1.WPROWADZENIE...3 1.1.STRUKTURA ORGANIZACYJNA I STAN OSOBOWY...3 1.2.PROGRAM DZIAŁANIA NA 2003 R...3 2.DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNA... 4 2.1.KONTROLE PROWADZONE PRZEZ INSPEKTORÓW PRACY... 4 2.2.DECYZJE INSPEKTORÓW PRACY... 5 2.3.REALIZACJA PRZEZ PRACODAWCÓW DECYZJI INSPEKTORÓW PRACY... 9 2.4.EGZEKUCJA ADMINISTRACYJNA DECYZJI INSPEKTORÓW PRACY... 9 2.5.DECYZJE ORGANÓW PIP ZASKARŻONE DO NSA... 12 2.6.WYSTĄPIENIA INSPEKTORÓW PRACY...12 2.7.POSTĘPOWANIE W SPRAWACH O WYKROCZENIA...13 2.8.PORADY PRAWNE I TECHNICZNE... 15 2.9.PISMA O CHARAKTERZE INFORMACYJNO PREWENCYJNYM... 19 2.10.POWÓDZTWA O USTALENIE ISTNIENIA STOSUNKU PRACY...20 2.11.REJESTRACJA ZAKŁADOWYCH UKŁADÓW ZBIOROWYCH PRACY... 22 3.STAN BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY... 29 3.1.WARUNKI PRACY I DZIAŁALNOŚĆ INSPEKCJI PRACY W WYBRANYCH DZIAŁACH GOSPODARKI... 29 3.1.1.Górnictwo i kopalnictwo...29 3.1.2.Przemysł metalurgiczny... 34 3.1.3.Budownictwo...36 3.1.4.Transport kolejowy... 41 3.1.5.Transport samochodowy... 42 3.1.6.Ochrona zdrowia...44 3.1.7.Przedsięwzięcia na rzecz ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym... 48 3.2.WYBRANE PROBLEMY Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY... 57 4.STAN PRAWORZĄDNOŚCI W STOSUNKACH PRACY...101 5.OCENA ROZWIĄZAŃ PRAWNYCH W ZAKRESIE OCHRONY PRACY... 116 5.1.WPŁYW NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH NA STAN OCHRONY PRACY... 116 5.2.NAJWAŻNIEJSZE ZADANIA LEGISLACYJNE W SFERZE OCHRONY PRACY...135 6.WSPÓŁDZIAŁANIE Z PARTNERAMI SPOŁECZNYMI I ORGANIZACJAMI PRACODAWCÓW... 139 7.WSPÓŁDZIAŁANIE Z ORGANAMI WŁADZY, ORGANAMI KONTROLI I NADZORU NAD WARUN- KAMI PRACY I INNYMI...149 7.1.POSŁOWIE I SENATOROWIE...149 7.2.URZĘDY ADMINISTRACJI TERENOWEJ I SAMORZĄDOWEJ...152 7.3.ORGANA NADZORU I KONTROLI... 154 7.4.INNE INSTYTUCJE I ORGANIZACJE... 160 8.PROMOCJA OCHRONY PRACY... 166 9.PODSUMOWANIE I WNIOSKI...173 9.1.STAN WARUNKÓW PRACY I PRZESTRZEGANIA PRAWA PRACY...173 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 1
9.2.WNIOSKI DOTYCZĄCE ROZWIĄZANIA NAJWAŻNIEJSZYCH PROBLEMÓW OCHRONY PRACY, SZCZEGÓLNIE WYSTĘPUJĄCYCH W DŁUGICH PRZEDZIAŁACH CZASOWYCH... 180 strona 2 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
1. WPROWADZENIE 1.1. Struktura organizacyjna i stan osobowy W Okręgowym Inspektoracie Pracy w Katowicach zatrudnionych było, według stanu na dzień 31 grudnia 2003 r., 279 pracowników. Stan zatrudnienia, w porównaniu do 2002 r., zwiększył się o 10 osób, przy czym do pracy przyjęto 21 osób, a 11 odeszło z pracy. 1.2. Program działania na 2003 r. Program działania Okręgowego Inspektoratu Pracy na rok 2003 obejmował 34 tematy z Programu działania PIP, w tym w zakresie: bhp 28 tematów (z tej liczby 9 tematów obejmowało 33 podtematy), prawa pracy 6 tematów. W programie okręgu ujęto dodatkowo 7 tematów własnych. Były to: badanie stanu wypadkowości i chorób zawodowych, ocena rozwiązań prawnych w zakresie ochrony pracy, kontrole małych zakładów zatrudniających do 20 pracowników, prowadzenie kontroli w związku z: - powiadomieniami o sporach zbiorowych, - załatwianiem spraw dotyczących meldunków GIP-M-2 i GIP-M-3, - badaniem okoliczności i przyczyn zdarzeń wypadkowych nie uznanych za wypadki przy pracy, - wprowadzaniem w zakładach systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy oraz uzyskaniem przez pracodawców świadectwa Państwowej Inspekcji Pracy, - rozpatrywaniem odwołań od organów PIP oraz rozpatrywaniem wniosków o odstępstwa od obowiązujących przepisów, prowadzenie kontroli na wniosek związków zawodowych, organów nadzoru nad warunkami pracy oraz innych organów i instytucji, prowadzenie kontroli stanu opieki zdrowotnej nad pracownikami, prowadzenie kontroli robót budowlanych i remontowych. Z wszystkich tematów sporządzone zostały materiały zbiorcze. Większość z nich w formie skrótowej zostało zaprezentowanych w niniejszym sprawozdaniu. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 3
2. DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNA 2.1. Kontrole prowadzone przez inspektorów pracy W roku 2003 inspektorzy pracy przeprowadzili łącznie 11.781 kontroli, z czego 5.075 (43,1%) związanych było z realizacją zadań wynikających z programu działania PIP, a 3.848 (32,7%) z realizacją Programu działania OIP. Pozostałe kontrole wynikały z wniosków organizacji związkowych, władz terenowych i organów nadzoru nad warunkami pracy oraz bieżących potrzeb terenowych (np. zgłoszenia nowych podmiotów gospodarczych). Kontrole 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 W roku 2003 inspektorzy pracy na czynności kontrolne poświęcili 26.189 dni, co stanowi wzrost o 2,1% w stosunku do roku 2002. Średni czas przeznaczony na 1 kontrolę wyniósł 2,22 dnia (w roku 2002 2,28 dnia). Z ogólnej liczby 11.781 kontroli 377 trwało krócej niż 1 dzień, 3.275 1 dzień, 5.512 2 dni, 1.921 3 dni, 436 4 dni oraz 260 5 dni i dłużej. strona 4 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Lp. Wyszczególnienie 2003 r. 2002 r. 1. Liczba kontroli 11.781 11.248 2. Liczba decyzji ogółem 78.235 85.575 3. Liczba decyzji wstrzymania prac 2.950 2.862 4. Liczba decyzji skierowania do innych prac 1.030 1.074 5. 6. Liczba pracowników skierowanych do innych prac Liczba wniosków zawartych w wystąpieniach 2.352 2.292 57.622 65.029 7. Liczba mandatów 3.780 4.265 8. Kwota orzeczona w mandatach (w zł.) 1.124.310,- 1.505.056,- 9. Liczba wniosków do sądów 807 581 10. Liczba dni na czynności kontrole 26.189 25.647 2.2. Decyzje inspektorów pracy W roku 2003 inspektorzy pracy wydali ogółem 78.235 decyzji nakazowych, w tym: na piśmie - 44.400, w formie wpisu do książki kontroli, dziennika budowy - 70, ustnych - 33.765. Rok Decyzje ogółem Decyzje na piśmie Decyzje w formie wpisów Decyzje ustne ilość % ilość % ilość % 1996 47.556 22.451 47,2 6.133 12,9 18.972 39,9 1997 45.441 20.474 45,1 6.649 14,6 18.318 40,3 1998 54.946 26.445 48,2 6.485 11,8 22.016 40,0 1999 78.847 44.734 56,7 5.963 7,6 28.150 35,7 2000 78.213 45.111 57,7 5.461 7,0 27.641 35,3 2001 74.710 42.426 56,8 4.833 6,5 27.451 36,7 2002 85.575 50.842 59,4 203 0,2 34.530 40,4 2003 78.235 44.400 56,8 70 0,09 33.765 43,1 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 5
