy budowie murów elewacji zachodniej dodatkowo w kliku fragmentach zastosowano różnej wielkości cegły 1 (późniejsze działania). Mury zbudowane zostały z łamanego kamienia - wapienia jurajskiego. Różnych kształtów i wielkości kamienie w układzie na dziko, warstwowo spoinowane były zaprawą wapienno-piaskową, zapewne z dodatkami 2. fragment części zachodniej muru od zewnętrznej strony, liczne ubytki i uszkodzenia kamienia, brak spoiny, powrastane trawy Znaczne części muru zasłonięte są zwałami ziemi, niską roślinnością oraz krzakami, zwłaszcza od strony wewnętrznej. Na przestrzeni wieków, a także w trakcie przeprowadzanych reperacji czy przekształceń uszkodzonych wątków używano różnych materiałów kamieni i cegieł. W wyniku działań naprawczych, na powierzchni lica murów zaobserwować można kilka rodzajów kamieni (np. z użyciem oraz miejscowego kamienia zlepieńca parczewskiego) oraz spoin, tak pod względem kształtu jak i użytego materiału. W przypadku muru zachodniego występują dwa znaczne przemurowania kamieniami oraz doraźne zamurowanie wyrwy w murze cegłą maszynową. Mur południowy w większości stanowią uzupełnienia nowym, opracowanym kamieniem z użyciem zaprawowy cementowej (patrz rysunki, fotoplany). 1 Nie dotyczy współczesnych prowizorycznych zabezpieczeń i zamurowań otworów. 2 Badań analitycznych obecnie nie wykonywano. 6

fragment muru zachodniego od wewnątrz - widoczne doraźne uzupełnienia muru kamieniami i zaprawą cementową; poniżej narożnik południowo-zachodni z uzupełnieniami jasnym kamieniem 7

ubytki spoinowania oraz kamieni, przemurowania i doraźne zabezpieczenia, w wielu partiach poszczególne kamienie uległy całkowitej degradacji są spękane i rozwarstwione; powrastana roślinność i krzewy uszkadzają mury 8

wyróżniające się uzupełnienia wątków muru południowego, przysypanie murów ziemią od strony zamku; rozwarstwienia cementowej spoiny spajającej mury, nowe kamienie znacznie wyróżniające się w murze 9

Długoletnie (długowieczne) zaniedbania spowodowały, ze obiekt popadł w ruinę. Zachowane i obecnie widoczne lica wątków kamiennych są zabrudzone, pokryte nawarstwieniami czarnej patyny, resztek ziemi. W wielu partiach fragmenty muru są pozbawione spoinowania, luźno występujące kamienie wypadają/ wypadły lub są ruchome. Zaobserwować można liczne ubytki kamieni ich znaczne osłabienie spękania. Rozluźnienie poszczególnych elementów wiąże się z ubytkami i osłabieniem spoinowania i zaprawy spajającej poszczególne elementy. Liczne ubytki muru kamiennego (kamień/spoina) spowodowane są przez powrastaną roślinność. Szczególnie destrukcyjnie działają korzenie niskich krzewów, których na terenie obejmującym zakres opracowania jest sporo. Ubytki i rozwarstwianie wątku murów grupują i są najpoważniejsze właśnie w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Powierzchnie wątków w bardziej zacienionych miejscach, okrywają, mchy i porosty oraz roślinność - różnego rodzaju trawy powrastane w strukturę muru. Utrzymują wilgotność i przyczyniają się do dalszej degradacji materiałów. Oczywiście do tego stanu rzeczy przede wszystkim przyczynił się brak opieki i rzetelnych remontów murów. Uzupełnienia wątków muru na fragmencie elewacji południowej, powrastana roślinność od korony oraz od lica muru powoduje jego degradację i zasłania wątki 10

Doraźne zamurowanie cegłą ubytku w murze zachodnim, widoczne zupełne rozwarstwienie poszczególnych kamieni 11

