Dolomity z polskich z ó w aspekcie krajowego przemys u materia ów ogniotrwa ych mo liwo ci i ograniczenia

MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 63, 3, (2011), 614-618 www.ptcer.pl/mccm Dolomity z polskich z ó w aspekcie krajowego przemys u materia ów ogniotrwa ych mo liwo ci i ograniczenia BARBARA RADWANEK-B K 1 *, BOGUS AW B K 1, PIOTR WYSZOMIRSKI 2 1 Pa stwowy Instytut Geologiczny-Pa stwowy Instytut Badawczy, Oddzia Karpacki, Skrzatów 1, 31-560 Kraków 2 Akademia Górniczo-Hutnicza, Katedra Technologii Ceramiki i Materia ów Ogniotrwa ych, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków *e-mail: barbara.radwanek-bak@pgi.gov.pl Streszczenie Dolomity jako kopaliny wielosurowcowe znajduj zastosowanie w wielu ga ziach przemys u, w tym równie w przemy le materia ów ogniotrwa ych. Do tego celu s one aktualnie pozyskiwane ze z o a Brudzowice w regionie l sko-krakowskim. W zwi zku ze stopniowym wyczerpywaniem si zasobów dolomitów o w a ciwo ciach najbardziej korzystnych z punktu widzenia potrzeb produkcji materia ów ogniotrwa ych, zachodzi potrzeba ponownego rozeznania krajowej bazy zasobowej. Dokonuj c go nale y wzi pod uwag nie tylko aktualne, coraz bardziej wygórowane wymagania jako ciowe stawiane tym surowcom, ale tak e realia gospodarczo-ekonomiczne, zwi zane z op acalno ci - niekiedy koniecznej, lecz kosztownej i koliduj cej cz sto z masowym wydobyciem - eksploatacji selektywnej oraz wielko ci zapotrzebowania ze strony przemys u materia ów ogniotrwa ych. W niniejszej pracy przedstawiono syntetyczny zarys tej problematyki z uwzgl dnieniem wcze niejszych opracowa i ocen. Przeprowadzona analiza krajowej bazy zasobowej dolomitów wykaza- a, e najwi ksze mo liwo ci wykorzystania do produkcji materia ów ogniotrwa ych zwi zane s w dalszym ci gu z dolomitami ze z o a Brudzowice, a tak e z innymi z o ami regionu l sko-krakowskiego, zarówno eksploatowanymi (np. Z bkowice B dzi skie, Libi ), jak i rezerwowymi ( Chruszczobród ). Potencjalnie interesuj cymi obiektami wydaj si równie by z o e Winna zlokalizowane w regionie wi tokrzyskim oraz fragmenty niektórych z ó dolno l skich, w szczególno ci O drzychowice-romanowo. Wymaga to jednak przeprowadzenia dalszych bada kopaliny dolomitowej, zarówno mineralogiczno-petrogra cznych i chemicznych, jak te rozpoznania z o owego w celu ewentualnego wydzielenia partii z ó spe niaj cych kryteria przemys u materia ów ogniotrwa ych. S owa kluczowe: z o a dolomitów, materia y ogniotrwa e DOLOMITES OF POLISH DEPOSITS IN ASPECTS OF THE DOMESTIC REFRACTORY INDUSTRY POSSIBILITIES AND LIMITATIONS Dolomites are used in different industrial branches, also for the production of refractories. For this purpose they are currently obtained only from Brudzowice deposit in the Cracow-Silesian region. In connection with progressive exhausting of dolomites especially advantageous for the refractories, their reserves should be again recognized. For this purpose not only higher and higher quality requirements but also economic aspects must be taken into consideration. The latter are connected with a pro t of selective exploitation of dolomites as well as with demands of refractory industry. Such kind of exploitation is often expensive and collides with intensive output. The general review of this problem with respect to earlier elaborations and evaluation