COMMUNITY PHARMACY PATIENTS PERCEPTIONS OF PHARMACEUTICAL CARE FUNDING IN CITIES WITH DIFFERENT DEMOGRAPHIC STRUCTURE PILOT STUDY

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 5, 373 378 KATARZYNA ODOR 1, MAGDALENA CERBIN-KOCZOROWSKA 2, MAGDALENA WASZYK-NOWACZYK 2, MICHAŁ MICHALAK 3, ARLETA MATSCHAY 2, MAREK SIMON 4 POSTAWY PACJENTÓW APTEK OGÓLNODOSTĘPNYCH WZGLĘDEM FINANSOWANIA OPIEKI FARMACEUTYCZNEJ W MIASTACH O ODMIENNEJ STRUKTURZE DEMOGRAFICZNEJ BADANIE PILOTAŻOWE COMMUNITY PHARMACY PATIENTS PERCEPTIONS OF PHARMACEUTICAL CARE FUNDING IN CITIES WITH DIFFERENT DEMOGRAPHIC STRUCTURE PILOT STUDY 1 Studenckie Koło Naukowe Opieki Farmaceutycznej przy Pracowni Farmacji Praktycznej Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2 Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Pracowni: dr n. farm. Arleta Matschay Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. farm. Janina Lulek 3 Katedra i Zakład Informatyki i Statystyki, Wydział Lekarski II Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Jerzy A. Moczko 4 Katedra i Zakład Patofizjologii, Wydział Lekarski II, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Andrzej Bręborowicz Streszczenie Wstęp. Rosnąca popularność opieki farmaceutycznej (OF) daje szaę nawiązania ścisłej współpracy farmaceutów i lekarzy w celu uzyskania optymalnych warunków farmakoterapii pacjenta oraz możliwość obniżenia kosztów ponoszonych przez ubezpieczycieli, wynikających z refundacji dyspeowanych w aptekach leków. Cel. Celem pracy była analiza postaw pacjentów względem możliwości korzystania z usług OF oraz warunków opłacania usługi. Materiał i metody. Badanie przeprowadzone zostało w okresie luty marzec 2013 r., w sześciu aptekach ogólnodostępnych dwóch miast województwa wielkopolskiego o różnej strukturze demograficznej, tj. Chodzieży (liczba ludności 19 753, liczba aptek 9) i Ostrowa Wielkopolskiego (liczba ludności 72 907, liczba aptek 28), wśród odpowiednio 110 (62,81% kobiet, 37,19% mężczyzn) i 204 (73,04% kobiet, 26,96% mężczyzn) pacjentów. Analizę statystyczną przeprowadzono na poziomie istotności α = 0,05, z wykorzystaniem testu niezależności chi-kwadrat. Wyniki. Z pozyskanych danych wynika, że 71,19% pacjentów w Chodzieży i 79,19% w Ostrowie Wielkopolskim odnosiło się pozytywnie do możliwości wprowadzenia OF do aptek ogólnodostępnych. Zdaniem respondentów czas trwania wizyty powinien wynosić od 5 do 15 min (Chodzież 65,75%, Ostrów Wielkopolski 58,73%). Większość ankietowanych (Chodzież 91,49%, Ostrowa Wielkopolskiego 89,19%) wskazywała na potrzebę refundowania tej usługi przez itytucje ubezpieczeniowe, przy czym około 1/3 respondentów (Chodzież 34,25% i Ostrów Wielkopolski 30,16%) skłonna jest wnieść dodatkową opłatę. Analiza nie wykazała różnic istotnych statystycznie pomiędzy miastami, co świadczy o jednolitym charakterze prezentowanych postaw. Wnioski. Wyniki badania wskazują na spójne oczekiwania pacjentów względem zasad opłacania OF oraz gotowość do poniesienia dodatkowych kosztów, co daje szaę na realne wdrożenie usługi, a tym samym na polepszenie skuteczności i bezpieczeństwa ordynowanej farmakoterapii. SŁOWA KLUCZOWE: usługi farmaceutyczne, apteka ogólnodostępna, opłaty za usługi. Abstract Introduction. Rising popularity of pharmaceutical care (PC) gives a possibility to establish close pharmacist-physician cooperation in order to get optimal pharmacotherapy conditio and to reduce the iurers costs arising from drug refund in community pharmacies. Aim. The aim of the study was to analyze patients attitudes toward the willingness to benefit from PC and source of funding for this service. Material and methods. The study was conducted between February 2013 and March 2013, in six community pharmacies, in two demographically diverse cities in Wielkopolska Province: Chodziez (population 19 753, number of community pharmacies 9) and Ostrow Wielkopolski (population 72 907, number of community pharmacies 28), respectively among 110 (62.81% female, 37.19% male) and 204 (73.04% female, 26.96% male) patients. Data were analyzed with the use of chi-square test for independence. All tests were analyzed at the significance level of α = 0.05.