Decyzje nakazowe 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0 20000 40000 60000 80000 100000 Najczęściej, podobnie jak i w roku poprzednim, decyzje pisemne wydawano po ujawnieniu nieprawidłowości lub zagrożeń związanych z: przygotowaniem pracowników do pracy (badania lekarskie, szkolenia bhp, przygotowanie zawodowe pracowników itp.) - 21,6%, obiektami i pomieszczeniami pracy - 13,8%, eksploatacją instalacji i urządzeń energetycznych - 8,6%, eksploatacją różnego rodzaju maszyn i urządzeń technicznych - 8,4%, wynagrodzeniami za pracę i innymi świadczeniami - 8,0%, procesami technologicznymi - 6,7%, wentylacją, ogrzewaniem i oświetleniem - 6,2%, zapleczem higieniczno sanitarnym - 5,2%. strona 6 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Decyzje wstrzymania prac 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0 1000 2000 3000 4000 5000 W sytuacjach, gdy kontrolujący stwierdzali prowadzenie prac w sposób stwarzający bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia wydawali decyzje wstrzymujące te prace do czasu usunięcia nieprawidłowości. W 2003 r. inspektorzy pracy wydali takich decyzji 2.950. Najwięcej decyzji wydano w związku z nieprawidłowościami dotyczącymi: maszyn i urządzeń technicznych - 43,4%, stanowisk i procesów pracy - 26,2%, urządzeń i instalacji energetycznych - 15,2%. W roku 2003 inspektorzy wydali ogółem 1.030 decyzji skierowania 2.352 pracowników do innych prac. Decyzje skierowania pracowników do innych prac najczęściej wydawane były ze względu na: występowanie zagrożeń czynnikami szkodliwymi - 44,0%, niewłaściwe przygotowanie pracowników do pracy - 42,8%. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 7
Pracownicy skierowani do innych prac 2 0 0 3 2 0 0 2 2 0 0 1 2 0 0 0 1 9 9 9 1 9 9 8 1 9 9 7 1 9 9 6 0 1 0 0 0 2 0 0 0 3 0 0 0 4 0 0 0 Rok Liczba decyzji ogółem Liczba wstrzymanych prac Skierowania do innych prac: liczba pracowników liczba decyzji 1996 47.556 2.444 809 2.747 1997 45.441 2.310 763 2.377 1998 54.946 2.871 928 3.081 1999 78.848 4.275 1.127 2.879 2000 78.213 3.785 1.223 3.075 2001 74.710 3.008 1.062 2.685 2002 85.575 2.862 1.074 2.292 2003 78.235 2.950 1.030 2.352 strona 8 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
2.3. Realizacja przez pracodawców decyzji inspektorów pracy W 2003 roku inspektorzy pracy skontrolowali realizację 33.760 decyzji nakazowych, stwierdzając niewykonanie 2.329 (6,9% ogółu), w tym 1.359 decyzji płatniczych (37% ogółu wydanych decyzji płatniczych) na łączną kwotę 31.252.057,84 zł. (53%), dla 16.092 pracowników (36%). Przyczyny niewykonania decyzji nakazowych, podobnie jak i w latach poprzednich, to przede wszystkim: brak środków finansowych, niedostateczny nadzór nad zapewnieniem realizacji decyzji inspektorskich, lekceważenie oraz brak dostatecznej znajomości obowiązków ciążących na pracodawcach. W przeważającej większości przypadków przyczynę nie zrealizowania decyzji płatniczych inspektorów pracy stanowi utrata płynności finansowej pracodawców, spowodowana przede wszystkim niewypłacalnością kontrahentów, a także ograniczeniem lub zaprzestaniem działalności gospodarczej (wszczęcie postępowania upadłościowego lub likwidacyjnego). Należy jednak dodać, iż pracodawcy w zasadzie wykonują decyzje płatnicze w miarę wpływu środków finansowych, co skutkuje stosunkowo szybkim wykonywaniem decyzji obejmujących niskie kwoty pieniężne oraz trudnością w zrealizowaniu decyzji dotyczących znacznych kwot świadczeń. 2.4. Egzekucja administracyjna decyzji inspektorów pracy Celem zapewnienia realizacji prawomocnych decyzji nakazowych inspektorzy pracy skierowali 447 upomnień do 375 pracodawców. Upomnieniami objęto 1.486 decyzji, w tym 1.078 decyzji dotyczyło obowiązków z zakresu bhp, a 408 obowiązków płacowych. W okresie od 1 stycznia 2003 r. do 31 grudnia 2003 r. inspektor pracy prowadzący egzekucje wszczął 80 postępowań egzekucyjnych przeciwko pracodawcom, w tym wystawiono 29 tytułów wykonawczych dotyczących obowiązków z zakresu bhp oraz 51 tytułów wykonawczych dotyczących obowiązków płacowych. Inspektor pracy wobec 70 pracodawców nałożył 161 grzywien w celu przymuszenia na łączną kwotę 1.261.000,00 zł. W postępowaniu dotyczącym realizacji obowiązków z zakresu wypłaty wynagrodzeń oraz innych świadczeń pieniężnych wynikających ze stosunku pracy, wydano 130 postanowień o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia na łączną kwotę 1.078.000,00 zł. W postępowaniu dotyczącym realizacji obowiązków z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy wydano 31 postanowień o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia na łączną kwotę 183.000,00 zł. 47 pracodawców wniosło 58 zażaleń na postanowienia o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia. Zobowiązani podnieśli: trudności finansowe pracodawcy, Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 9
nałożenie mandatu karnego za popełnione wykroczenie, zastosowanie zbyt uciążliwego środka egzekucyjnego, niewykonalność obowiązku, nie uwzględnienie interesu społecznego i słusznego obywateli, o czym stanowi art. 7 Kpa, fakt, iż grzywna jest karą, która nie może być zastosowana w przypadku braku winy, a nałożenie jej na składającego zażalenie godzi w interes pracowników, bowiem oddali w czasie zapłatę zobowiązań, niemożność wykonania nałożonych obowiązków w związku z likwidacją zakładu pracy. Po rozpoznaniu zażaleń wydano: 21 postanowień o utrzymaniu w mocy postanowień o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia, 5 postanowień o uchybieniu terminu do wniesienia zażalenia, 1 postanowienie o umorzeniu postępowania, 1 postanowienie o umorzeniu grzywny, 2 postanowienia o uchyleniu czynności egzekucyjnych, 9 postanowień o oddaleniu zażalenia, 19 postanowień o utrzymaniu w mocy postanowienia o nałożeniu grzywny (w tym 3 postanowienia wydano w miesiącu styczniu 2004 r. z uwagi na wpływ 3 zażaleń z końcem miesiąca grudnia 2003 r.) W związku z wykonaniem decyzji organu PIP inspektor pracy wydał 18 postanowień o umorzeniu grzywny. Łączna kwota umorzonych grzywien wyniosła 112.500,00 zł. Wydano również 3 postanowienia o zawieszeniu oraz 6 postanowień o umorzeniu postępowania egzekucyjnego. W wyniku skierowanych upomnień 236 pracodawców zrealizowało 676 decyzji, w tym 588 decyzji dotyczących bhp oraz 88 decyzji płacowych na łączną kwotę 5.820.822,20 zł. W roku 2003 do urzędów skarbowych do egzekucji przekazano: 103 grzywny w celu przymuszenia na łączna kwotę 789.000,00 zł., 114 opłat za wydanie postanowień o nałożeniu grzywny w celu przymuszenia na łączną kwotę 7.752,00 zł., 323 upomnienia w łącznej kwocie 2.713,20 zł. co stanowi łącznie kwotę 799.465,20 zł. strona 10 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Kwoty wyegzekwowane przez urzędy skarbowe dotyczą następujących tytułów: grzywny w celu przymuszenia - kwota: 21.175,97 zł., opłaty za wydanie postanowienia o nałożeniu grzywny - kwota: 631,65 zł., upomnienia - kwota: 495,97 zł. i stanowią łącznie 22.303,59 zł. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 11