is the subject of this paper. The analysis of domestic dolomite resources has shown the greatest possibilities of using these raw materials for refractory production with regard to the Brudzowice deposit and also other deposits of the Cracow-Silesian region both under exploitation (e.g., Z bkowice B dzi skie and Libi ) and being a reserve ( Chruszczobród ). The Winna deposit in the wi tokrzyskie region and some Lower Silesian deposits (especially O drzychowice- Romanowo ) can be taken into consideration as the potentially interesting sources. However, the dolomite raw materials of this origin require further investigations both mineralogical-petrographic and chemical, as well as the accurate deposit recognizing to indicate their parts with the most suitable parameters for the production of refractories. Keywords: Dolomite deposits, Refractory materials 1. Wprowadzenie Ska a dolomitowa, potocznie zwana dolomitem od nazwy jej g ównego sk adnika, stanowi typow kopalin wielosurowcow przydatn do wielokierunkowego wykorzystania. Korzystne w a ciwo ci zyczno-mechaniczne wysoka wytrzyma o na ciskanie, mrozoodporno, a tak e spotykana niekiedy bloczno ska y sprawiaj, e dolomit znajduje zastosowanie w drogownictwie i budownictwie, w tym równie jako materia y dekoracyjne. Odmiany charakteryzuj ce si wysok czysto ci, tj. zawieraj ce tylko niewielkie, czy wr cz ladowe domieszki innych minera ów, pozwalaj na ich wykorzystanie w ró nych ga ziach przemys u: ceramicznym, szklarskim, chemicznym lub spo ywczym, hutnictwie i do produkcji materia ów ogniotrwa ych. Wyró niaj c korzystn cech, umo liwiaj c wykorzystanie w przemy le materia ów ogniotrwa ych jest wysoka temperatura topienia produktów powsta ych w wyniku termicznego rozk adu dolomitu, tj. CaO (2570 C) i MgO (2840 C). 614

DOLOMITY Z POLSKICH Z Ó W ASPEKCIE KRAJOWEGO PRZEMYS U MATERIA ÓW OGNIOTRWA YCH MO LIWO CI I OGRANICZENIA W krajowym bilansie zasobów kopalin dolomity i marmury dolomitowe ujmowane s generalnie w dwóch grupach surowcowych: jako kamienie budowlane i drogowe oraz jako tzw. dolomity przemys owe, dawniej zwane dolomitami hutniczymi, ze wzgl du na dominacj tego kierunku ich wykorzystania (Rys. 1) [6]. Obecnie dla celów hutniczych wykorzystuje si oko o 9 % wydobywanych w kraju dolomitów (Rys. 2) [10]. Dolomitowe odpady mineralne, zarówno kopalniane jak i przetwórcze, mog by te wykorzystywane do produkcji w glanowych nawozów wapniowo-magnezowych. Rys. 2. Struktura zu ycia dolomitów w Polsce wg [10]: 1 materia y ogniotrwa e, 2 - hutnictwo, 3 przemys ceramiczny, szklarski i in., 4 - kruszywa i nawozy mineralne. Fig. 2. The structure of consumption of dolomites in Poland according to[10]: 1 refractories, 2 metallurgical industry, 3 ceramic, glass and another industries, 4 crushed stones for building, road materials and mineral fertilizers. Rys. 1. Udokumentowane zasoby bilansowe dolomitów w z o ach krajowych wg [6]: 1 - dolomity przemys owe, 2 - kamienie budowlane i drogowe. Fig. 1. Dolomite resources in the domestic deposits according to [6]: 1 - industrial dolomites, 2- building and road materials. Ska y dolomitowe wyst puj w kilku regionach Polski w kompleksach skalnych ró nego wieku od prekambru po jur na ró nej, nieraz du ej g boko ci. Ich fragmenty po o one w stre e przypowierzchniowej, umo liwiaj cej odkrywkow eksploatacj, wyst puj w regionie l sko-krakowskim, Górach wi tokrzyskich oraz w Sudetach [4, 7, 8]. W regionach tych udokumentowano ich z o a. I tak w regionie l sko-krakowskim znanych jest 29 z ó dolomitów, w tym 12 z ó dolomitów przemys owych, w regionie wi tokrzyskim 22 z o a przeznaczone dla budownictwa i drogownictwa, a w regionie sudeckim 13 z ó, w tym jedno zaliczone do grupy dolomitów przemys owych. 