Reasumując, zachowane w znikomym procencie starsze spoinowanie wątków jest w znacznym stopniu wykruszone z licznymi ubytkami zarówno spoiny wierzchniej jak i spodniej. W wielu miejscach spoiny są kruche, na tyle, że po dotknięciu całość kruszy się i wysypuje. Równocześnie spoinę tworzy warstwa gruzu i ziemi, która w ogóle nie spaja poszczególnych kamieni. Ubytki spoinowania osłabią konstrukcję murów i w konsekwencji prowadzi to do ubytków i spękań, itp. Na murach występują uszkodzenia mrozowe, rozwarstwienia i odpryski warstw kamieni. W wielu partiach kamień uległ korozji, widoczne są ubytki, rozwarstwienia i złuszczenia. Proces dezintegracji kamienia nadal postępuje. Poprzez ubytki spoinowania powstały w wielu miejscach tzw. pustki, które znacznie osłabiają mury. W wielu miejscach płaszczyzna murów uległa zniekształceniu w większym lub mniejszym stopniu. Mury w wielu partiach, od strony zamku, przysypane są ziemią niemal na całej wysokości, nie znany jest zatem charakter i zakres zniszczeń. Mury w przeszłości były naprawiane, ale działania te miały charakter przypadkowy - brak jest spójnej koncepcji, naprawiano ich fragmenty. Przy murowaniu stosowano często kamienie odbiegające charakterem i kolorem oraz wykonywano spoinowanie cementowe, które wadliwe technologicznie i estetycznie odbiega od pierwotnej technologii. Oprócz zamurowań kamieniem występują doraźne zabezpieczenia z zastosowaniem cegieł maszynowych (wyrw- otworów w murze, czy przed wchodzeniem przez nie osób itp.). Ubytki muru - brak spoiny i kamieni, taki stan rzeczy występuje prawie na całości starszych partii, których nie poddano doraźnym wzmocnieniom. 12

spękania poszczególnych kamieni powodują ubytki i rozwarstwienia muru i w konsekwencji jego osłabienie konstrukcji; wyróżniające się uzupełnienia wątków muru południowego, niemal zupełny brak spoinowania między kamieniami 13

2. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Obiekt, mur zachodni i południowy, będące przedmiotem opracowania, przez stulecia popadał w ruinę, dzisiaj znajduje się niemal w stanie reliktu. Nieznany jest również do końca stan i zakres występowania elementów przysłoniętych ziemią. Z uwagi na wysoką wartość zabytkową zachowanych fragmentów murów oraz postępujący proces zniszczeń konieczne jest podjęcie szybkich prac ratunkowych (konserwatorsko-budowlanych) ograniczających dalszą degradację. Zaniechanie tych prac doprowadzi do utraty zabytku. Na terenie całego założenia zamku w Rabsztynie od lat wykonywane są kolejne etapy remontowo-konserwatorskie przy poszczególnych partiach. Podczas realizacji tego zamierzenia konieczna będzie współpraca z udziałem wielu specjalistów z innych dziedzin w tym projektantów, technologów, inżynierów, badaczy architektury, historyków sztuki itp. Należy również zaznaczyć, że niniejszy program prac konserwatorskich przy murach obejmuje zasadnicze zagadnienia działania i zabiegi, istnieje margines, których obecnie nie można przewidzieć lub ich zakres określa się w mniejszym procencie. W I etapie planuje się podjąć prace dążące do odsłonięcia (wg założeń projektowych) partii przysłoniętych oraz ich zabezpieczenia. Należy zatem wyciąć krzewy oraz usunąć zwały ziemi i roślinność w celu odsłonięcia muru i przygotowania go do prac zabezpieczających i budowlanokonserwatorskich. Bez nadzoru konserwatorskiego i specjalisty konstruktora oraz inżyniera budownictwa nie należy wyciągać korzeni powrastanych w mur, gdyż prace te prowadzone być muszą z równoczesnym zabezpieczaniem wątków (kotwienie samego muru jak i muru z podłożem - skałą itp., wg założeń konstrukcyjnych). Podczas prac konserwatorskich zakłada się zachowanie i zabezpieczenie istniejących i odsłanianych kolejnych fragmentów Na tym etapie planuje się wykonywać tylko konieczne naprawy wątków i uzupełnienia spoinowania z użyciem materiałów analogicznych od oryginalnych. Prace konserwatorskie powinny ograniczyć się do niezbędnych ingerencji, aby zachować historyczny charakter. Generalnie w ramach zabiegów typowo technicznych zakłada się oczyszczenie z ziemi, zabrudzeń i pozostałości zdestruowanych spoin i późniejszych uzupełnień oraz wzmocnienie strukturalne osłabionych partii muru zarówno poprzez przemurowywania - uzupełnianie ubytków jak i zabezpieczenie strukturalne. Konieczne będzie również wzmocnienie i stabilizacja poszczególnych partii muru wg zaleceń projektowo-konstrukcyjnych (kotwienie, iniekcje itp.) Ważną czynnością, bardzo pracochłonną, która jednak ma zasadnicze znaczenie w przypadku planowanej konserwacji będzie oczyszczenie muru z ziemi zgromadzonej między poszczególnymi kamieniami. Znaczne ilości ziemi pomiędzy kamieniami znajdować się będą od partii obecnie przysypanych, chociaż i w miejscach odsłoniętych, gdzie spoinowanie uległo rozkruszeniu nagromadziła się ziemia/piasek itp. Proponuje się zatem usunąć ziemię zgromadzoną między kamieniami - najpierw ręcznie z użyciem szczotek, noży i innych narzędzi umożliwiających wyrzucanie ziemi spomiędzy kamieni. Potem zapewne okaże się, 14

