MAPY ZATOKI GDAŃSKIEJ BHMW

Anastazja Łuczak Akademia Morska w Gdyni Studenckie Koło Naukowe Nawigator MAPY ZATOKI GDAŃSKIEJ BHMW W pracy przedstawiono zagadnienia związane z historią tworzenia i wykorzystania map nawigacyjnych Zatoki Gdańskiej, opracowanych przez Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej w latach 1927 2009. 1. WPROWADZENIE Dynamicznie rozwijający się przemysł światowy sprawia, iż transport morski nabiera obecnie coraz większego znaczenia. Konsekwencją tych zmian jest konieczność modyfikacji tras żeglownych, a w związku z tym zmian organizacji ruchu statków oraz oznakowania nawigacyjnego dla prowadzenia bezpiecznej nawigacji. Jest to konieczne zarówno ze względów ekonomicznych, bezpieczeństwa, jak i ochrony środowiska. Celem tego opracowania jest zaprezentowanie zmian, wprowadzonych na przestrzeni lat na wybranych mapach Zatoki Gdańskiej, wydanych przez Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej. Początkowa część artykułu przedstawia instytucje odpowiedzialne za dostarczanie i utrzymywanie oznaczeń nawigacyjnych w okresie międzywojennym. Zawarto tu również graficzną charakterystykę mapy nr 1 BHMW oraz jej zasięg. Następnie umieszczono informacje o sytuacji w Zatoce Gdańskiej po II wojnie światowej, dotyczące problemu wraków i obszarów zagrożenia minami. Część ta omawia także graficzną charakterystykę mapy nr 102 BHMW oraz dwa systemy stosowanego wówczas oznakowania nawigacyjnego. Kolejny rozdział obejmuje zmiany systemu rozgraniczenia ruchy statków. Przedstawiono w nim także nowo zastosowaną skalę map oraz graficzną charakterystykę mapy nr 51 BHMW. Ostatnia część opracowania dotyczy informacji o współczesnych mapach morskich Zatoki Gdańskiej, wydanych przez BHMW oraz objętych wymogami IHO (International Hydrographic Organization). Akwen Zatoki Gdańskiej od wielu lat stanowił obszar rozwinięty gospodarczo, pomimo że granice państwa polskiego oraz krajów sąsiadujących zmieniały się wielokrotnie. Warto zwrócić uwagę na mapę Zatoki Gdańskiej wydaną przez Admiralicję Brytyjską w roku 1809 (rys. 1). Kopie map z roku 1809 oraz roku

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 63 1892 otrzymała Akademia Morska w Gdyni, podczas wizyty Studenckiego Koła Naukowego Nawigator w siedzibie UKHO (United Kingdom Hydrographic Office) w roku 2008. Pomimo że mapę wydała Admiralicja Brytyjska (obecnie UKHO), wszelkie nazwy własne widniejące na mapie były zapisane w języku niemieckim, ponieważ obszar ten należał w tym czasie do Niemiec. Oznaczeń mapy nie cechowała bogata kolorystyka, przedstawiono ją jedynie w kolorach żółto-szarych. Izobaty zilustrowano za pomocą formy kropkowej lub kropkowo-liniowej. Rys. 1. Mapa Zatoki Gdańskiej Admiralicji Niemieckiej z roku 1892 oraz fragment mapy Admiralicji Brytyjskiej przedstawiający Zatokę Gdańską z roku 1809 [4] 2. OKRES MIĘDZYWOJENNY. PIERWSZA MAPA MORSKA ZATOKI GDAŃSKIEJ WYDANA PRZEZ BHMW Polskimi morskimi instytucjami, czuwającymi nad dostarczaniem i utrzymywaniem infrastruktury nawigacyjnej w Zatoce Gdańskiej w latach 30. XX wieku, były: Urząd Morski w Gdyni oraz Biuro Hydrograficzne Marynarki Wojennej (BHMW), utworzone w roku 1920. To właśnie druga z wymienionych instytucji była odpowiedzialna za przejrzyste uwidacznianie na mapach morskich wszelkich oznaczeń nawigacyjnych. Podczas swojej kilkuletniej działalności BHMW, wykorzystujące pomiary lądowe oraz pierwsze własne pomiary batymetryczne przeprowadzone na ORP Pomorzanin, wydało w roku 1927 mapę nr 1 Bałtyk. Zatoka Gdańska. Część zachodnia z Zatoką Pucką. W obszarach tej mapy (z powodu