2. Ograniczenia i bariery wykorzystania dolomitów dla potrzeb przemys u materia ów budowlanych Najpowa niejsze ograniczenia w szerokim wykorzystaniu dolomitów w przemy le materia ów ogniotrwa ych s spowodowane ostrymi parametrami jako ciowymi, wynikaj cymi z wymaga technologicznych, w szczególno ci z potrzeby przeprowadzenia efektywnego procesu spiekania. Zwi zane s one z du czysto ci chemiczn, a zw aszcza z brakiem zanieczyszcze w postaci SiO 2, Al 2 O 3 i Fe 2 O 3, wysok zawarto ci MgO, a tak e odpowiednim uziarnieniem i porowato ci otwart. Wymagania dotycz ce chemizmu dolomitów regulowane s norm BN-86/6761-16, zgodnie z któr tylko trzy spo ród zawartych w niej sze ciu odmian dolomitu surowego nadaj si do produkcji materia ów ogniotrwa ych [13]. Z gatunków DM1 i DM2 mo na otrzyma dolomit pra ony, który nadaje si do produkcji mas dolomitowych ni szej jako ci, za gatunek DK (tzw. dolomit konwertorowy) s u y do produkcji najwy szej jako ci dolomitu pra onego (DKS), z którego produkuje si formowane wyroby dolomitowe. Wymagania dotycz ce uziarnienia dolomitu i jego porowato ci nie s ci le okre lone. Wieloletnie do wiadczenia przemys owe poparte badaniami laboratoryjnymi wykaza y, e do pra enia zw aszcza w prostszym pod wzgl dem technologicznym procesie jednostopniowego spiekania nadaj si jedynie dolomity drobnokrystaliczne. Tradycyjnie uwa a si równie, e cech po dan jest niska porowato otwarta, cho jej wp yw na efektywno procesu pra enia nie jest jednoznacznie okre lona, a dok adne wyznaczenie dopuszczalnej, granicznej warto ci porowato ci otwartej dolomitu, jako podstawy oceny jego spiekalno ci, nie jest mo liwe [5, 11]. Wymagania dotycz te sta o ci parametrów jako ciowych, do czego konieczna jest du a jednorodno kopaliny. Spe nienie tego wymagania jest ród em wielu problemów i nieporozumie mi dzy dostawcami i odbiorcami surowca dolomitowego. Wi kszo polskich z ó dolomitów to z o a niejednorodne tak pod wzgl dem przynale no ci do okre- lonych ogniw stratygra cznych i wiekowych jak i odmian litologicznych. Skutkuje to zmienno ci sk adu chemicznego dolomitów, a zw aszcza zawarto ci g ównych sk adników MgO i CaO, oraz cech strukturalnych. Przyk adowo, w triasowych dolomitach kruszcono nych regionu l skokrakowskiego, które stanowi jak dot d najlepszy i najszerzej wykorzystywany w przemy le materia ów ogniotrwa- ych surowiec, niejednorodno ta zwi zana jest cz ciowo z uwarunkowaniami genetycznymi, w szczególno ci z przebiegiem dolomityzacji pierwotnych wapieni. Przestrzenny zasi g dolomityzacji jest zmienny zarówno w poziomie, jak i w pionie. W pro lach niektórych z ó mo na obserwowa nieregularne przej cia ró nych odmian ska y od wapieni poprzez wapienie dolomityczne, dolomity wapniste po dolomity. Zmienno ta rzutuje na zró nicowanie zwarto ci MgO i CaO w skale. ród em niejednorodno ci surowca jest te zmienna ilo domieszek, g ównie tlenków elaza i krzemionki, zwi zana g ównie z rozwojem krasu, wietrzeniem, czy lokaln sili kacj ska. Le ce pod dolomitami kruszcono nymi starsze wiekowo dolomity dewo skie charakteryzuj si wi ksz czysto ci i mniejszym zró nicowaniem litologicz- MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 63, 3, (2011) 615