374 Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in. Results. The results have shown, that 71.19% of patients in Chodziez and 79.19% in Ostrow Wielkopolski had positive attitude towards PC implementation in community pharmacies. Duration of the visit should last between 5 and 15 minutes in respondents opinion (Chodziez 65.75%, Ostrow Wielkopolski 58.73%). Most surveyed (Chodziez 91.49%, Ostrow Wielkopolski 89.19%) indicated the need of service refund by National Health Fund or the other iurance ititution. Nearly 1/3 of respondents (Chodziez 34.25% and Ostrow Wielkopolski 30.16%) were willing to pay an additional fee per PC visit. The rest of the analysis showed no significant differences among the cities, what indicates the unitary character ofpresented attitudes. Conclusio. The results indicate cohesive patients expectation towards the rules of PC payment and willingness to pay an additional fee, which gives a chance for a practical implementation of this service, and thus to improved effectiveness and safety of prescribed pharmacotherapy. KEY WORDS: pharmacy services, community pharmacy, fee-for-service pla. Wstęp Rolę apteki zdefiniowano w treści ustawy Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 roku [1]. W art. 86 ust. 2 apteka została określona jako placówka ochrony zdrowia publicznego (...) świadcząca usługi farmaceutyczne. Do usług tych zalicza się m.in. wydawanie produktów leczniczych i materiałów medycznych oraz udzielanie informacji o nich, a także sporządzanie leków recepturowych i aptecznych. Treść Ustawy o izbach aptekarskich z dnia z dnia 19 kwietnia 1991 r. z późn. zm. [2] pozwala uzupełnić listę usług farmaceutycznych m.in. o świadczenie opieki farmaceutycznej (OF) polegającej na dokumentowanym procesie, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii w celu uzyskania określonych jej efektów poprawiających jakość życia pacjenta. Jak wynika z danych zaprezentowanych przez Waszyk- -Nowaczyk [3], świadczenie OF pozwala zoptymalizować farmakoterapię pacjenta oraz obniżyć jej kosztochłonność (w tym koszty ponoszone przez ubezpieczycieli). Prawidłowe wdrażanie OF powinno być jednak poprzedzone kompleksowymi analizami rynkowymi. Jedno z najpopularniejszych narzędzi biznesowych, jakim jest kompozycja marketingowa (ang. marketing -mix; 4P s), wskazuje na potrzebę uwzględnienia nie tylko specyfiki produktu/usługi (ang. product), ale też dystrybucji (ang. place), personelu (w tym personelu fachowego) i klientów (ang. people) oraz polityki cenowej (ang. price). Warto mieć również na uwadze fakt, że rynek farmaceutyczny jest sektorem specyficznym. Pomimo iż podlega prawom wolnorynkowym, jest jednocześnie kontrolowany przez organy państwowe [4]. Ze względu na duże różnice w oczekiwaniach, postawach i zachowaniach poszczególnych grup społecznych (w tym m.in. pacjentów, lekarzy i farmaceutów) [4] kluczowe wydaje się podjęcie prac nad różnorodnymi aspektami wprowadzania OF na rynek usług farmaceutycznych w Polsce. Celem niniejszej pracy była analiza postaw pacjentów względem możliwości korzystania z OF oraz warunków opłacania tej usługi. Materiał i metody Zaprezentowane wyniki są częścią projektu badającego postawy i oczekiwania pacjentów względem realizacji OF w aptekach ogólnodostępnych, w miastach o zróżnicowanej strukturze demograficznej. Badanie zostało