2.5. Decyzje organów PIP zaskarżone do NSA W 2003 roku do Naczelnego Sądu Administracyjnego Ośrodek Zamiejscowy w Katowicach z siedzibą w Gliwicach zaskarżono: 1 decyzję dotyczącą technicznego bezpieczeństwa pracy (do dnia sporządzenia sprawozdania nie nastąpiło jeszcze rozstrzygnięcie sprawy), 8 decyzji płatniczych (w 3 przypadkach NSA wydał postanowienie o oddaleniu wniosku, w 1 o wstrzymaniu wykonania decyzji, a w 1 umorzył postępowanie. W 3 przypadkach do dnia sporządzenia sprawozdania nie nastąpiło jeszcze rozstrzygnięcie sprawy), 5 postanowień wydanych w związku z toczącym się postępowaniem egzekucyjnym. W 4 sprawach rozstrzygnięcia jeszcze nie nastąpiły, w 3 sąd wydał postanowienie o oddaleniu wniosku, w 1 umorzył postępowanie (pracodawca wycofał skargę) oraz w 1 wydał postanowienie o wstrzymaniu wykonania decyzji inspektora pracy. W sprawach dotyczących postanowień w związku z toczącym się postępowaniem egzekucyjnym w 4 rozstrzygnięcia jeszcze nie nastąpiły, a w 1 sąd odrzucił skargę. Ponadto w roku sprawozdawczym, przed Naczelnym Sądem Administracyjnym w Katowicach Ośrodek Zamiejscowy w Gliwicach zapadły rozstrzygnięcia w 8 toczących się postępowaniach administracyjnych w sprawach, w których skargi zostały wniesione w latach poprzednich. W 1 sprawie wydał postanowienie o oddaleniu wniosku, 3 sprawach NSA uchylił 2 zaskarżone decyzje inspektora pracy oraz 1 postanowienie Okręgowego Inspektora Pracy. W 3 sprawach skargi zostały przez sąd odrzucone, w tym w 2 powodem odrzucenia było nie uzupełnienie dokumentacji oraz nie wpłacenie w wyznaczonym terminie opłaty sądowej. W 1 sprawie sąd wydał postanowienie wstrzymujące wykonanie decyzji inspektora pracy. 2.6. Wystąpienia inspektorów pracy W roku 2003 inspektorzy pracy skierowali 8.148 wystąpień zawierające 57.622 wnioski. Rok wystąpień Liczba wniosków 1996 5.525 26.680 1997 5.739 30.660 1998 6.016 38.881 1999 8.530 63.738 2000 7.478 68.523 2001 8.203 62.098 2002 8.674 65.029 2003 8.148 57.622 strona 12 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Wnioski zawarte w wystąpieniach 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 20000 40000 60000 80000 Wnioski zawarte w wystąpieniach, podobnie jak i w roku poprzednim, dotyczyły najczęściej: stosunku pracy - 41,4%, wynagrodzenia za pracę - 14,6%, przygotowania pracowników do pracy - 10,1%, czasu pracy - 9,8%, urlopów pracowniczych - 7,4%. W 2003 roku Okręgowy Inspektor Pracy skierował 5 wystąpień, w tym 4 do władz administracyjnych oraz 1 do organu będącego jednostką nadrzędną nad kontrolowanymi zakładami pracy. W 2 przypadkach adresaci wystąpienia udzielili odpowiedzi, informując o wy-konaniu wniosków będących przedmiotem wystąpienia. W 2003 roku inspektorzy pracy sprawdzili realizację 32.284 wniosków, z czego nie zrealizowano 2.624 wniosków, co stanowi 8,1%. 2.7. Postępowanie w sprawach o wykroczenia W wyniku przeprowadzonych kontroli w 2003 r. inspektorzy pracy stwierdzili 9.170 wykroczeń przeciwko prawom pracownika. Najczęściej stwierdzonymi naruszeniami przepisów prawa pracy było nie wypłacanie w terminie wynagrodzeń i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Główną przyczyną tych naruszeń były trudności ekonomiczne zakładów i brak płynności finansowej. Podobnie jak w latach ubiegłych, duża liczba wykroczeń wynikała również z nieznajomości przepisów prawa pracy, nie zaś ze świadomego działania pracodawcy. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 13
Zestawienie ujawnionych wykroczeń z wyszczególnieniem naruszanych przepisów w ujęciu liczbowym przedstawia się następująco: 2.316 wykroczeń związanych było z nieprzestrzeganiem przepisów dotyczących bhp, co stanowiło 25,3% ogółu wykroczeń, 2.128 wykroczeń polegało na naruszeniu przepisów dotyczących wypłaty wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych ze stosunkiem pracy, co stanowiło 23,2% ogółu wykroczeń, 2.109 wykroczeń związanych było z problematyką szkoleń pracowników, badań lekarskich i informowania pracowników o ryzyku zawodowym, co stanowiło 23,0% ogółu wykroczeń, 952 wykroczenia dotyczyły naruszenia przepisów o czasie pracy, co stanowiło 10,4% ogółu wykroczeń, 573 wykroczenia dotyczyły niewykonania decyzji organów PIP i nie powiadomienia na piśmie o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności, co stanowiło 6,2% ogółu wykroczeń, 412 wykroczeń dotyczyło naruszeń przepisów regulujących stosunek pracy, co stanowiło 4,5% ogółu wykroczeń, 292 wykroczenia związane były z naruszeniem przepisów o urlopach wypoczynkowych, co stanowiło 3,2% ogółu wykroczeń. Pozostałych 388 wykroczeń dotyczyło innych niż wymienione powyżej naruszeń przepisów prawa. W 2003 r. w stosunku do 3.780 winnych popełnienia wykroczenia przeciwko prawom pracownika inspektorzy pracy nałożyli grzywny w drodze mandatu karnego na ogólną kwotę 1.124.310,00 zł. Z podanej wyżej liczby mandatów karnych inspektorzy pracy uchylili 31. Przyczyną uchylenia 23 mandatów były błędy pisarskie popełnione w trakcie wypisywania mandatu, natomiast w 8 przypadkach na odcinkach mandatu skopiowały się dane osobowe ukaranego poprzednim mandatem. W analizowanym okresie inspektorzy pracy zastosowali wobec pracodawców 195 środków wychowawczych, polegających na pouczeniu, ostrzeżeniu lub upomnieniu, które dotyczyły 276 wykroczeń. W przeważającej liczbie środki te zastosowano, gdy występowały naruszenia przepisów bhp (dotyczyło to 119 przypadków). 67 popełnionych przez pracodawców czynów dotyczyło nieprzestrzegania przepisów dotyczących wypłaty wynagrodzenia oraz innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, 23 niewykonania decyzji organów PIP oraz nie powiadomienia PIP o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności, 28 naruszeń przepisów o czasie pracy, a pozostałe 39 polegało na nieprzestrzeganiu innych przepisów prawa pracy, nie wymienionych powyżej. Przy indywidualnym podejmowaniu decyzji o odstąpieniu od wymierzenia kary grzywny lub skierowania wniosku do sądu, inspektorzy pracy brali pod uwagę stopień społecznej szkodliwości czynu, cele zapobiegawcze i wychowawcze, pobudki i sposób działania, jak również warunki materialne obwinionego i jego zachowanie po popełnieniu wykroczenia. strona 14 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