jak w tego typu podobnych obiektach, że trzeba będzie sukcesywnie zdejmować rozwarstwione kamienie (które utrzymują się tylko spojone ziemią i korzeniami) i po oczyszczeniu ponownie je wmurowywać. Prace te należy robić małymi fragmentami, i po spojeniu danej partii zapraw wracać do miejsc leżących obok. Podczas tych zabiegów należy usuwać kamienie rozwarstwione i zastępować je z odzysku lub nowymi. Konieczne jest w miarę możliwości wstawianie kamieni o odpowiednich gabarytach, zbliżonych do wymienianego oraz do otaczających z których zbudowane są mury. Podczas tych prac konieczne jest także kotwienie, czy wykonywanie iniekcji wg zaleceń konstrukcyjnych. Równocześnie w czasie prac należy sukcesywne i z precyzują usuwać korzenie, wyciętych wcześniej krzewów, powrastanych w mury wraz z równoczesnym, lokalnym uzupełnianiem i przemurowaniem kamieni, tak aby nie doprowadzić do utraty statyki poszczególnych odcinków murów. Prace te należy prowadzić w porozumieniu z konstruktorem, dostosowując je do zaleceń np. ew. lokalne iniekcje, kotwienia itp. W czasie dokonywania lokalnych przemurowań i wyciąganiu kamieni należy pamiętać o inwentaryzacji, tak aby poszczególne elementy powróciły na swoje miejsce. Należy również ostrożnie usunąć mechanicznie wszystkie współczesne uzupełnienia (np. cementowe spoinowanie), które mają negatywny wpływ zarówno na walory estetyczne jak i na stan zachowania wątków murów. Po oczyszczaniu i odsłonięciu poszczególnych partii muru należy uściślić komisyjnie postępowanie odnośnie fragmentów przemurowanych, które charakterem odróżniają się od pozostałych. Warianty i propozycje proponuje się przedstawić in situ scalenie, wykonanie nowego spoinowania, estetycznie zbliżonego do partii murów już poddanych konserwacji. Ze względu na zawansowaną korozję biologiczną należy przeprowadzić dezynfekcję wątków. Fragmenty murów zasłonięte ziemią zapewne będą zawilgocone. Po odsłonięciu zaleca się je suszyć (suche ciepłe, wietrzne dni). W razie potrzeby lokalnie odsolenie należy przeprowadzić metodą swobodnej migracji do rozszerzonego środowiska z zastosowaniem ligniny lub pulpy celulozowej w postaci kompresów. Zastosowanie tej metody na całych murach jest niemożliwe. W uzasadnionych przypadkach - lokalnie zaleca się wykuć wszystkie zasolone, spoiny do głębokości ok. 2-3 cm. Należy je wypełnić zaprawą o wysokiej porowatości (magazynującej sole). Wątek kamienny należy oczyścić z zabrudzeń metodami nie naruszającymi wierzchniej warstwy materiału, dobranymi na podstawie prób przeprowadzonych na obiekcie. Powierzchnię wątków i kamieniarki należy oczyścić na sucho, mechaniczne, na drodze oczyszczania ręcznego, mikropiaskowania dobranym do osłabionej cegły/kamienia kruszywem i ciśnieniem np. urządzeniem CePe lub Rotec. Etap ten będzie miał decydujące znaczenie dla powodzenia prac renowacyjnych. Należy zminimalizować zakres stosowania wody i ograniczyć stosowanie chemicznych preparatów spłukiwanych wodą. W przypadku konieczności (lokalnie) stosowania środków chemicznych, do spłukiwania w miarę możliwości stosować jedynie sprężoną parę wodną. Należy zwrócić uwagę, aby nie dopuścić do przesadnego doczyszczania kamienia. 15