64 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009 braku polskich szczegółowych opracowań kartograficznych) wprowadzono siedem planów: 1) Plan portu Gdynia (skala 1:15 000); 2) Wjazd do Nowego Portu (skala 1:15 000); 3) Port rybacki Jastarnia-Bór (skala 1:20 000); 4) Ujście Wisły przy Schiewenhorst (skala 1:20 000); 5) Port rybacki Puck (skala 1:5000); 6) Port rybacki Hel (skala 1:5000); 7) Kanał Depke (skala 1:10 000). Podstawowe parametry mapy nr 1 BHMW są następujące [3]: skala 1:75 000; pasmo brzegowe; zasięg geograficzny 54º37 30 N 54º42 35 N 18º45 00 E 18º45 00 E Rys. 2. Fragmenty mapy nr 1 BHMW. Port Gdynia oraz Nowy Port skan czarno-biały [3] Mapa pokrywała obszar obejmujący na zachodzie: granicę polsko-niemiecką przy Jeziorze Żarnowieckim i rzece Piaśnicy; na północy około 5 Mm w morze na wysokości przylądka Rozewie; od wschodu ujście rzeki Wisły. Granice lądowe naniesiono w pasie przybrzeżnym, natomiast nie oznaczono granic morskich, ponieważ nie zostały one jeszcze wytyczone (aż do roku 1932). W przedstawieniu samej szaty graficznej charakterystyczne było użycie metody kreskowej dla oznaczenia rzeźby terenu. Kolorystykę mapy na lądzie zaprezentowano w szaro-żółtych odcieniach. Jako najbardziej jaskrawe przedstawiono elementy świateł (sektory świecenia, kolorowe koła, płomyki). Część morską pozostawiono bez znaczącej barwy. Zastosowano izobaty o wartościach: 2, 4, 6, 10 i 20 m, które zostały oznaczone w formie kropkowej, zgodnie z zasadami panującymi w tamtych czasach. Głębokości powyżej 70 m były nieliczne i występowały powyżej Półwyspu Helskiego, natomiast głębokości maksymalne 100 m w rejonie Głębi Gdańskiej. Gdyby nie pojedyncze przypadki, można by stwierdzić, że problem wraków wówczas nie

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 65 istniał, ale to tylko dlatego, że niezbyt zaawansowany sprzęt techniczny nie pozwalał na dokładne przebadanie dna morskiego. Rys. 3. Fragment mapy morskiej nr 1 BHMW. Zatoka Gdańska skan kolorowy [9] Mapa nr 1 BHMW doczekała się nowego wydania w sierpniu 1934 roku. Miała wówczas już tylko pięć następujących planów: 1) Gdynia. Port i reda (skala 1:25 000); 2) Wjazd do Nowego Portu (skala 1:15 000); 3) Port Jastarnia-Bór (skala 1:20 000); 4) Port Puck (skala 1:5000); 5) Port Hel (skala 1:5000). Zawierała ona nowsze dane batymetryczne oraz nową linię brzegową Gdyni. Rys. 4. Fragment mapy morskiej nr 1 BHMW z 1934 roku skan kolorowy [9]

66 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009 Oznaczenia nawigacyjne w okresie międzywojennym znajdowały się wyłącznie przy podejściach do większych portów. Na wąskim i trudnym dla nawigacji szlaku wodnym, pomiędzy Kanałem Depke a Puckiem, pławę sezonową świetlną zastąpiono trwałą latarnią morską w Rzucewie (o położeniu 54º42 N; 18º29 E). Wyróżnić można było następujące nabieżniki: nabieżnik Osłonino kierunek 107º; nabieżnik Rewa kierunek 352º; nabieżnik Jastarnia kierunek 0º; nabieżnik Kuźnica kierunek 340º. 3. POWOJENNE OPRACOWANIA MAPY NR 102 BHMW Żegluga na Zatoce Gdańskiej po II wojnie światowej była bardzo trudna ze względu na zniszczenia, jakie pociągnęły za sobą działania wojenne. Wpłynęły one niekorzystnie na rozwój działalności polskiej kartografii. Brakowało nie tylko pływających jednostek badawczych, ale także materiałów pomiarowych. W roku 1946 przedwojenny zespół kartografów BHMW wznowił swoje prace badawcze i wydał nową mapę nr 102 Bałtyk. Wybrzeże Polskie. Zatoka Gdańska część zachodnia z Zatoką Pucką. Był to druk czarno-biały. Podstawowe parametry mapy nr 102 BHMW [3]: skala 1:75 000; pasmo brzegowe; zasięg 54º20 N 54º51 N 18º17 E 18º20 E; wymiary ramki 766,9 x 905,1 mm; okres ważności 23 lata. Rys. 5. Fragment czarno-białej mapy nr 102 BHMW z roku 1946 oraz fragment wielokolorowej mapy nr 102 BHMW z roku 1949. Zatoka Gdańska [9]