W 2003 r. inspektorzy pracy skierowali do sądów 767 wniosków o ukaranie. W okresie tym sądy wydały 497 orzeczeń. W 486 orzeczonych grzywnach przeważały kary, których wysokość była wyższa niż 500 zł. (414 takich spraw). Zauważalna była zatem tendencja spadku liczby spraw, w których orzeczona przez sąd kara była niewspółmierna do rodzaju i okoliczności popełnionego przez obwinionego czynu. W analizowanym okresie wystąpiło 8 przypadków, gdzie sąd wydał orzeczenia, w odczuciu inspektorów pracy, niezasadne, na które wniesiono środki zaskarżenia. W jednym z nich, we wniosku o ukaranie, inspektor pracy zarzucił pracodawcy nie wypłacenie ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, świadczeń urlopowych, zatrudnianie pracowników bez aktualnego orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania określonej pracy oraz bez szkoleń bhp. W wyroku nakazowym sąd uznając obwinionego winnym wszystkich zarzucanych mu czynów, wymierzył karę grzywny w wysokości 150 zł. Inspektor pracy w przedmiotowej sprawie wniósł sprzeciw. Sąd rejonowy po rozpoznaniu sprawy w postępowaniu zwyczajnym wymierzył karę grzywny w wysokości 500 zł. Ponadto sądy wydały 7 orzeczeń, w których uznały obwinionych winnymi zarzucanych czynów i odstąpiły od wymierzenia kary, w 1 sprawie sąd orzekł naganę, w 1 przypadku upomnienie, natomiast w 2 sprawach umorzono postępowanie. Biorąc pod uwagę orzecznictwo sądów w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika należy zauważyć, że rozstrzygnięcia te nie budzą obecnie większych zastrzeżeń inspektorów pracy. Dowodem na to jest chociażby niewielka liczba apelacji i sprzeciwów składanych przez inspektorów pracy. Orzeczenia sądów w większości spraw zapadają po szczegółowo przeprowadzonym postępowaniu dowodowym, co ma odzwierciedlenie w spo-rządzanych uzasadnieniach wyroków. Tak, jak w poprzednich okresach sprawozdawczych, w sprawach skomplikowanych, wymagających wiedzy specjalistycznej, sądy powołują inspektorów pracy w charakterze świadków. Spośród wniosków o ukaranie wniesionych przez inspektorów pracy w 2003 r. sądy zwróciły 67 wniosków. W zdecydowanej większości przypadków (63%) powodem zwrotu był brak pouczenia obwinionego o przysługujących mu uprawnieniach. 2.8. Porady prawne i techniczne W siedzibie Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach oraz w Oddziałach OIP w Bielsku Białej, Częstochowie, Rybniku, Zawierciu i Gliwicach udzielono podczas pełnionych dyżurów 62.659 porad, z czego 60.610 dotyczyło zagadnień prawnej ochrony pracy, natomiast 2.049 bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto, w trakcie przeprowadzonych kontroli inspektorzy pracy udzielili ogółem 64.602 porady, w tym 36.397 porad prawnych i 28.205 porad z zakresu technicznego bezpieczeństwa i higieny pracy. 1.065 porad prawnych udzielono w odpowiedzi na kierowane do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach zapytania na piśmie oraz pocztą elektroniczną. Podczas organizowanych cyklicznie dyżurów, pełnionych w siedzibie Rady Powiatowej OPZZ w Bielsku Białej (cotygodniowo w pierwszym półroczu 2003 r.) oraz w siedzibie Zarządu Regionu NSZZ "Solidarność" (raz w miesiącu), udzielono łącznie partnerom społecznym (głównie przedstawicielom organizacji związkowych) 155 porad prawnych. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 15
Łączna liczba porad w roku 2003 wyniosła 128.481, z czego wynika, że w stosunku do roku poprzedniego ilość udzielonych porad zwiększyła się o 4,1%. Liczba udzielonych porad 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 Największa ilość udzielonych porad prawnych dotyczyła: rozwiązywania stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę, innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy (zwłaszcza odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy), treści świadectw pracy, urlopu wypoczynkowego, zawierania umów o pracę, obowiązków pracodawców wynikających z ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, czasu pracy. W 2003 r. bardzo często udzielano porad prawnych z zakresu nowelizacji Kodeksu pracy, ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Wynikało to przede wszystkim z trudności interpretacyjnych związanych ze znowelizowanymi przepisami. strona 16 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Największą ilość porad prawnych podczas pełnionych dyżurów udzielono pracownikom. Pracodawcy korzystali z poradnictwa inspektorów pracy głównie podczas prowadzonych czynności kontrolnych. Liczba udzielonych porad prawnych świadczy o dużym zapotrzebowaniu społecznym na tę formę działalności Państwowej Inspekcji Pracy. Porady udzielane pracodawcom świadczą o trudnościach wiążących się ze stosowaniem przepisów prawnych w praktyce. Pracodawcy wykazują duże zainteresowanie problematyką prawa pracy oraz technicznego bezpieczeństwa i higieny pracy, przede wszystkim w zakresie znowelizowanych przepisów. Sytuacja ta wynika głownie z powodu częstych ich nowelizacji. Wielokrotne zmiany przepisów prowadzą do często nieświadomego i niezamierzonego ich naruszania. Dużym problemem jest krótki okres vacatio legis, który uniemożliwia należyte zapoznanie się z nowymi regulacjami. Jednakże najważniejszą przyczyną nie przestrzegania prawa przez pracodawców, a co za tym idzie, częste występowanie o poradę prawną, jest bardzo trudna sytuacja ekonomiczna wielu zakładów pracy, powodująca brak środków finansowych na zapewnienie właściwej obsługi prawnej. Porady udzielone pracownikom wskazują bardzo często na ich bezradność wobec pracodawców wykorzystujących niezmiernie trudną sytuację panującą na rynku pracy. Dotyczy to przede wszystkim nagminnego łamania przepisów o prawidłowości naliczania i terminowości wypłacania wynagrodzeń i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy oraz naruszania przepisów o czasie pracy. Wątpliwości pracowników wzbudzały znowelizowane przepisy ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych i brak jednoznacznych uregulowań dotyczących przyznawania tych świadczeń, a także brak kontroli zewnętrznej w stosunku do działań pracodawcy w tym zakresie. Z udzielanych porad wynika także problem bezumownego zatrudniania i długotrwałość postępowań sądowych w tym zakresie. Częstym przypadkiem jest zastępowanie umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Organizacjom związkowym, działającym na terenie objętym właściwością Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach, udzielono łącznie 250 porad. Najczęściej o poradę zwracały się następujące organizacje związkowe: NSZZ "Solidarność", Związek Zawodowy Pielęgniarek i Położnych, Ogólnopolski Związek Zawodowy Lekarzy w Szpitalu Wielospecjalistycznym w Gliwicach, Związek Nauczycielstwa Polskiego, Związek Zawodowy Pracowników Energetyki Cieplnej, Międzyzakładowy Związek Zawodowy Kolejarzy Śląskich PKP, OPZZ Zarząd Powiatowy w Częstochowie, Związek Zawodowy Pracowników Zakładów Graficznych Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Związek Zawodowy Oddziału Chirurgii w Cieszynie, Związek Zawodowy "Sierpień 80" ZTT Stomil, Związek Zawodowy Pracowników Polmos w Bielsku-Białej, Związek Zawodowy Pracowników Huty Zawiercie, Związek Zawodowy "Solidarność" Zakłady Naprawcze Lokomotyw Elektrycznych, Związek Zawodowy Pracowników Fabryki Opel w Gliwicach, Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 17