Konieczne jest wykonanie zabiegu impregnacji na oczyszczonych, zwietrzałych powierzchniach wątków preparatem krzemoorganicznym; mokre w mokre zaczynając od słabszego KSE 100 do mocniejszego KSE 300 firmy Remmers lub równoważne (powtórzenie zabiegu po zakończeniu etapu renowacji i uzupełnień wątków). Należy dokonać koniecznych napraw uszkodzonych i osłabionych wątków - uzupełnić ubytki, skleić spękania. Konieczne będzie uzupełnienie brakujących kamieni naśladowczo do otaczających zachowanych wątków. Należy zachować wielkość kamieni jak również ich układ. Ostateczne ustalenia dotyczące uzupełnienia wysokości poszczególnych partii muru należy uściślać w trakcie prac. Doraźne przemurowania ubytków i wyrw w murze wykonane cegłą maszynową należy usunąć i zastąpić kamieniem wmurowanym na zaprawie wapiennej z dodatkiem cementu. Do rozważenia, po dokonanych uzupełniających badaniach archeologicznych partii przysłoniętych muru zachodniego (np. istnienie progu, bruku, ew. węgarów portalu), można w tym miejscu muru zasygnalizować istnienie w przeszłości otworu (na rycinie na str. 5 w miejscu tym znajdował się otwór wejściowy na teren zamku). Ostateczne propozycje przedstawić w trakcie prac do uściśleń komisji. Ubytki spoinowania należy uzupełnić zaprawą o zbliżonych właściwościach, a także uziarnieniu i kolorystyce. Wątek kamienny można poddać zabiegowi hydrofobizacji. Po zakończeniu prac (i odpowiednim sezonowaniu) spoinowanie wierzchnie korny muru należy wypełnić zaprawą wodoodporną i mrozoodporną. W trakcie prac należy prowadzić systematyczne badania odsłoniętych fragmentów murów i porządkować, uściślać wiedzę o obiekcie o technologii, sposobie opracowania poszczególnych elementów składowych. Działania dodatkowe, nie ujęte w niniejszym programie konserwatorskim powinny być rozstrzygnięte w wyniku zwołania komisji konserwatorskiej z udziałem przedstawiciela Urzędu Konserwatorskiego. Ze względu na rangę i wartość obiektu prace przy renowacji należy prowadzić pod kierunkiem dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki, a firma przeprowadzająca remont powinna posiadać praktykę przy obiektach zabytkowych. 16

3. PROGRAM PRAC Nazwy własne przytoczone w niniejszym programie prac nie mają na celu naruszenia art. 29 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, a służą jedynie sprecyzowaniu oczekiwań jakościowych i technologicznych zamawiającego. W każdym przypadku wykonawca może zastosować materiały, bądź rozwiązania równoważne. Należy zachowywać szczególną ostrożność w czasie prowadzenia prac i stale monitorować zachowanie konstrukcji zabytkowej i w razie potrzeby informować należy Inwestora, Projektanta i Inspektora nadzoru. 1. Uporządkowanie terenu wokół murów - usunięcie licznych małych drzewek samosiejek, krzew i traw. 2. Rozebranie wzruszonych i skorodowanych elementów grożących odpadnięciem, ich inwentaryzacja. 3. Odsłonięcie partii murów przysłoniętych ziemią (wg założeń projektowych). 4. Oczyszczenie muru z ziemi zgromadzonej między poszczególnymi kamieniami. Najpierw ręcznie z użyciem szczotek, noży i innych narzędzi umożliwiających wyrzucanie ziemi spomiędzy kamieni. Sukcesywne zdejmowanie rozwarstwionych kamieni (które utrzymują się tylko spojone ziemią i korzeniami) tak aby nie doprowadzić do utraty statyki poszczególnych odcinków murów i po oczyszczeniu ponownie je wmurowywywanie na zaprawie wapiennej z dodatkiem cementu. W czasie dokonywania lokalnych przemurowań i wyciągania kamieni należy pamiętać o inwentaryzacji, tak aby poszczególne elementy powróciły na swoje miejsce. Prace te należy wykonywać małymi fragmentami, i po spojeniu danej partii wracać do miejsc leżących obok. Podczas tych zabiegów należy usuwać kamienie rozwarstwione i zastępować je z odzysku lub nowymi. Konieczne jest w miarę możliwości wstawianie kamieni o odpowiednich gabarytach, zbliżonych do wymienianego oraz do otaczających z których zbudowane są mury. Podczas tych prac konieczne jest także kotwienie, czy wykonywanie iniekcji wg zaleceń konstrukcyjnych. Równocześnie w czasie prac usuwanie korzeni, wyciętych wcześniej krzewów, powrastanych w mury. 5. Mechaniczne usunięcie wadliwych uzupełnień - spoinowania zaprawą cementową oraz wykruszającej się zaprawy ze spoin w wątkach. Zaprawy należy usuwać poprzez ostrożne, ręczne odkuwanie młotkiem i przecinakiem. 6. Rozebranie partii tymczasowych zamurowani cegłą. 7. Ewentualne częściowe rozebranie partii wadliwych uzupełnień muru do uściśleń komisji. 8. Dokonanie oględzin i prace naprawcze istniejących pęknięć wątku wg zaleceń specjalisty konstruktora. 9. Oczyszczenie powierzchni wątków: metoda zostanie dostosowana do stanu zachowania, po przeprowadzeniu prób na obiekcie. Wstępnie proponuje się metodę mikropiaskowania dobranym do osłabionej cegły kruszywem i ciśnieniem np. zastosowanie urządzenia CePe z użyciem agregatu typu Rotec 17

