WŁOCHY WCZESNONOWOśYTNE

KATEDRA ITALIANISTYKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI Halina Manikowska WŁOCHY WCZESNONOWOśYTNE Skrypt dla studentów Italianistyki WARSZAWA 2009

CZĘŚĆ I PANORAMA POLITYCZNA WŁOCH OD KOŃCA XV DO POŁOWY XVIII W. Tabela chronologiczna 1458-1494 rządy Ferdynanda I (Ferrante) w Królestwie Neapolu 1463-1479 wojna wenecko-turecka 1494 Karol VIII, król Francji wkracza na Półwysep Apeniński początek wojen włoskich 1494 Ludwik Sforza il Moro ogłasza się księciem Mediolanu 1494 wypędzenie Medyceuszy z Florencji, początek rządów Savonaroli w republice florenckiej 1495 zwycięstwo Ligi weneckiej, wspartej przez Ferdynanda aragońskiego i cesarza Maksymylina, pod Fornovo 1498 spalenie Girolamo Savonaroli 1499 1503 III wojna wenecko-turecka 1499 wkroczenie do Włoch Ludwika XII; sojusz króla Francji z Aragonią, Wenecja, papiestwem; zajęcie przez Francuzów Mediolanu (do 1512) 1500 traktat w Granadzie między Ludwikiem XII a Ferdynandem Aragońskim o rozbiorze Królestwa Neapolu 1501-1504 wojna między Francją a Aragonią o Neapol, zakończona pokojem w Lyonie, sankcjonującym rozbiór Italii (księstwo Mediolanu pod władzą francuską; Królestwo Neapolu hiszpańską) 1504 traktat pokojowy w Blois pomiędzy Ludwikiem XII a cesarzem Maksymilianem 1507 antyfrancuskie powstanie w Genui 1508 zawiązanie z poparciem papieŝa Juliusza II Ligi w Cambrai pomiędzy Maksymilianem, Ludwikiem XII, Ferdynandem katolickim (jako królem Neapolu i Sycylii), księciem Ferrary przeciwko Wenecji; plan rozbioru państwa weneckiego; wojna Ligi z Wenecją do r. 1511 1509 klęska Wenecji pod Agnadello; utrata przez nią części terytoriów 1511 zawiązanie Ligi świętej przeciwko Francji przez papieŝa Juliusza II, cesarza Maksymiliana, króla Anglii Henryka VIII, Ferdynanda katolickiego, Wenecję, kantony szwajcarskie 1512 wycofanie się wojsk francuskich z Półwyspu Apenińskiego; władzę nad Mediolanem obejmuje Maksymilian Sforza 1512 upadek republiki florenckiej, powrót Medyceuszy do władzy 1512-1517 V sobór laterański 1515 Najazd Franciszka I i zajęcie po zwycięskiej bitwie pod Marignano księstwa Mediolanu 1516 Karol Habsburg (przyszły Karol V) obejmuje na mocy dziedziczenia władzę w Hiszpanii 1516 na mocy pokoju w Noyon, król Francji Franciszek I zachowuje władzę nad Mediolanem, Karol Habsburg natomiast nad Królestwem Neapolu i Sycylią 1517 wystąpienie Lutra w Wittemberdze 1519 Karol Habsburg zostaje wybrany cesarzem jako Karol V 1520 potępienie Lutra za herezję 1521 I wojna hiszpańsko-francuska między Karolem V (w sojuszu z Anglią i papiestwem) a Franciszkiem I (w sojuszu z Wenecją i Szwajcarami) o Mediolan 1524 odzyskanie przez Franciszka I Mediolanu 1