Międzyzakładowa Organizacja Związkowa NSZZ Solidarność przy Gestind Poland w Bielsku-Białej, Związek Zawodowy Kierowców PKS w Częstochowie, Związek Zawodowy Sanepidu w Częstochowie, Związek Zawodowy MOPS w Częstochowie. Zakres przedmiotowy porad udzielonych organizacjom związkowym obejmował przede wszystkim: kwestie związane z ochroną stosunku pracy działaczy związkowych, czas pracy w pięciodniowym tygodniu pracy, wynagrodzenia za pracę i inne świadczenia pieniężne wynikające ze stosunku pracy, uprawnienia organizacji związkowych w zakresie wprowadzania zmian do układów zbiorowych pracy, rozwiązywanie umów o pracę, nakładanie kar porządkowych, obowiązek konsultacji z organizacją związkową, interpretację postanowień ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, wypadki przy pracy. Ponadto wiele porad dotyczyło nowelizacji ustawy o związkach zawodowych i sposobu obliczania ilości osób pozostających pod szczególną ochroną w zakładach pracy. Duża ilość porad związana była z trudną sytuacją materialną w służbie zdrowia oraz negocjacją układów zbiorowych pracy lub wprowadzaniem regulaminów pracy i wynagradzania. W roku 2003 udzielono ogółem 50 porad dotyczących równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu. Obejmowały one swym zakresem problematykę udzielania dni wolnych z tytułu opieki nad dzieckiem, dopuszczalności korzystania przez ojca dziecka z części urlopu macierzyńskiego, wynikającego z przepisu art. 94 1 Kodeksu pracy, obowiązku informowania pracowników o przepisach dotyczących równego traktowania kobiet i mężczyzn. Podczas udzielania porad pracownicy podnosili brak zastosowania przepisów o równym traktowaniu kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu, przede wszystkim w zakresie nawiązywania stosunków pracy. Około 20% udzielonych porad technicznych dotyczyło szeroko rozumianej identyfikacji zagrożeń związanych z wykonywanym zawodem i stanowiskiem pracy. Ich tematyka oscylowała przede wszystkim wokół zagadnień dotyczących: warunków, jakim powinna odpowiadać praca przy monitorach ekranowych, przeprowadzania pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy, oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą, strona 18 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
obowiązku wyposażania pracowników w odzież i obuwie robocze, środków higieny osobistej, zabezpieczeń przy pracach na wysokości. Z przedmiotowej pomocy prawnej korzystali przede wszystkim pracodawcy podczas prowadzonych czynności kontrolnych. W wielu przypadkach efektem udzielonych porad było zastosowanie przez pracodawców osłon oraz zabezpieczeń maszyn i urządzeń, dokonanie oceny ryzyka zawodowego, poprawa warunków higieniczno sanitarnych oraz podjęcie działań mających na celu zmniejszenie emisji czynników szkodliwych dla zdrowia. Stwierdzić należy małe zainteresowanie problematyką dotyczącą identyfikacji zagrożeń w środowisku pracy ze strony pracowników. Najczęściej udzielano porad dotyczących wydawania odzieży roboczej, środków czystości, braku zabezpieczeń przy pracach na wysokości oraz niewłaściwych warunków higieniczno sanitarnych. Podsumowując ogromna ilość oraz zróżnicowana tematyka udzielonych porad wskazuje na duże zapotrzebowanie na tę formę działania Państwowej Inspekcji Pracy. Z jednej strony wiąże się to w wielu przypadkach z małą świadomością prawną, zarówno pracowników, jak i pracodawców, z drugiej jednak strony świadczy o dużym zainteresowaniu tematyką prawa pracy oraz technicznego bezpieczeństwa i higieny pracy. Duży wpływ na ilość udzielonych porad miała niewątpliwie obszerna nowelizacja przepisów z zakresu prawa pracy. Stwierdzić należy, że trudna sytuacja finansowa pracodawców powoduje często brak właściwej obsługi prawnej podmiotów gospodarczych, co sprawiło, że wiele udzielonych porad miało charakter czysto techniczny (np. sposób wypełniania świadectw pracy). Przedstawiana podczas udzielanych porad sytuacja pracownika, jako strony stosunku pracy, często wskazuje na jego bezradność wobec dyktatu pracodawcy, wykorzystującego sytuację panującą na rynku pracy. Dotyczy to głównie nagminnego łamania przepisów o czasie pracy oraz nie wywiązywania się z podstawowego obowiązku, jakim jest prawidłowe i terminowe wypłacanie wynagrodzenia za pracę. 2.9. Pisma o charakterze informacyjno prewencyjnym W 2003 r. skierowano pisma o charakterze informacyjno prewencyjnym do 149 adresatów, w tym do 46 pracodawców i 103 innych podmiotów gospodarczych, z czego do: innych OIP - 4, szkół i organów je nadzorujących - 2, szpitali i organów je nadzorujących - 5, innych organów nadzoru - 59, firm ubezpieczeniowych - 11, urzędów miast, gmin i powiatów - 19, policji i prokuratury - 1, innych jednostek - 2. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 19
Niezależnie od powyższego, wzorem lat ubiegłych, 12 kolejnych numerów miesięcznej IN- FORMACJI OKRESOWEJ przesyłano do 17 adresatów (parlamentarzyści, związki zawodowe, organizacje pracodawców, prasa i telewizja). Pełni ona istotną funkcję informacyjno prewencyjną, ponieważ zawiera przykłady dotyczące między innymi: współpracy z organami władzy terenowej i samorządowej, nadzoru nad warunkami pracy oraz partnerami społecznymi, nieprawidłowości w zakresie wypadków przy pracy i zagrożeń wypadkowych, chorób zawodowych i zagrożeń wynikających ze środowiska pracy oraz praworządności w sto-sunkach pracy, organizacji lub współudziału w konkursach, sympozjach i konferencjach popularyzujących problematykę bhp, poradnictwa w ramach imprez masowych, efektów działalności kontrolnej i rozpoznawczej, problemów interpretacyjnych z zakresu prawa pracy. W ok. 40% przypadków adresaci pism powiadomili okręg o sposobie wykorzystania skierowanych do nich pism i podjętych działaniach w tym zakresie. I tak przykładowo efektem pisma profilaktycznego skierowanego do drukarni i zakładów poligraficznych, zawierającego opis okoliczności i przyczyn wypadku, któremu podczas wykonywania rutynowych czynności (czyszczenie wałków farbowych maszyny drukarskiej) w jednym z zakładów poligraficznych uległ doświadczony drukarz arkuszowych maszyn offsetowych, było wyeliminowanie szeregu nieprawidłowości związanych z obsługą tych maszyn. 2.10. Powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy W okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2003 r. inspektorzy pracy Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach wytoczyli 2 powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy. W pierwszym przypadku powództwo wniesiono na rzecz 2 osób zatrudnionych bez jakiejkolwiek umowy, sporządzonej w formie pisemnej. Osoby te świadczyły pracę w cha-rakterze dekarzy, wraz z pracownikami firmy zatrudnionymi na różnych budowach, na rzecz pracodawcy, w wyznaczonym czasie, który był ewidencjonowany przez brygadzistę. Inspektor pracy podjął czynności kontrolne na skutek skargi dotyczącej zatrudnienia bez umów o pracę oraz w związku z zaistniałym zbiorowym i śmiertelnym wypadkiem przy pracy. Poszkodowanymi w wypadku przy pracy były osoby, na rzecz których inspektor pracy wniósł powództwo o usta-lenie stosunku pracy. W dniu 6 maja 2003 r. przed Sądem Rejonowym Sądem Pracy w Katowicach została zawarta ugoda, mocą której ustalono, że stosunek pracy w okresie jednego roku łączył firmę z jedną z osób, na rzecz której zostało wytoczone powództwo. Powództwo wytoczone na rzecz drugiej osoby, zmarłej w wyniku wypadku przy pracy, zostało przez sąd oddalone. Dodać należy, że inspektor pracy skierował do Prokuratury Rejonowej w Katowicach zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 218 1 K.k. Prokurator skierował do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Wniosek ten został uwzględniony. strona 20 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