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 67 Mapa nr 102 BHMW doczekała się swojego pierwszego wielokolorowego wydania w roku 1949. Następne wydania ukazały się w latach: 1952, 1956, 1957, 1961, 1963 [3]. Dwa ostatnie wydania zawierały uaktualnioną sytuację nawigacyjną i wrakową. W okresie powojennym nasilił się problem związany z występowaniem wraków. Jeszcze większe zagrożenie stanowiły liczne pola minowe wzdłuż całego wybrzeża. Na skutek prac trałowych przeprowadzonych na wodach Zatoki Gdańskiej część obszarów została otwarta dla żeglugi. Wytyczono również obszar zagrożenia od min, punktami stanowiącymi granice (tab. 1). Granice obszaru zagrożonego od min [5] Pkt Współrzędne geograficzne Pkt Współrzędne geograficzne A Linia brzegu w dług. 20º00 00 E I 54º34 55 N; 18º 44 23 E B 55º09 30 N; 20º00 00 E J 54º35 35 N; 18º49 54 E C 55º09 30 N; 19º39 00 E K 54º37 52 N; 18º50 54 E D 54º58 00 N; 19º39 00 E L 54º58 54 N; 18º28 18 E E 54º38 30 N; 19º39 36 E M 55º05 00 N; 18º09 30 E F 54º37 36 N; 19º29 36 E N 55º05 00 N; 18º00 00 E G 54º30 48 N; 19º36 12 E O 54º55 00 N; 18º00 00 E H 54º25 48 N; 19º13 42 E P 54º55 00 N; 17º48 00 E R Linia brzegu w dług. 17º48 00 E Tabela 1 Warto zwrócić uwagę na zastosowanie wielobarwnej kolorystyki nowszego wydania mapy nr 102 BHMW. Obszary lądu oznaczono kolorem żółtym z zielonymi odcieniami, natomiast wody kolorem niebieskim dla głębokości od 0 6 m. Zastosowano izobaty: 2, 6, 10, 20 i 40 m w formie wykropkowanej lub kropkowo- -liniowej. Kolorystyka oznakowania świetlnego na mapach pozostała niezmieniona od okresu międzywojennego. Od roku 1945 stosowano dwa systemy oznakowania nawigacyjnego: system boczny oraz system kardynalny. Pierwszy z nich używany był do dokładnego określenia torów wodnych. Pozycje znaków określano wówczas według drogi żeglarza, patrząc od strony morza w kierunku portu. Natomiast system kardynalny stosowano w przybrzeżnych rejonach morskich z licznymi mieliznami i rafami. 4. OPRACOWANIE MAPY NR 51 BHMW Z LAT 60 80. XX WIEKU Kolejne ciekawsze zmiany na mapach Zatoki Gdańskiej nastąpiły pod koniec lat 60. XX wieku. Zastosowano inną niż dotychczas skalę 1:50 000 (mapy nr 51 i 52 BHMW) oraz 1:100 000 (mapa nr 101 BHMW). Mapa nr 51 BHMW stanowiła

68 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009 mapę brzegową dla portów zachodniej części Zatoki Gdańskiej oraz Zatoki Puckiej. Zawierała dodatkowo cztery plany portów: 1) Gdynia ; 2) Hel ; 3) Władysławowo ; 4) Jastarnia Bór. Podstawowe parametry mapy nr 51 BHMW [3]: skala 1:50 000; pasmo brzegowe; zasięg 54º20 N 54º51 N 18º19 E 19º00 E; wymiar ramki wewnętrznej 1081,4 x 830,6 mm. Rys. 6. Fragment mapy nr 51 BHMW z roku 1967. Tory podejściowe do portu Gdynia, Gdańsk i Górki Zachodnie skan kolorowy [9] W tej serii map rejony akwenów minowych wraz z kolejnymi wydaniami ulegały częściowej likwidacji, a w roku 1976 zniknęły całkowicie. Wydanie mapy z roku 1967 cechowała szara kolorystyka stosowana do oznaczenia lądu, natomiast w wydaniu z roku 1982 widoczny był już żółty kolor. Zastosowano izobaty: 2, 5, 10, 20, 50 i 100 m w formie linii ciągłej oraz niebieskie wypełnienie do głębokości od 0 5 m. Od roku 1980 naniesiono w prawym dolnym rogu opis pozaramkowego czerwonego oznakowania IALA (region A).