zaaprobowane przez Komisję Bioetyczną Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Kwestionariusz badawczy Do sprecyzowania postaw respondentów względem poruszanej problematyki wykorzystano formularz opracowany dla potrzeb wcześniej prowadzonych badań [3]. Oprócz pytań zamkniętych, opatrzonych skalą nominalną, kwestionariusz zawierał informację nt. istoty działań wchodzących w zakres OF, a także pytania o cechy socjodemograficzne, umożliwiające prawidłową charakterystykę grupy badanej. Dobór pacjentów do próby badanej Projekt badania zakładał porównanie postaw pacjentów na obszarach zróżnicowanych demograficznie w obrębie województwa wielkopolskiego. W dostępnym piśmiennictwie znaleźć można dane na temat postaw populacji poznańskiej [3], stąd w przeprowadzanym badaniu do próby włączono pacjentów korzystających z usług farmaceutycznych w mniejszych miastach, tj. w Chodzieży i w Ostrowie Wielkopolskim. Charakterystykę obu miast zaprezentowano w tabeli 1. Dodatkowym kryterium włączenia do próby badanej było wyrażenie zgody przez pacjenta. Pozostałe cechy populacji stanowiły kryterium różnicujące w obrębie próby. Przeprowadzenie badania W początkowym etapie badań, to jest w okresie 26 stycznia 2 lutego 2013 r., kwestionariusze ankietowe były rozdawane pacjentom przez pracowników aptek. Jednak ze względu na niski współczynnik zwrotu ankiet na poziomie 8,33% podjęto decyzję o bezpośrednim udziale ankietera w procesie gromadzenia danych. W okresie luty marzec 2013 r. ankietyzacja odbywała się wewnątrz aptek za zgodą ich kierowników. Kwestionariusze wręczane były pacjentom, którzy wyrazili zgodę na udział w badaniu. Respondenci wypełniali ankiety samodzielnie, a w przypadku niejasności lub trudności w odczytaniu pytań uzyskiwali dodatkowe wyjaśnienia od osoby prowadzącej badanie. Analiza statystyczna Do badania zależności pomiędzy cechami wyrażonymi w skali nominalnej wykorzystano test niezależności χ 2

Postawy pacjentów aptek ogólnodostępnych względem finaowania opieki farmaceutycznej w miastach... 375 (chi-kwadrat). Analizę statystyczną przeprowadzono na poziomie istotności α = 0,05. Analizę statystyczną wykonano za pomocą pakietu statystycznego Statictica PL 10 (StatSoft). Wyniki Do wypełnienia ankiety zaproszono łącznie 740 pacjentów (299 pacjentów w Chodzieży oraz 441 w Ostrowie Wielkopolskim), spośród których 314 wyraziło zgodę na udział w badaniu. Szczegółową charakterystykę grup badanych przedstawiono w tabeli 2. Przedmiotem badań było określenie postaw pacjentów względem finaowania OF realizowanej w aptekach ogólnodostępnych. Zdaniem większości pacjentów każdego z miast (Chodzież 79,35%, Ostrów Wielkopolski 71,19%) OF powinna znaleźć się wśród usług farmaceutycznych świadczonych w aptekach ogólnodostęp- Tabela 1. Charakterystyka grup badanych i miast, w których prowadzono badanie Table 1. Characteristics of study groups and cities in which the study was conduted Chodzież Ostrów Wielkopolski Powierzchnia miasta [km 2 ] * 12.8 42 Liczba ludności * 19 753 72 907 Liczebność grupy badanej 110 204 Wielkość populacji objętej badaniem [%] 0.56 0.28 Liczba aptek na terenie miasta ** 9 28 Liczba aptek, których pacjenci brali udział w badaniu 3 3 * Źródło: [5] ** Źródło: [6] Tabela 2. Szczegółowa charakterystyka respondentów uczestniczących w badaniu w wybranych miastach województwa