W drugim przypadku powództwo wniesiono na rzecz 4 osób, zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych w sklepie spożywczym. Inspektor pracy ustalił, że właściciel sklepu nie zatrudniał innych osób na podstawie umów o pracę. Zleceniobiorcy wykonywali pracę osobiście i pod kierownictwem właściciela sklepu. Ponadto zobowiązani byli do świadczenia pracy w ściśle wyznaczonym czasie. W związku z powyższym inspektor pracy skierował w dniu 12 listopada 2003 r. stosowny pozew do Sądu Rejonowego w Częstochowie. Postępowanie w sprawie nie zostało jeszcze zakończone. W dniu 26 listopada 2003 r. przed Sądem Okręgowym w Gliwicach zapadł wyrok, w którym oddalono apelację pracodawcy od wyroku Sądu Rejonowego Sądu Pracy w Gliwicach. W wyroku tym sąd uznał, że poszkodowanego w wypadku łączył z firmą stosunek pracy. Okoliczności sprawy były następujące: W maju 2001 r. inspektor pracy został powiadomiony o wypadku śmiertelnym przy malowaniu słupów wysokiego napięcia w Raciborzu. Prace były realizowane przez firmę specjalizującą się w tego rodzaju pracach. Bezpośrednio przy pracach malarskich na wysokości zatrudniane były osoby, z którymi pracodawca zawarł umowy o dzieło. Poszkodowany, z którym zawarto umowę o dzieło, wskutek upadku z wysokości zginął na miejscu. Ze względu na to, że poszkodowany nie był pracownikiem, nie przeprowadzono postępowania powypadkowego. W związku z tym, że charakter pracy świadczonej na podstawie umowy o dzieło nosił znamiona stosunku pracy, inspektor pracy w dniu 6 czerwca 2001 r. wystąpił z pozwem o ustalenie, że poszkodowanego łączył z ww. firmą stosunek pracy. Sąd podzielił stanowisko inspektora pracy. W 2003 r. nie było przypadków wstąpienia do postępowania za zgodą powoda. Inspektorzy pracy skierowali do 290 pracodawców 294 wystąpienia, zawierające 350 wniosków związanych z nieprawidłowościami polegającymi na niezgodności rodzaju umowy z charakterem świadczonej pracy. Wnioski te dotyczyły 762 osób. Z informacji pracodawców, które wpłynęły do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach wynika, że 172 pracodawców zrealizowało 205 wniosków. Zrealizowane wnioski dotyczyły 531 osób. Za wykroczenia określone w przepisie art. 281 pkt 1 Kodeksu pracy inspektorzy pracy ukarali mandatami 63 pracodawców. Łączna wysokość kary grzywny wyniosła z tego tytułu 19.800 zł. Inspektorzy pracy skierowali do sądu 20 wniosków o ukaranie, zawierających zarzuty popełnienia wykroczenia z art. 281 pkt 1 Kodeksu pracy. Wnioski te zostały skierowane przeciwko 20 pracodawcom. Do tej pory sądy zakończyły rozpatrywanie 13 spraw, orzekając karę grzywny w łącznej wysokości 7.400 zł. Przeprowadzane kontrole wykazały, że w dalszym ciągu zawierane są umowy cywilnoprawne w warunkach, w których powinny być zawarte umowy o pracę. Przyczyny ujawnianych nieprawidłowości są różne. Z jednej strony zawieranie tego typu umów spowodowane jest świadomym działaniem pracodawców, którzy w ten sposób chcą obniżyć koszty związane z zatrudnieniem, z drugiej natomiast umowy cywilnoprawne poprzedzają zawarcie umów o pracę i służą sprawdzeniu przydatności danej osoby do pracy na powierzonym stanowisku. W ogromnej większości przypadków dzieje się tak za zgodą samych zleceniobiorców, dla których zawarcie umowy zlecenia, czy też umowy o dzieło, jest często jedyną możliwością zatrudnienia. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 21
Zauważyć przy tym trzeba, że duża część wniosków inspektorów pracy o zawarcie umów o pracę została zrealizowana. Pozwala to domniemywać, że pracodawcy posiadali pełną świadomość, iż zawarcie umowy cywilnoprawnej było w tych przypadkach nieprawidłowe. Dopiero kontrola inspektora pracy i perspektywa poniesienia skutków prawnych naruszenia przepisów prawa wymusiła zrezygnowanie z tego rodzaju praktyki. Inną sprawą jest, że niektórzy zleceniobiorcy sami nie byli zainteresowani zawarciem umów o pracę. Omawiając problematykę związaną z kierowaniem do sądu pozwów o ustalenie istnienia stosunku pracy, nie sposób pominąć innego rodzaju działań podejmowanych przez inspektora pracy udzielającego porad z zakresu prawa pracy. W ramach poradnictwa inspektor pracy sporządził 14 projektów pozwów do sądu dla osób, które zamierzały skierować swoje roszczenie na drogę postępowania sądowego i żądać ustalenia istnienia stosunku pracy. 2.11. Rejestracja zakładowych układów zbiorowych pracy W 2003 r. do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach wpłynęło 95 wniosków o rejestrację układów zbiorowych pracy oraz 555 wniosków o rejestrację protokołów dodatkowych do układu, jak również 5 porozumień o stosowaniu układu. Liczba wniosków o rejestrację układów zbiorowych pracy i protokołów dodatkowych oraz porozumień o stosowaniu układu złożonych w Okręgowym Inspektoracie Pracy w Katowicach w okresie od 26.11.1994 r. do 31.12.2003 r. Rok Układy podlegające zgłoszeniu do rejestru Układy podlegające rejestracji Liczba złożonych układów (ogółem) Protokoły dodatkowe Porozumienia o stosowaniu układu 1995 733 229 962 703-1996 11 130 141 945-1997 4 144 148 870 5 1998 1 95 96 741 2 1999-109 109 877 1 2000-84 84 580 43 2001-70 70 495 8 2002-84 84 448 11 2003 95 95 555 5 Ogółem w okresie od 26.11.1994 r. do 31.12..2003 r. 749 1.040 1.789 6.214 75 strona 22 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Z danych liczbowych zawartych w powyższej tabeli wynika, iż od dłuższego czasu liczba składanych w Okręgowym Inspektoracie Pracy w Katowicach celem rejestracji zakładowych układów zbiorowych pracy oraz protokołów dodatkowych do układów, utrzymuje się na stałym poziomie. W 2003 r. do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach wpłynęły również wnioski o wpis do rejestru układów niżej wymienionych informacji