1525 krwawa bitwa pod Pawią między wojskami francuskimi a cesarskimi; Franciszek I dostaje się do niewoli; powrót władzy Sforzów nad księstwem Mediolanu; 1526 pokój w Madrycie między Karolem V a Franciszkiem I : Franciszek I wyrzeka się pretensji do Neapolu i Mediolanu, Burgundii zawiązanie Ligi świętej w Cognac (Franciszek I, papiestwo, Mediolan, Florencja, Genua) przeciwko cesarzowi Karolowi V; wybucha II wojna Franciszka I z Karolem V śmierć Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem; władzę w Królestwie Czech i w Królestwie Węgier obejmuje Habsburg (Ferdynand I, brat Karola V) 1527 najazd wojsk cesarskich na Półwysep Apeniński, złupienie Rzymu ( sacco di Roma ) wypędzenie Medyceuszy z Florencji 1528 proklamowanie wolnej republiki w Genui pod przywództwem Andrei Doria 1529 pokój barceloński między papieŝem Klemensem VII (Giulio Medici) a Karolem V: papieŝ zgodził się na koronację cesarską; do władzy nad Florencją mieli powrócić Medyceusze 1529 pokój w Cambrai («Pace delle due dame») zawarty pomiędzy Ligą z Cognac a Karolem V (w stosunku do pokoju madryckiego Francja zachowuje Burgundię) 1530 koronacja Karola V na cesarza w Bolonii (pierwsza koronacja cesarska poza Rzymem) kongres w Bolonii habsburski ład polityczny w Italii; upadek republiki florenckiej, powrót Medyceuszy 1535 po śmierci Franciszka II Sforzy, Mediolan włączony do domeny Karola V 1536 III wojna pomiędzy Karolem V a Franciszkiem I: zajęcie Piemontu przez Francuzów (działania wojenne takŝe w Prowansji i na pograniczu flandryjsko-francuskim) 1537 objęcie władzy w Toskanii przez Cosimo I, od 1569 r. z tytułem wielkiego księcia 1538 10-letni rozejm nicejski pomiędzy Hiszpanią a Francją 1540 proklamacja powołania zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów), załoŝonego przez Ignacego Loyolę 1542 reorganizacja inkwizycji powołanie przez papieŝa Pawła III Świętego Oficjum 1542 1544 IV wojna pomiędzy Francją a Hiszpanią (działania wojenne w Sabaudii, Piemoncie, Flandrii, Francji) 1545 zwołanie soboru trydenckiego (obradował z przerwami do 1563) 1552-1559 wojna francusko-hiszpańska 1556 abdykacja Karola V posiadłości hiszpańskie przechodzą pod władzę syna cesarza, Filipa II, domeny austriackie i tron cesarski obejmuje brat Karola, Ferdynand I 1559 kończący wojny włoskie pokój w Cateau-Cambrésis: potwierdzenie władzy hiszpańskiej nad Mediolanem i Neapolem; Piemont i Sabaudia przywrócone księciu Emanuelowi Filibertowi z dynastii sabaudzkiej (Savoia); w 1562 odzyskuje takŝe Turyn 1563 zamknięcie obrad soboru trydenckiego 1570-1573 wojna wenecko-turecka o Cypr 1570/71 utrata Cypru przez Wenecję (na rzecz Turcji) 1571 zwycięska bitwa morska ligi antytureckiej (Wenecja, Genua, Hiszpania, papiestwo) nad flotą turecką pod Lepanto 1573 zawarcie pokoju pomiędzy Wenecją a Turcją, Cypr pozostaje pod władzą turecką 1618-1648 wojna trzydziestoletnia, zakończona pokojem westfalskim 1645-1669 wojna między Wenecją a Turcją o Kandię (Kreta) 1647/48 powstanie w Neapolu 1684 1699 utworzenie w Linzu Ligi świętej przeciwko Turcji (papieŝ Innocenty XI, Wenecja, Polska; następnie Austria i Rosja) i wojna z Turcją 1687 zdobycie przez Wenecję Morei (Peloponez) 2