B. RADWANEK-B K, B. B K, P. WYSZOMIRSKI nym. S one jednak bardziej grubokrystaliczne w porównaniu z kruszcono nymi, które s zazwyczaj ska drobno- lub mikrokrystaliczn. Równie liczne z o a dewo skich dolomitów regionu wi tokrzyskiego nie s jednorodne zarówno pod wzgl dem przynale no ci do poszczególnych ogniw stratygra cznych oraz wiekowych, jak i odmian litologicznych. Buduj ce doln, starsz cz pro lu dolomity ei u wykazuj zazwyczaj zbyt nisk, w porównaniu z wymaganiami, zawarto MgO. Le ce na nich m odsze dolomity ywetu charakteryzuj si wy sz zawarto ci MgO przy niskim udziale domieszek szkodliwych. Poniewa jednak przej cie mi dzy dwiema wymienionymi cz ciami kompleksu jest nieregularne, wyznaczenie tych granic jest trudne i obarczone nie- cis o ci, a niekiedy kompleks dewonu w ogóle nie bywa rozdzielany. Ponadto zawarto ci normatywnych sk adników s bardzo zmienne w przestrzeni. Podobnie w z o ach dolomitów i marmurów dolomitowych regionu dolno l skiego (sudeckiego) wyst puje równie najcz ciej kilka odmian tych ska, ró ni cych si pod wzgl dem sk adu chemicznego i krystaliczno ci. Ponadto budowa geologiczna tych z ó jest zazwyczaj skomplikowana, a ska y dolomitowe zawieraj domieszki g ównie kwarcu, minera ów grupy serpentynu i biotytu. Spe nienie wygórowanych wymaga jako ciowych kopaliny jest trudne z górniczego punktu widzenia, gdy cz sto wymaga selektywnej i prowadzonej elastycznie eksploatacji z o a. Powoduje równie konieczno bie cego monitoringu parametrów kopaliny i jako ci urobku. Czynniki te wp ywaj z kolei w istotny sposób na wzrost kosztów wydobycia. Przy generalnie niewielkim zapotrzebowaniu przemys u materia ów ogniotrwa ych, rz du stu tys. t w skali roku, koszty te musz by wyra nie wy sze od kosztów wydobycia dolomitów prowadzonego na masow skal dla potrzeb hutnictwa, drogownictwa lub budownictwa. Ponadto ryzyko k opotów z utrzymaniem sta ych wysokich parametrów jako ciowych urobku przeznaczonego dla odbiorców reprezentuj cych przemys materia ów ogniotrwa ych jest dla wielu producentów zbyt du ym obci eniem. Maj c mo liwo zbytu surowca produkowanego w du ych ilo ciach i bez utrudnie nie s oni zainteresowani niewielkim w sumie, a cz sto niepewnym zyskiem z produkcji dolomitów dla przemys u materia ów ogniotrwa ych. Znacznym utrudnieniem zwi zanym z ocen jako ci kopaliny jest brak dostatecznego jej rozpoznania w wielu z o- ach. Dotyczy to w szczególno ci z ó dokumentowanych dla potrzeb budownictwa lub drogownictwa. Kopalin z tych z ó badano g ównie pod k tem jej przysz ego wykorzystania, zwracaj c uwag przede wszystkim na w a ciwo ci zyczno-mechaniczne. Niewystarczaj ca jest wi c ilo pe nych analiz chemicznych tych dolomitów, a niekiedy brak ich w ogóle. Dla cz ci z ó wykonano podczas dokumentowania jedynie ograniczon ilo analiz wska nikowych (oznaczenie zawarto ci MgO i CaO), co nie pozwala w sposób zadowalaj cy oceni jako ci kopaliny ani jej zmienno ci dla jej zastosowa w przemy le materia ów ogniotrwa ych. Bez wi kszego znaczenia pozostaje ogólna ilo udokumentowanych zasobów dolomitów w z o ach krajowych. Poza nielicznymi przypadkami