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 69 W roku 1974 wprowadzono pierwszy w tym obszarze system rozgraniczenia ruchu w postaci ronda ze strefą rozgraniczającą o promieniu 0,5 Mm i z okrężnym pasem ruchu o szerokości 2 Mm (rys. 7). Na rondzie obowiązywał ruch w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Początek i koniec zewnętrznej granicy łuku ronda stanowiły punkty o współrzędnych: początek łuku: 54º36,00 N; 18º53,55 E; koniec łuku: 54º33,60 N; 19º00,00 E. Rys. 7. Fragment mapy nr 51 BHMW z roku 1976. System rozgraniczenia ruchu w postaci ronda skan kolorowy [9] 5. WSPÓŁCZESNE MAPY ZATOKI GDAŃSKIEJ WYDANE PRZEZ BHMW Dużym przełomem była realizacja przez Polskę międzynarodowych ustaleń z przełomu lat 80 90., wyznaczonych przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną (IHO). BHMW zaczęło opracowywać mapy morskie wyspecyfikowane w międzynarodowym katalogu pokrycia mapami morskimi rejonu Morza Bałtyckiego BALTICHART. Powstające wtedy mapy miały godła i zasięgi wzajemnie skorelowane na całym Bałtyku oraz opierały się na elipsoidzie i układzie współrzędnych WGS-84. Każda z map posiada swój numer narodowy i przydzielony międzynarodowy numer poprzedzony literami INT. W nowym systemie powstały następujące mapy: nr 34 INT 1289 Bałtyk. Zatoka Gdańska. Podejście do portów Gdańsk i Gdynia ; nr 73 INT 1288 Bałtyk. Zatoka Gdańska część zachodnia ; nr 151 INT 1291 Bałtyk. Od Rozewia do Taranu.

70 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009 W nowej konfiguracji rolę mapy nr 51 BHMW przejęły mapy nr 34 BHMW oraz uzupełniająca mapa nr 35 BHMW. Podstawowym zadaniem mapy nr 34 BHMW jest operowanie w zachodniej części Zatoki Gdańskiej. Od roku 1999, w związku z przebudową infrastruktury pasa przybrzeżnego w rejonie Górek, wydano poglądowy plan ujścia Wisły w postaci wklejki. Kolorystyka współczesnych map charakteryzuje się większą intensywnością barw. Dla lądu użyto koloru żółtego, dla oznakowania wody koloru niebieskiego lub trzech odcieni koloru niebieskiego dla oznakowania odpowiednich głębokości. Najbardziej jaskrawe kolory zastosowano dla oznakowania świetlnego. Podstawowe parametry mapy nr 34 BHMW [3]: skala mapy 1:35 000; pasmo brzegowe; zasięg 54º18,0 N 54º36,5 N 18º30,5 E 18º58,0 E; wymiary ramki wewnętrznej 848,4 x 979,5 mm; okres ważności 10 lat. Rys. 8. Fragment mapy nr 34 BHMW z roku 2005. Zatoka Gdańska skan kolorowy [9] Kolejną mapą, która przejęła charakter mapy nr 51 BHMW, jest mapa nr 73 BHMW, lecz w odniesieniu do całej zachodniej części Zatoki. Jej zwiększony zasięg przekroczył linię Rozewie Taran. Mapa ta zawiera plan portu Władysławowo. Podstawowe parametry mapy nr 73 BHMW [3]: skala mapy 1:75 000; pasmo brzegowe; zasięg 54º20 N 55º00 N 18º20 E 19º15 E;

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 71 wymiary ramki wewnętrznej 791,8 x 993,6 mm; okres ważności 9 lat. Rys. 9. Fragment mapy nr 73 BHMW z roku 2004. Zatoka Gdańska skan kolorowy [9] Najdokładniejszą współczesną mapą, przedstawiającą Zatokę w całości, jest mapa nr 151 BHMW. Nie jest ona związana tylko z Zatoką Gdańską, ponieważ zapewnia również przejście na północ od niej w połączeniu z serią map pasma drogowego o skali 1:150 000 i 1:250 000. Podstawowe parametry mapy 151 BHMW [3]: skala mapy 1:150 000; pasmo drogowe; zasięg 54º18 N 55º38 N 18º15 E 20º00 E; wymiary ramki wewnętrznej 746,6 x 988,8 mm; okres ważności 10 lat.