1699 pokój w Karłowicach: zatwierdzenie panowania Wenecji w Morei i w części Dalmacji 1687 przystąpienie księcia Sabaudii Wiktora Amadeusza II do sojuszu augsburskiego (1686; pod przewodem cesarza Leopolda I) przeciwko Francji Ludwika XIV 1696 pokój turyński pomiędzy Wiktorem Amadeuszem II a Ludwikiem XIV 1702-1714 wojna o sukcesję hiszpańską pomiędzy Francją, Hiszpanią, Bawarią i początkowo Sabaudią z jednej strony, a Anglią, Holandią, Austrią, Sabaudią (od 1703) pokój w Utrechcie (1713) pomiędzy Francją, Anglią, Holandią pokój w Rastatt (1714) pomiędzy Francją i Austrią warunki pokojów: a) Filip V Burbon uznany za króla Hiszpanii; b) Hiszpania traci: Belgię, posiadłości włoskie (na rzecz Austrii); Sycylia przechodzi pod panowanie Sabaudii w 1720 r. Wiktor Amadeusz II oddaje Austrii Sycylię w zamian za Sardynię 1715 Wenecja traci podbity przez Turków Peloponez 1716-1718 wojna (Wenecja, Austria) z Turcją; Turcy utrzymują władzę nad Peloponezem, Wenecja nad wyspą Korfu 1733-1735 wojna o sukcesję polską pomiędzy Francją, Sabaudią, Hiszpanią, Bawarią z jednej strony, a Austrią, Rosją, Prusami, Danią, z drugiej 1738 pokój w Wiedniu: Austria zachowuje Lombardię z drobnymi stratami; w Toskanii obejmuje władzę dynastia habsbursko-lotaryńska; w Neapolu władza powraca do Burbonów 1740-1748 wojna o sukcesję austriacką pomiędzy Francją, Hiszpanią, Prusami, Bawarią z jednej strony a Austrią, Holandią, Anglią, z drugiej od 1744 na terenie Włoch między stronnictwem francusko-hiszpańskim ( Gallispani ) (Francuzi i Hiszpanie) a austriacko-sabaudzkim ( Austrosardi ) 1748 pokój w Akwizgranie: mąŝ Marii Teresy Franciszek I lotaryński, wielki ksiąŝę Toskanii, zostaje uznany cesarzem; Prusy zachowują zdobyty Śląsk; Burbonowie hiszpańscy otrzymują Parmę i Piacenzę; Karol Emanuel powiększa posiadłości Sabaudii w Lombardii 3

ROZDZIAŁ I PAŃSTWA WŁOSKIE W OKRESIE POKOJU WŁOSKIEGO 1454-1494 Po przeszło półwieczu zmiennych sojuszy i konfliktów pomiędzy państwami włoskimi zawarto w 1454 r. w Lodi pokój. Zapewnił on większą stabilizację polityczną na Półwyspie Apenińskim, konserwując dominującą pozycję pięciu największych państw: Królestwa Neapolu, Państwa Kościelnego, Republiki weneckiej, Księstwa Mediolanu i rządzonej przez Medyceuszy Republiki florenckiej. W północnych Włoszech znajdowało się nadal bardzo wiele małych państewek, ukształtowanych na bazie dawnych komun miejskich i feudalnych władztw: księstwo Sabaudii, margrabstwa Saluzzo i Monferrato, hrabstwo Asti, Mantua rządzona była przez Gonzagów, Ferrara, Modena i Reggio przez rodzinę d Este, republiką pozostawała Genua. W środkowych Włoszech obok potęŝnej Florencji, słabnących republik Lukki i Sieny w dawnych komunach na terytorium Państwa Kościelnego rządziły jednostki i rody z nadania (namiestnictwa) papieskiego: w Bolonii rodzina Bentivoglio, rodzina Malatesta w Rimini, Sforza w Pesaro, Montefeltro w Urbino, Della Rovere w Sigaglii, Manfredi w Faenzy, Baglioni w Perugii. Królestwo Neapolu, Królestwo Sycylii i Królestwo Sardynii rządzone były przez dynastię aragońską zachowując jednak swoją administracyjną odrębność, którą umocniło w 1458 r. po śmierci Alfonsa I (Alfonsa V w Aragonii) objęcie władzy w Neapolu przez jego syna z nieprawego łoŝa, Ferdynanda I (Ferrante). Sycylia i Sardynia znalazły się pod panowaniem króla aragońskiego, brata Alfonsa, Jana II. Tak zwany pokój włoski nie oznaczał jednak braku konfliktów militarnych pomiędzy państwami włoskimi, od których nie powstrzymywało nawet zagroŝenie, jakim po upadku Konstantynopola (1453) były dalsze podboje