s to z o a du e, tj. takie, których eksploatacja nawet na znaczn skal odbywa si mo e co najmniej przez kilkana cie (a w wi kszo ci kilkadziesi t) lat. Wydaje si wi c, e nawet w przypadku selektywnej eksploatacji, przy zachowaniu odpowiednich rygorów, mo na by z nich pozyskiwa przez d u szy czas dolomity o korzystnych parametrach jako ciowych. Równie uwarunkowania zwi zane z geologicznogórniczymi warunkami eksploatacji s w tym przypadku drugorz dne. Udokumentowane z o a po o one s w stre e przypowierzchniowej dogodnej dla eksploatacji odkrywkowej i w wi kszo ci s z o ami suchymi, nie wymagaj cymi specjalnego odwadniania. Obecne w wielu z nich deformacje tektoniczne oraz formy krasowe utrudniaj lokalnie eksploatacj, powoduj c niekiedy konieczno omijania takich stref oraz przyczyniaj si do wzrostu strat, ale skala tych zjawisk nie jest na ogó du a. Poza ograniczeniami natury geologicznej, zwi zanymi przede wszystkim z charakterem i jako ci kopaliny, wa n grup stanowi ograniczenia, a niekiedy wr cz bariery zewn trzne zwi zane z dost pno ci z ó do eksploatacji. S to g ównie uwarunkowania wynikaj ce z potrzeby ochrony przyrody oraz z planowania przestrzennego. W mniejszym stopniu ograniczenia lub utrudnienia dla przysz ego inwestora górniczego wi si ze struktur w asno ci gruntów, na których znajduj si z o a. Wszystkie te ograniczenia mog niekorzystnie wp ywa na mo liwo zagospodarowania nowych, rezerwowych z ó oraz racjonalnego zagospodarowania zasobów z ó, zarówno tych ju udost pnionych jak i rezerwowych. Spo ród aktualnie udokumentowanych w Polsce 63. z ó dolomitów, ponad po owa to z o- a tzw. kon iktowe, najcz ciej zlokalizowane na obszarach obj tych ró nymi formami prawnej ochrony. 3. Z o a dolomitów o cechach najkorzystniejszych do wykorzystania w przemy le materia ów ogniotrwa ych Wi kszo z ó dolomitów dokumentowanych jako dolomity przemys owe, a wi c równie przeznaczonych dla przemys u materia ów ogniotrwa ych, znajduje si w regionie l sko-krakowskim. Spo ród udokumentowanych tu 29. z ó dolomitów, 12 zaliczono do grupy dolomitów przemys owych. Wyst puj ce w regionie l sko-krakowskim (województwa ma opolskie i l skie) dolomity s wieku triasowego ( rodkowy wapie muszlowy) lub rodkowo dewo skiego, przy czym te drugie le zazwyczaj pod m odszymi dolomitami triasowymi. Tylko niewielkie obszarowo, izolowane wychodnie dolomitów dewo skich znajduj si w okolicach Krzeszowic, Olkusza i Siewierza. W ród dolomitów triasowych znaczenie z o owe maj dolomity diploporowe i wyst puj ce zazwyczaj pod nimi dolomity kruszcono ne. W kilku z o ach omawianego regionu ( Brudzowice, Podle na, Nowa Wioska ) pod dolomitami triasowymi udokumentowano równie dolomity dewonu. Tradycyjnymi, wykorzystywanymi od wielu lat ród ami dolomitu dla przemys u materia ów ogniotrwa ych w Polsce s z o a: Brudzowice po o one ko o Siewierza, Z bkowice B dzi skie I ko o D browy Górniczej oraz do niedawna elatowa ko o Chrzanowa. W przesz o ci wykorzystywano te dolomity ankerytowe, ze z ó Gródek i Bobrowniki- Blachówka, których cech charakterystyczn by a podwy szona zawarto elaza. Z o e Brudzowice znajduje si w pó nocno-wschodnim 616 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 63, 3, (2011)