określonych w przepisach rozporządzenia wykonawczego (rozporządzenie PPiPS z dnia 04.04.2002 r. w sprawie trybu postępowania w sprawie rejestracji układów zbiorowych pracy, prowadzenia rejestru układów i aktów rejestrowych oraz wzorów klauzul rejestracyjnych i kart rejestrowych): 79 informacji o wypowiedzeniu układu, 36 informacji o rozwiązaniu układu, 55 informacji o zawieszeniu stosowania w całości lub w części układu zakładowego, 3 informacje o wstąpieniu organizacji związkowej, która nie zawarła układu w prawa i obowiązki strony, 10 informacji o odstąpieniu od stosowania układu przez pracodawcę w związku z rozwiązaniem się organizacji związkowych będących stroną układu, 4 informacje o rozwiązaniu organizacji związkowej będącej stroną układu, 1 informacja o przejściu zakładu pracy na innego pracodawcę w trybie art. 23 1 Kp., 1 informacja o likwidacji pracodawcy, 3 informacje o zmianie nazwy pracodawcy. Wpływające do Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach wnioski o rejestrację układów oraz protokołów dodatkowych nadal w bardzo wielu przypadkach nie spełniały wymogów określonych w przepisach rozporządzenia wykonawczego, co w 2003 r. spowodowało zwrot wniosków bez rozpatrzenia w odniesieniu do 20 układów, 1 porozumienia o stosowaniu układu oraz 168 protokołów dodatkowych. Najczęstszą przyczyną odmowy rozpatrzenia wniosków o rejestrację układu lub protokołu dodatkowego był brak informacji, o których mowa w 2 pkt 2 ww. rozporządzenia. Bardzo często do wniosków o rejestrację nie były również dołączane dokumenty świadczące o zdolności układowej stron, a w szczególności pełnomocnictwa osób zawierających układ w imieniu organów do tego uprawnionych oraz wyciągi ze statutu organizacji związkowych wskazujące organ właściwy do zawarcia układu. Niejednokrotnie występowały także przypadki składania celem rejestracji układów zbiorowych pracy i protokołów dodatkowych bez wymaganego wniosku lub bez załączenia odpowiedniej liczby egzemplarzy układu (protokołu), co świadczyć może o nieznajomości przepisów prawa pracy, a w odniesieniu do stron składających kolejny protokół dodatkowy, o lekceważeniu tych przepisów. Nie spełnienie wymogów wynikających z przepisów rozporządzenia wykonawczego stanowiło w 2003 r. przyczynę odmowy rozpatrzenia 54 wniosków o wpis do rejestru układów informacji, o których mowa w tym rozporządzeniu. Dotyczyło to: 26 informacji o wypowiedzeniu, Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 23
4 informacji o rozwiązaniu układu, 1 informacji o rozwiązaniu organizacji związkowej będącej stroną układu, 1 informacji o wstąpieniu organizacji związkowej w prawa i obowiązki strony układu, 17 informacji o zawieszeniu stosowania układu, 5 informacji o odstąpieniu od stosowania przez pracodawcę układu w trybie art. 241 29 3 Kp. W odniesieniu do wniosków o wpis do rejestru układów informacji stwierdzić należy, że najczęstszą przyczyną odmowy ich rozpatrzenia było nie dołączenie do przedmiotowych wniosków odpowiednich dokumentów np.: porozumienia o zawieszeniu stosowania układu, czy oświadczenia o wypowiedzeniu układu złożonego przez jedną ze stron układu. W 2003 r. zarejestrowanych zostało 65 układów zbiorowych pracy, 408 protokołów dodatkowych do układów oraz 4 porozumienia o stosowaniu układu zbiorowego pracy zawarte na podstawie art. 241 10 Kodeksu pracy. Spośród 65 ww. układów zbiorowych pracy 21 stanowią układy zawarte u danego pracodawcy po raz pierwszy, a 44 układy zawarte po rozwiązaniu dotychczasowego układu. Do rejestru układów zakładowych w 2003 r. wpisane zostały również następujące informacje określone w przepisach rozporządzenia wykonawczego: 46 informacji o wypowiedzeniu układu, 33 informacje o rozwiązaniu układu, 4 informacje o rozwiązaniu organizacji związkowej będącej stroną układu, 2 informacje o wstąpieniu organizacji związkowej, która nie zawarła układu w prawa i obowiązki strony, 43 informacje o zawieszeniu stosowania w całości lub w części układu, 5 informacji o odstąpieniu od stosowania układu przez pracodawcę w związku z rozwiązaniem się organizacji związkowej będącej stroną układu, 1 informacja o przejściu zakładu na innego pracodawcę w trybie art. 23 1 Kp. 3 informacje o zmianie nazwy pracodawcy, 1 informacja o likwidacji pracodawcy. Liczba zarejestrowanych układów zbiorowych pracy i protokołów dodatkowych oraz porozumień o stosowaniu układu Wyszczególnienie Układy zbiorowe pracy Protokoły dodatkowe do układu Porozumienia o stosowaniu układu Od 26.11.1994r. do 31.12.2002r. 1.617 5.173 58 (ogółem) 2003 r. 65 408 4 Ogółem 1.682 5.581 62 strona 24 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
Złożone celem rejestracji układy zbiorowe pracy oraz protokoły dodatkowe w większości przypadków zawierały postanowienia niezgodne z przepisami prawa, a w szczególności z przepisami prawa pracy. W 2003 r. uchybienia powyższe stwierdzone zostały w 52 układach i 148 protokołach dodatkowych. Najczęściej kwestionowane postanowienia układów dotyczyły: ustalania norm czasu pracy, nie zamieszczania w układzie zasad przyznawania pracownikom świadczeń związanych z pracą, np. premii regulaminowych, nagród, różnego rodzaju dodatków, możliwości wprowadzenia do treści układu zmian bez zachowania trybu wynikającego z art. 241 9 Kp., zasad obliczania odprawy emerytalno rentowej, naruszania zasady równego traktowania pracowników w zakresie nabywania prawa do nagrody jubileuszowej i dodatku stażowego oraz ich wysokości, określania w układzie zasad wynagradzania osób zarządzających, w imieniu pracodawcy, zakładem pracy, ustalania w układzie możliwości zawieszenia wypłaty przewidzianych w nim świadczeń bez zawarcia porozumienia o zawieszeniu, o którym mowa w art. 241 27 Kodeksu pracy, daty wejścia w życie układu (protokołu), zasad dostarczania pracownikom odzieży i obuwia roboczego oraz wypłacania ekwiwalentu pieniężnego za używanie przez pracownika własnej odzieży i obuwia roboczego lub pranie odzieży roboczej. Składane celem rejestracji układy zbiorowe pracy zawierały przede wszystkim postanowienia dotyczące wynagradzania za pracę oraz przyznawania pracownikom innych świadczeń związanych z pracą. W zakresie unormowań układowych dotyczących warunków pracy, główne miejsce zajmowała natomiast problematyka czasu pracy i urlopów wypoczynkowych. Innym zagadnieniem, bardzo często regulowanym w układzie, była także działalność socjalna na rzecz pracowników prowadzona w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych. Do pozytywnych regulacji układowych można zaliczyć: przyznawanie pracownikom prawa do dodatkowych świadczeń związanych z pracą, których obowiązek wypłaty nie wynika z powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy np.: nagród jubileuszowych, premii regulaminowych, nagród świątecznych, różnego rodzaju dodatków, ustalanie odprawy emerytalno rentowej w wysokości wyższej niż przewiduje to art. 92 1 Kodeksu pracy, określanie korzystniejszych zasad wynagradzania za pracę w godzinach nadliczbowych, w niedziele i święta, ustalanie dodatkowego wynagrodzenia za pracę w porze nocnej w wysokości wyższej niż wynika to z art. 137 2 Kodeksu pracy, Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 25