wielkopolskiego Table 2. Detailed characteristics of respondents who participated in the survey in different cities of Wielkopolska Cecha populacji Chodzież, n = 110 Ostrów Wielkopolski, n = 204 n (%) n (%) Płeć Kobiety 68 (62,81) 149 (73,04) Mężczyźni 42 (37,19) 55 (26,96) Wiek < 20 0 (0,00) 5 (2,45) 20 40 39 (35,45) 76 (37,25) 41 50 10 (9,09) 30 (14,71) 51 64 38 (34,55) 59 (28,92) > 64 23 (20,91) 34 (16,67) Wykształcenie Podstawowe 6 (5,45) 8 (3,92) Zawodowe 30 (27,27) 45 (22,06) Średnie 46 (41,82) 86 (42,16) Wyższe 1 (0,91) 5 (2,45) Student 27 (24,55) 60 (29,41) Tabela 3. Postawy pacjentów względem możliwości realizowania opieki farmaceutycznej w aptekach ogólnodostępnych Table 3. Patients attitudes toward pharmaceutical care implementation in community pharmacies Chodzież, n = 110 Ostrów Wielkopolski, n = 204 p-wartość Potrzeba wdrożenia OF tak 73 (79,35) 126 (71,19) nie 19 (20,65) 51 (28,81) Czas trwania jednorazowej koultacji w ramach OF < 5 minut 19 (26,03) 40 (31,75) 5 15 minut 48 (65,75) 74 (58,73) > 15 minut 6 (8,22) 12 (9,52) brak różnic istotnych statystycznie

376 Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in. nych. Jak wskazali ankietowani, optymalny czas jednorazowej koultacji z farmaceutą wynosiłby wówczas od 5 do 15 minut (Tabela 3). Mimo iż 91,49% respondentów w Chodzieży i 89,19% respondentów w Ostrowie Wielkopolskim wskazało na potrzebę objęcia usługi systemem refundacji przez Narodowy Fundusz Zdrowia lub inną itytucję ubezpieczeniową, blisko 1/3 ankietowanych deklarowała gotowość samodzielnego finaowania OF na poziomie 15,00 zł i 6,00 zł za jednorazową wizytę (Tabela 4). Badanie zależności pomiędzy uzyskanymi wynikami a cechami populacji (takimi jak wiek czy płeć) nie wykazało różnic istotnych statystycznie. około 7 minut na terenach wiejskich do około 9,5 minuty w miastach powiatowych. Rezultaty badań przeprowadzonych przez Olsson i wsp. [15] wskazują, iż szwedzki farmaceuta pracuje z pacjentem średnio 3,8 minuty, z czego tylko 25 sekund zajmuje rozmowa o lekach i terapii. Pozostałą część czasu aptekarz przeznacza na sprawdzenie prawidłowości recepty, odnalezienie leku w aptece oraz wypełnienie stosowanej dokumentacji. Badania Campbell i wsp. [16] potwierdzają natomiast, że farmaceuta w zakresie koultowania problemów lekowych w ramach OF poświęca pacjentowi średnio do 15 minut. Tabela 4. Postawy pacjentów względem możliwości finaowania opieki farmaceutycznej Table 4. Patients attitudes toward pharmaceutical care funding Chodzież Ostrów Wielkopolski p-wartość Ubezpieczyciel n = 47 n = 74 tak 43 (91,49) 66 (89,19) nie 4 (8,51) 8 (10,81) Finaowanie własne n = 73 n = 126 nie 26 (35,61) 52 (41,27) nie mam zdania 22 (30,14) 36 (28,57) tak 25 (34,25) 38 (30,16) Wycena jednorazowej koultacji w ramach OF n = 47 n = 74 3 PLN 7 (14,88) 13 (17,57) 6 PLN 19 (40,43) 25 (33,78) 15 PLN 19 (40,43) 30 (40,54) 15 60 PLN 1 (2,13) 4 (5,41) > 60 PLN 1 (2,13) 2 (2,7) brak różnic istotnych statystycznie Dyskusja Analiza wyników pracy pokazuje, że znacząca część pacjentów jest przychylna wprowadzeniu OF do aptek ogólnodostępnych. Postawy te są spójne z wynikami badania Duliana i wsp. [7], w którym pacjenci, darząc aptekarzy zaufaniem, oczekują opieki i fachowej porady. Również w badaniach Skowron [8] 84,00% respondentów wyraża zainteresowanie korzystaniem ze spotkań z