DOLOMITY Z POLSKICH Z Ó W ASPEKCIE KRAJOWEGO PRZEMYS U MATERIA ÓW OGNIOTRWA YCH MO LIWO CI I OGRANICZENIA obrze eniu Górno l skiego Zag bia W glowego w obr bie asymetrycznej, antyklinalnej struktury Brudzowice- Por ba (Dziewki), zbudowanej z w glanowych ska dewo skich, przykrytych dolomitami triasowymi. Jego budowa geologiczna jest dwudzielna. W cz ci wy szej le dolomity triasowe, zazwyczaj drobnokrystaliczne, porowate (2-20 %), o zmiennej zwi z o ci. Dolomity ( cznie triasowe i dewo skie) zawieraj przeci tnie 19 % MgO oraz zmienne domieszki Fe 2 O 3 (1,20-3,33 %) i krzemionki (0,92-1,93 %). Z najczystszej odmiany dolomitów triasowych pozyskuje si najbardziej ceniony w przemy le materia ów ogniotrwa ych gatunek DK. W g bszej cz ci z o a pod dolomitami triasowymi wyst puj starsze dewo skie. S one wysokiej czysto ci, o przeci tnej zawarto ci 20 % MgO, w wi kszo ci rednio krystaliczne, bardzo zwi z e, s abo porowate i trudno spiekalne. Porowato otwarta waha si w przedziale od 2,01 % dla zwartego dolomitu mikroziarnistego, do 21,23 % dla dolomitu gruboziarnistego [1]. rednia mi szo z o a wynosi oko o 41 m, a udokumentowane, bilansowe zasoby dolomitów (na koniec 2009 r.) wynosi y 95,44 mln t. Z o e Z bkowice B dzi skie I le y równie w pó nocno-wschodniej cz ci obrze enia Górno l skiego Zag bia W glowego, w stre e p ytkiego wyst powania utworów triasowych. W jego pro lu dominuj dolomity kruszcono ne. S one drobnokrystaliczne, zbite lub porowate, a cz sto kawerniste. Jedynie na niewielkim, po o onym we wschodniej cz ci z o a, fragmencie wyst puj równie dolomity diploporowe. Sp g wyznaczaj wapienie gogoli skie. Mi szo z o a wynosi rednio 17 m. Zawarto MgO w serii z o owej waha si od 15,80 do 20,97 %, ( rednio oko o 19,0 %), CaO 28,3-32,7 % ( rednio 31,3 %), krzemionki od 0,43 do 6,25 % ( rednio 1,4 %), za Fe 2 O 3 od 0,69 do 2,63 % ( rednio 1,26 %). W dolomitach kruszcono nych stwierdzono obecno cynku (0,02-0,28 %; rednio 0,09 %) i o owiu (od ladowych ilo ci do 0,06 %; rednio 0,01 %). Zasoby bilansowe dolomitów (stan na koniec 2009 r.) wynosi y 19,44 mln t. Oprócz zastosowa w przemy le materia ów ogniotrwa ych surowiec dolomitowy ze z o a Z bkowice l skie by wykorzystywany do produkcji nawozów wapniowomagnezowych, a ostatnio pozyskuje si z niego przede wszystkim kruszywo amane. Trzecim ze z ó, które dostarcza y dolomitu surowego dla odbiorców z bran y przemys u materia ów ogniotrwa ych by o z o e elatowa. Znajduje si ono w pobli u Chrzanowa, w obr bie tzw. bloku P aza-ko cielec. Buduj ce je dolomity s grubo awicowe i zalegaj niemal poziomo. W pro lu pionowym z o a wydzielono trzy zró nicowane litologicznie kompleksy: górny, zbudowany z awic dolomitów diploporowych, oraz dwa ni sze zbudowane dolomitów kruszcono nych. Charakterystyczn cech tego z o a jest zró nicowanie stopnia dolomityzacji wapieni, które przejawia si wspó wyst powaniem dolomitów i wapieni w g bszych jego cz ciach. Dolomity s cz sto wapniste, a miejscami wyst puj wapienie dolomityczne. W zwi zku z tym, zawarto ci podstawowych sk adników ska y dolomitowej oraz jej krystaliczno (uziarnienie) zmieniaj si w do szerokich granicach. Dolomity diploporowe, charakteryzuj ce si wysok czysto ci i korzystnymi dla procesu spiekania cechami strukturalnymi zosta y w wi kszo ci wyeksploatowane. Od wielu lat przedmiotem wydobycia s dolomity kruszcono ne, stanowi ce trzon z o a. Ich kompleks buduj cy rodkow cz pro lu z o a tworz g ównie dolomity drobno- i