W 2003 r. Okręgowy Inspektor Pracy w Katowicach odmówił rejestracji 7 układów zbiorowych pracy oraz 17 protokołów dodatkowych do układu. Przyczyną odmowy było nie zachowanie przez strony trybu określonego art. 241 11 4 Kodeksu pracy. Strony nie wyraziły bowiem zarówno zgody na wpis tych układów i protokołów dodatkowych do rejestru bez postanowień uznanych przez organ rejestrujący za niezgodne z prawem, jak również nie dokonały w układach i protokołach odpowiednich zmian w ustawowym terminie. Odmowa rejestracji układów i protokołów dodatkowych była zatem konsekwencją uznania przez organ rejestrujący zawartych w nich postanowień za niezgodne z przepisami prawa lub mniej od nich korzystne. Postanowienia te najczęściej dotyczyły: nie określenia w układzie zasad przyznawania pracownikom dodatkowych świadczeń związanych z pracą, możliwości wprowadzenia do układu zmian bez zachowania trybu przewidzianego w art. 241 9 Kp, naruszania praw osób trzecich, ustalenia w układzie możliwości zawieszenia wypłaty przewidzianych w nim świadczeń bez zawarcia porozumienia o zawieszeniu, o którym mowa w art. 241 27 Kp. Tylko w przypadku 1 wniosku odmowa rejestracji spowodowana była uznaniem przez organ rejestrujący układów, o których mowa w tym wniosku, za zawartych niezgodnie z pra-wem i związku z tym w myśl art. 241 11 2 Kp. nie podlegających rejestracji. W 2003 r. strony układów nie wniosły do sądu odwołań od odmowy rejestracji. Zakończyły się natomiast postępowania w 4 sprawach wniesionych w roku ubiegłym. We wszystkich z nich sąd oddalił odwołania. W 2003 r., podobnie jak w roku poprzednim, nie odnotowano żadnego przypadku wykreślenia układu z rejestru na podstawie art. 241 11 5 4 Kodeksu pracy oraz wystąpienia z zastrzeżeniem, o którym mowa w art. 241 11 5 1 Kodeksu pracy. Spośród wpisanych do rejestru układów zakładowych aktualnie obowiązuje 1.075 układów, 92 układy są natomiast stosowane. Z ogólnej liczby wpisanych do rejestru porozumień o stosowaniu układu aktualnie obowiązuje 58 porozumień, 2 są natomiast stosowane. W omawianym okresie sprawozdawczym wystąpiło duże zapotrzebowanie na informacje związane z zawieraniem i rejestracją układów zakładowych oraz protokołów dodatkowych. Świadczyć o tym może liczba ok. 3.600 udzielonych w tym zakresie stronom układów porad prawnych oraz zainteresowanie tym tematem uczestników spotkań i szkoleń, które miały miejsce w 2003 r. Przedstawiciele Okręgowego Inspektoratu Pracy w Katowicach prowadzą między innymi wykłady na organizowanych cyklicznie kursach dla specjalistów działów kadr. Osoby biorące udział w tych szkoleniach wykazują duże zainteresowanie problematyką związaną z układami zbiorowymi pracy, bowiem często uczestniczą one w rokowaniach prowadzonych w celu zawarcia układu lub dokonania zmian jego treści. Zapoznanie tych osób z aktualnie obowiązującym w tym zakresie stanem prawnym oraz wyjaśnienie nurtujących je wątpliwości, z pewnością wpłynie na zmniejszenie liczby układów zawierających postanowienia niezgodne z prawem. strona 26 Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach
W maju 2003 r. odbyło się zorganizowane przez Związek Zawodowy Górników w Polsce szkolenie dla przedstawicieli zakładowych organizacji związkowych tego związku. Uczestnicy szkolenia zostali zapoznani z przepisami działu XI Kodeksu pracy. Szkolenie w tym zakresie dla osób reprezentujących Związek Zawodowy Dyżurnych Ruchu PKP zostało przeprowadzone również w październiku 2003 r. W kwietniu 2003 r. miało natomiast miejsce spotkanie z przedstawicielami Międzyzakładowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ Solidarność przy Polskie Huty Stali S.A. w Dąbrowie Górniczej, którego tematem była problematyka dotycząca zawierania układów zbiorowych pracy. Dotychczasowe doświadczenia w zakresie rejestracji układów zbiorowych pracy pozwalają na stwierdzenie, iż strony uprawnione do zawierania układów zbiorowych pracy nadal wykazują się nieznajomością przepisów prawa pracy dotyczących układów. Świadczy o tym zarówno liczba zwracanych bez rozpatrzenia wniosków o rejestrację układów (protokołów), jak i liczba układów, które zawierają postanowienia niezgodne z prawem. Można by również zaryzykować stwierdzenie, iż strony, ze względu na nieznajomość przepisów prawa układowego, nie wykorzystują możliwości swobodnego kształtowania treści układu zbiorowego pracy, jaką dają im przepisy prawa pracy. Bardzo często strony ograniczają się wyłącznie do zawierania układów, których postanowienia są powtórzeniem treści przepisów Kodeksu pracy. Przedstawione w niniejszym opracowaniu dane wskazują, że liczba zgłoszonych do rejestru układów informacji o wypowiedzeniu oraz rozwiązaniu układu wykazuje tendencję wzrostową. Sytuacja ta spowodowana jest niewątpliwie wydanym przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 18.11.2002 r., pociągającym za sobą utratę mocy obowiązującej art. 241 7 4 Kp. Działania te nie mogą jednakże stanowić podstawy do wyciagnięcia wniosków, iż maleje zainteresowanie układami zbiorowymi pracy. Liczba zawieranych układów zbiorowych pracy, jak i protokołów dodatkowych do układów nadal obowiązujących, utrzymuje się bowiem na stałym poziomie. Za powyższym przemawia również fakt, iż u większości pracodawców, po rozwiązaniu układu dotychczasowego, dochodzi do zawarcia nowego układu. Treść tych układów nie zawiera już tak szeroko zakrojonych zobowiązań wobec pracowników i jest najczęściej dostosowana do aktualnych możliwości finansowych pracodawcy, a to z kolei daje większą gwarancję realizacji postanowień układowych. Szereg nieprawidłowości powstałych na tle zawierania zakładowych układów zbiorowych pracy jest jednak wynikiem trudności interpretacyjnych przepisów prawa pracy. Przykładem może tu być art. 241 29 3 Kp. określający, że pracodawca może odstąpić od stosowania układu tylko w razie rozwiązania organizacji związkowych, które układ zawarły. Tak sformułowany przepis pozbawia możliwości odstąpienia od stosowania układu pracodawcę, u którego organizacje związkowe, będące stroną układu, zaprzestały faktycznego działania lub utraciły status zakładowej organizacji związkowej w rozumieniu art. 25 1 ustawy o związkach zawodowych, lecz nie uległy rozwiązaniu. Okręgowy Inspektorat Pracy w Katowicach strona 27