Turków w Grecji, na Bałkanach, na wyspach w Basenie Morza Śródziemnego. Chwiejna równowaga polityczna utrzymywała się jednak, poniewaŝ Ŝadne z państw włoskich nie mogło zdobyć dominacji, leŝała teŝ w interesie licznych małych państewek, które tylko dzięki niej mogły zachować swoją niezaleŝność. Pokój w Lodi ustalił granicę Republiki Weneckiej w Lombardii na rzece Adda. Przez następne dziesięciolecia Wenecja wyrzec się musiała dalszej ekspansji na Terraferma, kierując swój militarny wysiłek przede wszystkim na obronę zagroŝonych przez ekspansję turecką posiadłości zamorskich i wybrzeŝy Adriatyku. Wsparciem dla niej było zaangaŝowanie papiestwa w organizację antytutereckiej krucjaty (szczególnie za pontyfikatu Piusa II, 1458-1464). Postępy Turków w drugiej połowie XV w. spowodowały utratę przez Genuę jej kolonii, w tym Kaffy na Krymie. Wenecja po trwającej 16 lat wojnie zawarła w 1479 r. pokój 4

z Turcją, godząc się z utratą Negropontu (Eubea) i innych wysp na Morzu Egejskim, zachowała tam jednak przywileje handlowe za roczną opłatą 10 tys. dukatów. Jedynym nabytkiem był Cypr, scedowany republice przez królową Cypru Katarzynę Cornaro (1489). Po śmierci sułtana Mehmeda II (1481) uwolniona od tureckiej presji Wenecja rozpoczęła wojnę o Ferrarę (wspieraną przez Mediolan i Florencję), próbując rozszerzyć swoje dominium na Terraferma. W budŝecie republiki, której dochody roczne sięgały wówczas ok. 1 150 tys. dukatów, dochody z Terraferma stanowiły waŝną pozycję (330 tys. dukatów) i pozwalały finansować rosnące koszty ponoszone na obronę terytoriów zamorskich. Znacznie terytorialnie okrojony po wojnach w pierwszej połowie XV w. Mediolan wyróŝniał się spośród państw miejskich większą sprawnością i spójnością systemu rządów nad podległym mu obszarem. Kontrola głównych lądowych szlaków handlowych prowadzących z Włoch do najwaŝniejszych centrów europejskiego handlu (Lyon, Besançon, Antwerpia i Brugia) i pomyślne panowanie księcia Francesco Sforzy (1450-1466), który przeprowadził udaną reformę fiskalną, pozwalały na rozwój miasta ( Zamek Sforzów, Ospedale Maggiore). Losy następnych ksiąŝąt Mediolanu wzmacniają jednak obraz renesansowych monarchii europejskich, w których spiski i mordy kończyły Ŝycie władców, wprowadzając państwa i relacje międzynarodowe w stan kryzysu. Sukcesor Francesco Sforzy, Galeazzo Maria został zamordowany po 10 latach rządów, a jego nieletniego następcę Gian Galeazza odsunął od władzy stryj, Ludovico il Moro. Florencja, od 1434 r. rządzona faktycznie przez Cosimo Vecchio de Medici, pozostawała formalnie republiką. Pokój, wzrost w związku z ekspansją turecką znaczenia w handlu międzynarodowym zachodniej części Basenu Morza Śródziemnego, do którego miała dostęp dzięki zdobyciu Pizy, ekspansja kupców i bankierów florenckich we Włoszech i w Europie, silnie związki ekonomiczne i finansowe z papiestwem przyniosły miastu pomyślność gospodarczą i renesansowy rozkwit. Podporządkowany jednostce, a jednocześnie zachowujący republikańskie instytucje system władzy naraŝony był jednak na kryzysy, tym bardziej Ŝe siłą opozycji antymedycejskiej było ugruntowane przez humanistów