farmaceutą w ramach OF. Inne dostępne w piśmiennictwie dane wskazują także, że dotychczasowe doświadczenia pacjentów powodują ich pozytywnie nastawienie do OF i sprawiają, że oczekują oni coraz szerszego zakresu tej nowej usługi [9, 10]. Z czasem zaczynają oni dostrzegać różnice między przyjacielską poradą a OF, gdyż ta druga, ich zdaniem, daje znacznie więcej korzyści [11, 12, 13]. Mimo iż na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że zdaniem większości pacjentów jednorazowa koultacja w ramach OF powinna trwać od 5 do 15 minut, warto zaznaczyć, że aż 1/3 badanych uznaje za wystarczający czas krótszy niż pięć minut. Może to wynikać z faktu, iż pacjenci są przyzwyczajeni do krótkich wizyt w aptece, gdyż, jak publikuje Jankowski [14], w minionym dziesięcioleciu średni czas poświęcony pacjentowi przez aptekarza wynosił od Kwestionariusz wykorzystany w niniejszym badaniu pozwolił również zbadać postawy pacjentów względem finaowania indywidualnej koultacji farmaceutycznej w zakresie prowadzonej OF. Zdaniem blisko 90% ankietowanych usługa ta powinna być refundowana ze środków NFZ lub innej itytucji ubezpieczeniowej. Niestety w Polsce nie ma aktualnie regulacji prawnej, gwarantującej opłacanie OF ze środków publicznych [17]. W opinii respondentów wartość prywatnej koultacji została oszacowana na kwotę od 6,00 PLN do 15,00 PLN. Pacjenci aptek poznańskich w badaniu z 2011 roku [3] wskazywali na średnią kwotę 22,00 PLN. Postawy te są spójne z wynikami zaprezentowanymi przez Skowron [8], które potwierdzają stanowiska pacjentów zarówno względem potrzeby finaowania OF ze środków NFZ, jak również względem kwoty opłaty za jednorazową koultację (11,00 20,00 PLN oraz 21,00 30,00 PLN, odpowiednio wśród 48,00% i 29,00% badanych). Dryja i wsp. [18] zwracają również uwagę na fakt, że w Polsce pacjenci są świadomi kosztów związanych z prawidłowym prowadzeniem OF. Obejmować one powinny m.in. dodatkowe wynagrodzenie farmaceuty w maksymalnej wysokości 20,00 PLN. Zdaniem respondentów również te koszty powinien ponosić NFZ. Dane zebrane w 1994 roku w Stanach Zjednoczonych wskazują, że 20,0%

Postawy pacjentów aptek ogólnodostępnych względem finaowania opieki farmaceutycznej w miastach... 377 pacjentów jest chętnych opłacać doradztwo w zakresie leków stosowanych bez recepty w kwocie od 50 centów do 1,5 dolara [19]. Z badań przeprowadzonych kilka lat później wynika, że zainteresowanie opłacaniem usług farmaceutycznych znacznie wzrosło i zyskało poparcie aż 51,00% ankietowanych. Warto również zauważyć, że wartość pięciominutowej koultacji ankietowani szacowali na 5 dolarów [20]. Na podstawie oświadczeń innych krajów można założyć, że przyjęcie OF jako usługi medycznej zdecydowanie obniży wydatki na leki ponoszone zarówno przez pacjentów, jak przez ubezpieczycieli (w tym przez NFZ). Koszty hospitalizacji spowodowanej nieprzestrzeganiem zaleceń terapeutycznych szacuje się w Polsce na 6 miliardów złotych rocznie, czyli w przybliżeniu tyle, ile wydaje NFZ na zapewnienie opieki lekarzy rodzinnych dla całej populacji kraju [23]. National Health System określił, że w Wielkiej Brytanii rocznie wydawanych jest 8 bilionów funtów na leki, przy czym niewykorzystane farmaceutyki za ponad 100 milionów funtów zostają zwrócone do aptek [24]. Problem ten jest również bardzo istotny w Polsce, gdzie szacuje się, że z