kryptokrystaliczne, zwi z e. Charakteryzuj si one nieco gorszymi parametrami jako surowiec ogniotrwa y; a ich zasoby s równie w znacznym stopniu wyeksploatowane. Doln cz pro lu tzw. najni szy kompleks surowcowy buduj kryptokrystaliczne, zwi z e, nieporowate, miejscami kawerniste lub jamiste dolomity kruszcono ne o gorszej spiekalno ci. W sp gowej cz ci z o a pod dolomitami kruszcono nymi le wapienie gogoli skie. rednia mi szo z o a wynosi obecnie 64,2 m w tym oko o 30 m przypada na dolomity. Mo liwo ci uzyskania z tego z o a dolomitów przydatnych dla przemys u materia ów ogniotrwa ych s obecnie ograniczone i wi si g ównie z konieczno ci prowadzenia selektywnej eksploatacji oraz sta ej kontroli jako ci surowca. Tak wi c kopalina pochodz ca z tego z o a jest aktualnie wykorzystywana do produkcji kruszywa amanego, a tak e stosowana w przemy le chemicznym i dla celów rolniczych. Oprócz omówionych, w regionie l sko-krakowskim eksploatowanych jest jeszcze kilka innych z ó dolomitów: Nowa Wioska, Podle na, Stare Gliny, Imielin-Rek, Imielin, Imielin-Pó noc, Libi i Dubie. By y one dokumentowane jako surowiec dla przemys u materia ów budowlanych i drogowych i tak te s wykorzystywane. Brak dostatecznego rozpoznania sk adu chemicznego dolomitów i ich zmienno ci nie pozwala jednoznacznie oceni przydatno tego surowca dla celów przemys u hutniczego i materia ów ogniotrwa ych, jakkolwiek niektóre spo ród nich wydaj si interesuj ce pod tym wzgl dem. Dotyczy to zw aszcza z o a Libi, a w mniejszym stopniu Stare Gliny i Nowa Wioska. Szczegó owe informacje o tych i innych z o ach dolomitów w Polsce zawarto w opracowaniach B. Radwanek-B k, B. B ka i P. Wyszomirskiego [8, 9]. Spo ród z ó regionu wi tokrzyskiego najbardziej obiecuj ce jako ród o surowca dla przemys u materia ów ogniotrwa ych wydaje si z o e dolomitów dewo skich (eifel, ywet) Winna. Dolomity ywetu s zazwyczaj drobno- lub rednio krystaliczne (sparytowe), zwi z e. Ni ej le ce dolomity ei u s zwi z e, drobnokrystaliczne i margliste. Cechuj si one wy sz zawarto ci krzemionki i Al 2 O 3 w porównaniu z dolomitami ywetu. rednie udzia y g ównych sk adników chemicznych kopaliny wynosz :: MgO - 18,1 %; SiO 2-1,8 %; Al 2 O 3-1,3 % i Fe 2 O 3-0,8 %. Z przeprowadzonych, niezbyt licznych analiz chemicznych wynika, e tylko oko o 18 % zbadanych próbek spe nia normy jako ciowe wymagane dla dolomitów ogniotrwa ych. Daje to pogl d o ewentualnej ilo- ci kopaliny mo liwej do uzyskania dla takiego kierunku wykorzystania i pozwala wnioskowa o potrzebie prowadzenia w tym przypadku selektywnej eksploatacji z o a. Otwartym do dzi problemem jest ocena mo liwo ci wykorzystania w przemy le materia ów ogniotrwa ych dolomitów lub marmurów dolomitowych ze z ó dolno l skich. Tradycyjnie oceniane one by y jako ma o przydatne, ze wzgl du na ma podatno na spiekanie [12]. Wydaje si, e w wietle nowszych bada [2, 3] oraz post pu eksploatacji z ó, pogl dy te wymagaj wery kacji. Dotyczy to zw aszcza kopaliny z najwi kszego, krajowego z o a O drzychowice-romanowo. Jego intensywna, wielkoskalowa eksploatacja spowodowa a ods oni cie nowych partii z o a i dok adniejsze poznanie budowy geologicznej oraz jej zmienno ci. W tym wietle po danym wydaje si przeprowadze- MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 63, 3, (2011) 617