przywiązanie florentyńczyków do idei republikańskiej. Podjęła ona kilka prób odsunięcia Medyceuszy od władzy (zamachy na Piotra de Medici, a następnie jego syna) i powrotu do rządów republikańskich, ale wszystkie te przedsięwzięcia skończyły się fiaskiem. Medyceusze potrafili wykorzystać rozprawę ze spiskowcami do umocnienia swojego panowania. Od połowy XV w. szybko zmieniała się pozycja papiestwa. Z jednej strony, przegrana ruchu soborowego (koncyliaryzm) i wzmocnienie władzy papieŝa, italianizacja kurii, w której dominowali kardynałowie włoscy, zaangaŝowanie w politykę włoską oraz wzrastająca 5

niezaleŝność kościołów narodowych podporządkowanych w coraz większym stopniu monarchom, czyniły z papiestwa przede wszystkim państwo włoskie. Z drugiej zmniejszający się autorytet cesarski, zaangaŝowanie kolejnych papieŝy połowy stulecia w organizację krucjaty przeciwko Turkom przyczyniły się do wzrostu znaczenia papiestwa w Europie. ZagroŜeniem dla tego okazała się jednak kultura renesansowa, której stolicą stał się w drugiej połowie stulecia Rzym. Powszechne zgorszenie budziła związana z nią ostentacyjna swoboda obyczajów, której folgowali szczególnie dwaj ostatni papieŝe XV w. Innocenty VIII i Aleksander VI. Ponadto nepotyzm, będący jednym z waŝnych mechanizmów kształtującej się monarchii papieskiej, okazał się czynnikiem naruszającym stabilizację polityczną we Włoszech. Krewni papieŝa, wprowadzani do kolegium kardynalskiego najczęściej w bardzo młodym wieku, zapewniali mu niezbędne oparcie, jego rodowi dalsze wpływy na dworze papieskim (nepotem Eugeniusza IV był późniejszy Paweł II, Kaliksta III Aleksander VI, Piusa II Pius III; Sykstusa IV Juliusz II itd.). Ta rodzinna polityka wpływała na układ sił na Półwyspie przez aranŝowanie małŝeństw krewnych papieskich (w tym dzieci) z włoskimi domami panującymi. W ten sposób papiestwo znalazło się centrum konfliktów i sojuszy zawieranych między państwami i władztwami włoskimi. Zarzewiem konfliktów zbrojnych był wreszcie status Królestwa Neapolu lenna papieskiego, pozwalający papieŝom ingerować w sukcesje na tronie neapolitańskim, do którego pretensje zgłaszała równieŝ Francja System równowagi politycznej na Półwyspie opierał się na pozycji Mediolanu na północy ( wrota do Italii ) i strategicznym znaczeniu w polityce śródziemnomorskiej Królestwa Neapolu na południu. Dla utrzymania tej równowagi kluczowy był więc sojusz między Mediolanem i Neapolem. Mediolan musiał się jednak liczyć z dąŝeniami Wenecji do rozszerzenia swojego panowania na Terraferma, które wzmogły się po osłabieniu zagroŝenia tureckiego. Był to początek erozji pokoju włoskiego. W 1480 r. zawiązał się antywenecki sojusz Neapolu, Mediolanu i Florencji. PapieŜ Innocenty VIII (1484-1492) prowadził wojny z królem Neapolu Ferrante, wreszcie Neapol z Florencją zwróciły się przeciwko Mediolanowi. Ludwik il Moro wezwał wówczas na pomoc króla Francji, Karola VIII, który miał jeszcze jeden powód do najazdu na Włochy pretensje do tronu neapolitańskiego po śmierci Ferrante (1484). 6