tytułu nienależytej refundacji marnowanych jest od 400 milionów do miliarda złotych rocznie, a w tym czasie do utylizacji trafia 1400 ton leków zwróconych do aptek [25]. Dlatego tak znaczące są badania wielu ośrodków na świecie, które potwierdzają oszczędność z tytułu prowadzonej OF [26, 27, 28, 29, 30]. Najbardziej wymowny jest fakt, że 1 dolar wydany na przeprowadzenie tej usługi pozwala zaoszczędzić 4 dolary w systemie opieki zdrowotnej [31]. W badaniach Pattersona udowodniono nawet, że prowadzenie OF jest bardziej efektywne ekonomicznie w porównaniu do standardowej praktyki [32]. Włączenie farmaceuty do programu leczenia nadciśnienia tętniczego pozwala zaoszczędzić aż 527 dolarów na terapii pojedynczego pacjenta w ciągu roku [33], a prowadzenie serwisu MTM (ang. Medication Management Therapy), będącego elementem składowym OF, według oszacowań aptekarzy pozwoliło przez 10 lat zaoszczędzić w służbie zdrowia ponad 2,9 miliona dolarów [34]. Liczne dane z piśmiennictwa potwierdzają fakt, że OF staje się opłacalnym elementem współczesnej farmakoterapii. Badania w wielu krajach świata wskazują na korzyści płynące dla pacjenta z prowadzenia OF, głównie w zakresie chorób przewlekłych, gdzie ułatwiona jest kontrola farmakoterapii, np. astmy [35], nadciśnienia [36] oraz cukrzycy [37], poprzez pozytywny wpływ na wskaźniki obiektywne (kliniczne) i subiektywne (jakość życia, satysfakcja). OF powoduje także zwiększenie satysfakcji zawodowej wśród farmaceutów poprzez odzyskiwanie w odbiorze społeczeństwa należnej funkcji aptek [38], jak również lepszego zorganizowania pracy w zespole multidyscyplinarnym [39]. Do uregulowania wciąż pozostaje szereg spraw legislacyjnych i organizacyjnych w obrębie współpracy z NFZ, aby pełen zakres proponowanych usług mógł właściwie funkcjonować i dawać satysfakcję farmaceucie, także pod względem finaowym. Pozytywne opinie pacjentów, pomimo wielu istniejących trudności i ograniczeń, dają farmaceutom nadzieję, że kontynuacja procesu wdrażania OF w Polsce powinna przynieść korzystne zmiany w funkcjonującym aktualnie systemie opieki zdrowotnej. Podziękowania Dziękujemy kierownikom aptek za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badania. Badanie zostało sfinaowane ze środków na działalność statutową UMP (502 01 03314429 03439). Konfl ikt Interesów Nie występuje/brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo 1. Ustawa Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 r. Dz. U. 2001 nr 126, poz. 1381. 2. Ustawy o izbach aptekarskich z dnia 19 kwietnia 1991 r. z późn. zm. Dz.U. z 2008 nr 136, poz. 856. 3. Waszyk-Nowaczyk M. Oczekiwania pacjentów i lekarzy odnośnie zadań stawianych aptekarzowi w realizacji opieki farmaceutycznej, Praca doktorska 2012, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. 4. Cerbin M. Strategia promocji opieki farmaceutycznej w Polsce. Praca podyplomowa 2011, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. 5. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny Polski, Warszawa 2012. [Internet] [cytowane 08.04.2013] Dostępne na: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_statystyczny_rp_2012.pdf. 6. Narodowy Fundusz Zdrowia. Wielkopolski Oddział Wojewódzki w Poznaniu. Wykaz aptek i punktów aptecznych realizujących recepty refundowane, aktualizacja na 01.02.2013. [Internet] [cytowane 08.04.2013] Dostępne na: http://www.nfz-poznan.pl/page.php/1/0/search/0/0/50/. 