B. RADWANEK-B K, B. B K, P. WYSZOMIRSKI nie nowych bada ska dolomitowych, zw aszcza z centralnej, osiowej cz ci z o a, które ostatnio podj to w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. 4. Podsumowanie W Polsce, mimo potencjalnie du ej bazy zasobowej, wyst puje de cyt zasobów wysokiej jako ci dolomitów, mog cych znale zastosowanie do produkcji materia ów ogniotrwa ych. Dla potrzeb tego przemys u interesuj ce pozostan w dalszym ci gu dolomity ze z ó Brudzowice i w pewnym stopniu Z bkowice l skie I z regionu l skokrakowskiego. Spo ród innych, aktualnie eksploatowanych w Polsce z ó dolomitów najwi ksze mo liwo ci wykorzystania rokuj dolomity diploporowe ze z o a Libi (region l sko-krakowski) oraz dewo skie ze z o a Winna (region wi tokrzyski). Nale y te wzi pod uwag dolno l skie dolomity i marmury dolomitowe, zw aszcza ze z o a O drzychowice-romanowo, w którym w ostatnich latach stwierdzono wyst powanie kilku niebadanych dot d w aspekcie przydatno ci dla celów przemys u materia ów ogniotrwa- ych odmian litologicznych. Podzi kowania Praca zosta a wykonana w ramach projektu badawczego N508477638 pt. Zmiany tekstury i mikrostruktury w procesie dekarbonatyzacji wybranych dolomitów, nansowanego w latach 2010-2013 przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego. Literatura [1] Kapu ci ski T., ukwi ski L., Probierz M.: Nowe wyniki bada mineralogiczno-technologicznych dolomitów ze z ó Brudzowice i elatowa, Materia y Ogniotrwa e, 48, 1, (1996), 27-32. [2] Karwacki A.: Czyste surowce w glanowe w z o ach marmurów k odzkich, Gospodarka Surowcami Mineralnymi, 2, 3-4, (1986), 367-387. [3] Karwacki A.: Litologia i petrogeneza marmurów k odzkich, Zeszyty Naukowe AGH nr 1357. Geologia z. 47, (1990), 162. [4] Koz owski S.: Surowce skalne Polski, Wydawnictwa Geologiczne, (1986), Warszawa. [5] ukwi ski L., Kapu ci ski T., Ciepaj M.: Wp yw porowato ci otwartej dolomitu ze z o a Brudzowice na jego spiekalno, Materia y Ogniotrwa e 49, 1, (1997), 5-8. [6] MIDAS (baza.pgi.gov.pl/midas). [7] Nie M.: Z o a dolomitów. W: R.Ney [red.] Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce w glanowe. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, (2000). [8] Radwanek-B k B., B k B.: Mo liwo ci wykorzystania krajowych dolomitów dla potrzeb przemys u materia ów ogniotrwa- ych, Materia y XIX Konferencji Aktualia i Perspektywy Gospodarki Surowcami Mineralnymi, Rytro 4-6.11.2009, (2009), 233-249. [9] Radwanek-B k B., B k B., Wyszomirski P.: Aktualny przegl d krajowych z ó dolomitów w aspekcie wykorzystania w przemy le materia ów ogniotrwa ych, Gospodarka Surowcami Mineralnymi/Mineral Resources Management 27, z. 1, (2011). [10] Smakowski T., Ney R., Galos K., [red.] Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i wiata 2008, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, (2010). [11] Strama J., ukwi ski L.: Zarys bada spiekania dolomitu Siewierz, Materia y Ogniotrwa e 32, 6, (1980), 178-182. [12] Su kowski J.: Uwagi na temat przydatno ci dolomitu r dzi skiego w ceramice ogniotrwa ej, Przegl d Geologiczny 3, (1966), 110-114. [13] Wyszomirski P., Galos K.: Surowce mineralne i chemiczne przemys u ceramicznego, ISBN 978-83-7464-116-6 Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH. KU 0250, Kraków, (2007). Otrzymano 5 sierpnia 2011; zaakceptowano 21 wrze nia 2011 618 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 63, 3, (2011)