ROZDZIAŁ II WOJNY WŁOSKIE 1494-1559 I okres 1494-1516 1. Wojna o Królestwo Neapolu 1494-1495 1. sierpień 1494 król Francji Karol VIII wkracza do Italii 2. Mediolan: Lodovico il Moro po śmierci bratanka Gian Galeazza przejmuje pełną władzę nad Mediolanem 3. Piero de Medici ucieka z Florencji, upadek władzy Medyceuszy; Piza wyzwala się spod władzy Florencji; we Florencji rząd dusz przejmuje Girolamo Savonarola 4. 1495 Karol VIII wkracza do Neapolu, przyjmuje tytuł króla Sycylii i Jerozolimy 5. 1495 powstanie Świętej Ligi skierowanej przeciwko Francji: Mediolan, Wenecja, papiestwo, Hiszpania, Sycylia, Anglia, Cesarstwo 6. 1495 Karol VIII wycofuje się z Włoch (klęska jego wojsk pod Fornovo) 2. Wojna o Neapol i Mediolan 1499-1504 1. 1498 śmierć Karola VIII, nowym królem Francji zostaje Ludwik XII 2. 1499 Ludwik XII wkracza do Italii uznając się za sukcesora księcia Mediolanu Gian Galeazza oraz sukcesora tronu neapolitańskiego. Sojusz Francji z papiestwem, Hiszpanią, Wenecją; uroczysty wjazd Ludwika XII do Mediolanu 3. 1500 tajny układ francusko-hiszpański (z królem Ferdynandem) w Granadzie, przewidujący podział królestwa Neapolu: Francja miała otrzymać Abruzzi i Kampanię 4. 1501 na mocy tego układu wojska francuskie wkraczają do Królestwa Neapolu, natomiast do Kalabrii wojska hiszpańskie; Fryderyk II aragoński oddaje tron Ludwikowi XII 5. 1503 nieporozumienia w sprawie realizacji układu w Granadzie doprowadzają do wojny francusko-hiszpańskiej o Neapol: w wyniku klęski Francuzów pod Cerignolą, Hiszpanie wkraczają do Neapolu 6. 1504 rozejm w Lyonie między Hiszpanią a Francją: księstwo Mediolanu przechodzi pod władzę francuską (jako państwo przestaje istnieć) Hiszpania podporządkowuje sobie Neapol; królestwo obejmuje Ferdynand Katolicki 3. 1508 1510 wojna z Wenecją 1. Wenecja wykorzystuje słabość państw włoskich i umacnia swoje panowanie w Lombardii weneckiej i wzdłuŝ zachodnich wybrzeŝy Adriatyku 2. 1508 zawiązanie skierowanej przeciwko Wenecji Ligi w Cambrai: cesarz Maksymilian I, Ludwik XII, papieŝ Juliusz II, król Hiszpanii Ferdynand, król Anglii Henryk VII, król Węgier Władysław Jagiellończyk oraz Sabaudia, Mantua, Ferrara, Florencja (Turcja neutralna) 3. 1509 w wyniku przegranej bitwy pod Agnadello, następuje rozbiór weneckich posiadłości na Terraferma (w Lombardii i Romanii) 4. 1509-1510 odzyskanie przez Wenecję władztwa na tym obszarze 5. Traktaty pokojowe z Wenecją 7

4. 1511-1513: Liga z Cambrai 1. 1511 zawarcie sojuszu antyfrancuskiego: papieŝ Juliusz II, Wenecja, cesarz Maksymilian I, Henryk VIII, król Hiszpanii Ferdynand Katolicki, oddziały szwajcarskie; 2. 1512 mimo klęski Ligi pod Rawenną, Ludwik XII wycofuje się z Włoch; władzę nad Mediolanem przejmują oddziały szwajcarskie, na tronie ksiąŝęcym zasiada Maksymilian Sforza; 3. we Florencji pod naciskiem wojsk hiszpańskich upada republika, do władzy powracają Medyceusze 4. Wenecja wycofuje się Ligi 5. 1515 - Wojna o Mediolan 1. 1515 władzę we Francji obejmuje Franciszek I 2. Sytuacja w Italii: pod. Włoch i wyspy pod panowaniem hiszpańskim; rosnące w siłę Państwo Kościelne (papieŝ Leon X Medyceusz); Florencja całkowicie w orbicie wpływów papiestwa; w Księstwie Mediolanu panami sytuacji są oddziały Szwajcarów 3. 