7. Dulian K., Skrabalak M., Kamiński R., Stożkowska W. Edukacyjna rola farmaceuty w farmakoterapii w świetle opinii pracowników aptek i pacjentów. Farm Pol. 2003;59:792 794. 8. Skowron A. Model opieki farmaceutycznej dla polskiego systemu zdrowotnego. Rozprawa habilitacyjna 2011, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. 9. Montgomery A., Kälvemark-Sporrong S., Henning M., Tully M.P., Kettis-Lindblad A. Implementation of a pharmaceutical care service: prescriptionists', pharmacists' and doctors' views. Pharm World Sci. 2007;29:593 602. 10. Kassam R., Colli J., Berkowitz J. Developing anchored measures of patient satisfaction with pharmaceutical care delivery: Experiences versus expectatio. Patient Prefer Adherence. 2009;3:113 122. 11. Chaudhari P. Application and further validation of a patient- -reported outcome itrument: Patient satisfaction with pharmaceutical care questionnaire W: 14th Annual International Meeting Orlando, United States, 16 20.05.2009;12: 3. 12. Montgomery A., Kälvemark-Sporrong S., Manap N., Tully M.P., Lindblad A.K. Receiving a pharmaceutical care service compared to receiving standard pharmacy service in Sweden-How do patients differ with regard to perceptio of medicine use and the pharmacy encounter? Res Social Adm Pharm. 2010;6:185 195.

378 Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in. 13. Robion J., Segal R., Lopez L., Doty R.E. Impact of a pharmaceutical care intervention on blood pressure control in a chain pharmacy practice. Ann Pharmacother. 2010;44:88 96. 14. Jankowski A., Bułaś L., Jaros K. Ocena realizacji opieki farmaceutycznej w aptekach rejonu Podbeskidzia. Farm Pol. 2007;63:57 61. 15. Olsson E., Ingmar P., Achmed B. et al. Pharmacist-patient communication in Swedish community pharmacies. Res Social Adm Pharm. 2013 (DOI: 10.1016/j. sapharm.2013.03.001). 16. Campbell R., Saulie B. Providing pharmaceutical care in a physician office. J Am Pharm Assoc., 1998;38:495 499. 17. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M. Problemy z wdrażaniem opieki farmaceutycznej w Polsce. Farm Pol. 2009;65:713 716. 18. Dryja M., Skowron A., Turska W. Ocena gotowości pacjentów do płacenia za usługi farmaceutyczne. Prowadzenie opieki farmaceutycznej W: Materiały konferencyjne. Hucisko k. Zawiercia, 26 27.05.2011: 10 11. 19. Gore P., Madhavan S. Coumers' preference and willingness to pay for pharmacist coueling for non-prescriptionmedicines. Clin Pharm Ther. 1994;19:17 25. 20. Hong S., Spadaro D., West D., Tak S.H. Patent valuation of pharmacist services for self-care with OTC medicatio. J Clin Pharm Ther. 2010;30:193 199. 21. Wang J., Hong S., Meng S., Brown L.M. Pharmacists' acceptable levels of compeation for MTM services: A conjoint analysis. Res Social Adm Pharm. 2011;7:383 395. 22. O Connor P. Improving Medication Adherence Challenges for Physicia, Payers, and Policy Maker. Arch Intern Med. 2006;166:1802 1804. 23. Kardas P. Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych na świecie i w Polsce W: Polskiego pacjenta portret własny raport o przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych przez polskich pacjentów. Fundacja na Rzecz Wspierania Rozwoju Farmacji i Medycyny, Pentor Research International, Polpharma 2010, 25 37. 