72 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 63, grudzień 2009 Rys. 10. Obraz Zatoki Gdańskiej z mapy nr 151 BHMW z 2004 skan kolorowy [9] W dniu 1 maja 2003 roku na wodach Zatoki Gdańskiej wprowadzono nowy system rozgraniczenia ruchu, który jest aktualny do dnia dzisiejszego. Różnicę zastosowaną w tym systemie stanowiło przesunięcie torów podejściowych do Gdańska i Gdyni w kierunku zachodniej części Zatoki. Na współczesnych mapach przedstawiono międzynarodową granicę na lądzie w strefie przybrzeżnej oraz wszystkie granice morskie (granicę na morzu, wyłącznej strefy ekonomiczniej, wód terytorialnych i polskich wód wewnętrznych). Warto wspomnieć, iż Akwen Zatoki Gdańskiej jest przedstawiany nie tylko na mapach BHMW, ale także na mapach UKHO. Są to mapy [7]: nr 2688 o skali 1:75 000 (Zatoka Gdańska); nr 2369 o skali 1:200 000 (w obszarze Darłowo Mys Taran z Zatoką Gdańską); nr 2288 o skali 1:350 000 (w obszarze Rozewie Ventspils). 6. PODSUMOWANIE Reasumując dotychczasowy proces zmian na mapach morskich, który stale dokonuje się w celu prowadzenia bezpiecznej nawigacji, można stwierdzić, że stosowany obecnie system jest najlepszy z dotychczasowych. Wraz z dalszym postępem technicznym nie zaprzestaje się ulepszania technik nawigacyjnych. Postęp współczesnej elektroniki oraz międzynarodowe wymogi dotyczące map stworzyły nowe rozwiązanie, jakim jest elektroniczna mapa morska (Electronic Navigational Chart). Prowadzenie bezpiecznej nawigacji zależy nie tylko od doświadczenia i umiejętności, ale również od informacji zawartych w pomocach nawigacyjnych. Mapa elektroniczna oprócz zdigitalizowanego obrazu kartograficznego zawiera wszelkie informacje zawarte w locjach, spisach świateł i tablicach pływów. Wszystko mieści się w jednym elektronicznym urządzeniu.

A. Łuczak: Mapy Zatoki Gdańskiej BHMW 73 Wygląd każdej mapy zarówno tradycyjnej, papierowej, jak i elektronicznej zależny jest od rozwoju infrastruktury portowej, dlatego też tak długo, jak infrastruktura Zatoki Gdańskiej będzie się rozwijała, konieczne będzie nanoszenie wciąż nowych poprawek na mapach morskich dotyczących tego akwenu. LITERATURA 1. Admiralty Charts and Publication; Admiralty Sailing Directions, Baltic Pilot, volume II. Edition 13, United Kingdom 2005. 2. Kijakowski J., Opracowania wielkoskalowe polskich map morskich Zatoki Gdańskiej lata międzywojenne, BHMW, Przegląd Hydrograficzny, nr 5, Gdynia 2009. 3. Kijakowski J., Zatoka Gdańska na polskich mapach morskich, BHMW, Przegląd Hydrograficzny, nr 4, Gdynia 2008. 4. Kopie map Admiralicji Brytyjskiej, materiały wewnętrzne Akademii Morskiej w Gdyni. 5. Locja Bałtyku. Część Południowa. Wybrzeże Polskie oraz Zalew Wiślany wraz ze szlakiem śródlądowym Elbląg-Gdańsk, BHMW, Gdynia 1949. 6. Międzynarodowe serie map morskich 5011, znaki, skróty, terminologia stosowane na polskich mapach morskich, BHMW, Gdynia 1994. 7. UKHO, Catalogue of Admiralty Charts and Publication, United Kingdom 2008. Źródła internetowe: 8. www.bezpiecznawoda.onet.pl internetowa strona o tematyce morskiej, żeglarskiej. 9. www.bhmw.mw.mil.pl oficjalna internetowa strona Biura Hydrograficznego Marynarki Wojennej RP w Gdyni. 10. www.hydrografpolski.pl oficjalna internetowa strona Stowarzyszenia Hydrografów Morskich RP. NAVIGATIONAL CHARTS OF GULF OF GDAŃSK ISSUED BY HYDROGRAPHIC OFFICE OF THE POLISH NAVY BHMW Summary This paper presents history of navigational charts of Gulf of Gdańsk issued by Hydrographic Office of the Polish Navy BHMW between 1927 and 2009. It also contains changes of graphic symbols and chart characteristics issued by BHMW for the Gulf of Gdańsk.