1515 Franciszek I z poparciem Wenecji wkracza do Italii, zwycięŝa wojska szwajcarskie pod Marignano (Melegnano) i zdobywa Mediolan; odsunięcie Sforzy od władzy; przetasowania w Lombardii 1516 Karol Habsburg zostaje królem Hiszpanii 1516-1518 traktaty: hiszpańsko-cesarskie z Francją i Anglii z Francją (wobec zagroŝenia tureckiego) 1519 Karol Habsburg zostaje wybrany królem rzymskim (cesarzem) jako Karol V habsburskie okrąŝenie Francji; Henryk VIII zawiera sojusz z Karolem V II okres 1520-1559 1. 1521-1525 wojna między Franciszkiem I a Karolem V o Mediolan 1. 1521 wybuch wojny między Hiszpanią (w sojuszu z Anglią i papieŝem) a Francją (w sojuszu z Wenecją i Szwajcarami) 2. 1522 zajęcie przez wojska cesarskie Mediolanu; wypędzenie Francuzów z Genui 3. 1524 kontrofensywa francuska, odzyskanie przez Franciszka I Mediolanu 4. 1525 wojska cesarskie (dowodzone przez Karola Burbona) zwycięŝają pod Pawią (24. II.) Franciszek I w niewoli cesarskiej; zmiana układu sił w Europie miaŝdŝąca przewaga Habsburgów 5. 1526 traktat madrycki między Karolem V a Franciszkiem I (osobny traktat Henryka VIII Tudora z Franciszkiem I) 1526 powstanie Ligi świętej w Cognac: papieŝ Klemens VII (Medyceusz), Franciszek I, Anglia, Wenecja, Mediolan, Florencja, Genua przeciwko Karolowi V 8

2. 1527-1529 wojna o Włochy 1. 1527 inwazja wojsk cesarskich na Włochy 2. 6. V. 1527 sacco di Roma (złupienie Rzymu) przez wojska cesarskie 3. 1527 wypędzenie Medyceuszy z Florencji, ostatnia republika we Florencji 4. kontrofensywa Franciszka I przeciwko Neapolowi 5. 1528 przejście Genui na stronę cesarską, wypędzenie Francuzów, proklamowanie Republiki Genueńskiej 6. kapitulacja Francuzów pod Neapolem 7. 1529 pokój w Cambrai (Paix des Dames pokój dam) między Karolem V a Ligą z Cognac 1530 Koronacja Karola V na cesarza w Bolonii 1530 Kongres Boloński: nowy porządek w Italii: Franciszek Sforza otrzymuje inwestyturę na księstwo Mediolanu (po śmierci Franciszka w 1535, włączone do domeny Karola V) Wenecja odzyskuje swoje obszary w Lombardii d Este władają Modeną i Reggio (inwestytura cesarza) oraz Ferrarą jako lennem papieskim Genua republiką pod władzą Andrei Doria powrót Medyceuszy do Florencji zawiązanie wiecznej Ligi świętej: Karol V, Ferdynand austriacki (brat cesarza), papiestwo, państwa włoskie 1536-1538, 1542-44, 1552-59 wojny francusko-hiszpańskie (na terenie Sabaudii, Prowansji, Niderlandów, wojna morska) 1556 abdykacja Karola V: Hiszpanię dostaje jego syn Filip II, cesarstwo brat Ferdynand I 3. 1556-1559 wojna francusko-hiszpańska o Włochy: 1. 1556 najazd wojsk francuskich na Italię (królem Francji Henryk II) 2. 1557 Cosimo I z pomocą Hiszpanów anektuje Sienę do swojego księstwa 3. 1559 Pokój w Cateau-Cambrésis kończący wojnę Francji z koalicją hiszpańskoangielską : Hiszpania panuje nad Mediolanem, Królestwem Neapolu i tzw. Stato dei Presidi, zachowując dominację na Półwyspie Apenińskim Sabaudia i Piemont wracają pod władzę dynastii sabaudzkiej (Savoia) Wojny włoskie przypadają na okres przełomu nowoŝytnego. W ciągu tego półwiecza Europejczycy odkryli Nowy Świat i przystąpili do jego podboju i kolonizacji. Jedną z tego konsekwencji była zmiana szlaków handlowych, w wyniku której zmalało znaczenie handlu śródziemnomorskiego i międzynarodowego handlu włoskiego. Reformacja zniszczyła jedność Kościoła i chrześcijaństwa zachodniego. Państwa europejskie zaczęły się dzielić na kraje katolickie i protestanckie. W składającym się z wielu państw i władztw cesarstwie, 9