24. Hilgier M. Non-compliance. Gazeta Farmaceutyczna. 2009;5:50. 25. Balcer N., Rajska-Neuman A., Grześkowiak E., Wieczorowska-Tobis K. Farmakoterapia geriatryczna wyzwaniem dla opieki farmaceutycznej. Farm Pol. 2005;61:647 652. 26. Barnett M., Frank J., Wehring H. Newland B., VonMueter S., Kumbera P., Halterman T., Perry P.J. Analysis of pharmacist-provided medication therapy management (MTM) services in community pharmacies over 7 years. J Manag Care Pharm. 2009;15:18 31. 27. Niquille A., Ruggli M., Buchmann M., Jordan D., Bugnon O. The nine-year sustained cost-containment impact of Swiss pilot physicia-pharmacists quality circles. Ann Pharmacother. 2010;44:650 657. 28. Loh E., Waruszyki B., Poston J. Cost savings associated with community pharmacist interventio in Canada. Can Pharm J. 1996;129:43 47. 29. Krass I., Mitchell B., Song Y., Stewart K., Peterson G., Hughes J., Smith L., White L., Armour C. Diabetes Medication Assistance Service Stage 1: impact and sustainability of glycemic and lipids control in patients with Type 2 diabetes. Diabet Med. 2011;28:987 993. 30. Hmielewski T., Rickertsen H., Sorofman B., Currie J., Smith J. Cost analysis of providing medication access and clinical pharmacy services for patients of a community health center. APhA, 2011;51:230 231. 31. Westerlund T., Marklund B. Assessment of the clinical and economic outcomes of pharmacy interventio in drugrelated problems. J Clin Pharm Ther. 2009;34:319 327. 32. Patterson S., Hughes C., Cardwell C., Lapane K.L., Murray A.M., Crealey G.E. A cluster randomized controlled trial of an adapted U.S. model of pharmaceutical care for nursing home residents in Northern Ireland (Fleetwood Northern Ireland study): a cost-effectiveness analysis. J Am Geriatr Soc. 2011;59:586 593. 33. Houle S., Chuck A., Tsuyuki R. Does pharmacist management of hyperteion result in health system savings? W: Pharmacists Journal. Materiały konferencyjne, Canada, 15 18.05.2010: 143, 5. 34. Ramalho de Oliveira D., Brummel A., Miller D. Medication therapy management: 10 years of experience in a large integrated health care system. Manag Care Pharm. 2010;16: 185 195. 35. Santos Dde O., Marti M., Cipriano S., Pinto R.M., Cukier A., Stelmach R. Pharmaceutical care for patients with persistent asthma: assessment of treatment compliance and use of inhaled medicatio. J Bras Pneumol. 2010;36:14 22. 36. Albsoul-Younes A., Hammad E., Yasein N., Tahaineh L.M. Pharmacist-physician collaboration improves blood pressure control. Saudi Med J. 2011;32:288 292. 37. Al Mazroui N., Kamal M., Ghabash N., Yacout T.A., Kole P.L., McElnay J.C. Influence of pharmaceutical care on health outcomes in patients with Type 2 diabetes mellitus. Br J Clin Pharmacol. 2009;67:547 557. 38. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M., Szukalska B. Opieka farmaceutyczna jako zadanie i problem aptekarzy. Farm Pol. 2011;67:357 359. 39. Ucha-Samartin M., Martinez-Lopez de Castro N., Troncoso-Marino A., Campelo-Sánchez E., Vázquez-López C., Inaraja-Bobo M.T. Pharmaceutical care strategies to prevent medication errors. Rev Calid Asist. 2009;24:149 154. Adres do korespondencji: mgr farm. Magdalena Cerbin-Koczorowska Pracownia Farmacji Praktycznej Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku ul. Bukowska 70, 60-812 Poznań tel.: 61 854 72 06 fax: 61 854 72 08 e-mail: mcerbin@ump.edu.pl