oraz ścierniwa Grani lub bardzo drobnego piasku szklarskiego i/lub zastosować oczyszczanie poprzez zmycie powierzchni wątku gorącą parą pod ciśnieniem, wspomagane chemicznym działaniem pasty z fluorkiem amonu Fassadenreiniger-Paste f. Remmers. 10. Dezynfekcja wątku w miejscach porażonych korozją biologiczną z użyciem preparatu Grünbelag Entferner, Imprägnierung BFA f. Remmers lub Algicid f. Kaim lub równoważne. 11. Eliminacja szkodliwych czynników to również zabieg odsolenia, którego przeprowadzenie na tego typu obiektach nastręcza wiele trudności. W miejscach najwyższej koncentracji soli proponuje się wykonać odsolenie metodą swobodnej migracji soli do rozszerzonego środowiska (w postaci kompresów ligninowych, bądź z pulpy papierniczej). 12. Impregnacja najbardziej osłabionych partii wątku preparatem krzemoorganicznym KSE 100 i 300 f. Remmers lub równoważne. 13. Wypełnienie pęknięć kamieni przez które wnikać może woda opadową, preparatem opartym na żelu krzemionkowym KSE 500 STE z drobno mielonymi wypełniaczami KSE Füllstoff A i KSE Füllstoff B lub równoważne. 14. Uzupełnienie ubytków - ubytki kamieni, zakłócające płynność wątku oraz takie, które ułatwić mogą wnikanie wody opadowej wmurowywane na zaprawie wapiennej z niewielką ilością cementu. Ostateczne ustalenia dotyczące uzupełnienia wysokości poszczególnych partii muru należy uściślać w trakcie prac. 15. Konserwacja estetyczna patii murów już uzupełnionych przedstawienie propozycji do komisyjnej oceny. 16. Uzupełnienie ubytków spoinowania zaprawą mineralną z wapna dołowanego i piasku z dodatkiem trassu. Należy dokładnie zbadać skład zaprawy pierwotnej i dostosować do niego nowe spoinowanie. Zamiennie można również zastosować gotowe zapraw wapienne przeznaczone do spoinowania wątków historycznych Historic Kalkspatzenmörtel f. Remmers/ Tubag Porenfugmörtel firmy Sto-Ispo lub równoważne. Zaleca się dodatek preparatu Porenmörtel Koncentrat f. Remmers lub równoważne, zwiększającego porowatość zaprawy. Należy dostosować fakturę, kolorystykę oraz sposób opracowania do oryginalnej. Pierwotne spoinowanie należy bezwzględnie zachować. 17. Wykonanie spoinowania korony muru np. specjalistyczną zaprawą wodoodporną w kolorze szarym Ecofair KF A lub równoważne. 18. Ewentualna hydrofobizacja wątków preparatem silikonowym Funcosil SNL/ Funcosil SL f. Remmers lub równoważne. 19. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej wg schematu. opr. mgr Małgorzata Mrzygłód-Tomasik Kraków, styczeń 2014 r. 18