podzielonym na stronnictwo katolickie i protestanckie, pogłębił się pluralizm polityczny. Wyrosłe w ciągu tego półwiecza ogromne obszarowo, obejmujące rozległe terytoria zamorskie władztwo habsburskie, wzmocnione utrzymującą się w tej dynastii nieprzerwanie od 1438 r. godnością cesarską, stało się głównym graczem politycznym na arenie europejskiej. Zmieniał się takŝe system władzy, ustrój polityczno-prawny państw europejskich. Renesansowe państwo było scentralizowaną monarchią, opartą na sile szybko powiększającej się armii, sprawnie działającej dyplomacji i biurokracji, z podporządkowanym władzy świeckiej Kościołem. We Włoszech oznaczało to przyspieszony wojnami upadek średniowiecznego państwa miejskiego, które przetrwało w formie oligarchicznej tylko w Wenecji i niewielkich Genui i Lukce. W końcu XV w. Włochy stały się pierwszym i najwaŝniejszym terenem, na którym rozegrał się główny konflikt wczesnonowoŝytnej Europy rywalizacja pomiędzy Francją a imperium Habsburgów. Z wojny stuletniej, w wyniku której król Anglii utracił wszystkie swoje posiadłości francuskie, Francja wyszła jako państwo o największym w Europie potencjale ludnościowym, jednolite ustrojowo i relatywnie scentralizowane, z dąŝeniami do zagarnięcia wyrosłej w czasie tej wojny niezaleŝnej Burgundii (rozciągającej się wzdłuŝ granicy Francji z krajami niemieckimi aŝ po naleŝące do księstwa Niderlandy). W latach 70. XV w. plany te przekreślił następca tronu cesarskiego Maksymylian Habsburg, który oŝenił się dziedziczką Burgundii Marią i wygrał wojnę o księstwo z królem Francji Ludwikiem XI. Dalsze mariaŝe Maksymiliana z bratanicą Ludwika il Moro (1494), jego dzieci (syna i córki) z dziećmi Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej oraz sukcesja w Tyrolu spowodować mogły okrąŝenie Francji od wschodu, południowego-wschodu i południowego zachodu. I okres wojny 1494-1516. OkrąŜenie Francji przez Habsburgów nie było jednak przyczyną wybuchu wojny, której pierwszy etap wojnę o Mediolan rozpoczął Karol VIII zabezpieczając sobie neutralność Maksymiliana. Istotną rolę grały dziedziczone po Andegawenach pretensje króla Francji do tronu neapolitańskiego po śmierci (1494) króla Ferrante, wzmocnione dosyć mglistymi planami Karola VIII organizacji wielkiej krucjaty przeciwko Turkom, a takŝe rywalizacja państw włoskich o supremację na Półwyspie Apenińskim, w którą wciągnięta była jako sojusznik Mediolanu Francja. Karol VIII wkroczył latem 1494 r. do Italii, by zdobyć naleŝącą mu się koronę Królestwa Neapolu. Przemarsz wojsk francuskich przez Półwysep choć bez starć, do których nie były zdolne słabe państewka, kosztowny przyniósł zmiany polityczne przede wszystkim w Toskanii. Okazały się one trwalsze od sukcesów Karola VIII w Neapolu, przekreślonych za sprawą zwycięstwa wojsk sojuszu antyfrancuskiego pod Fornovo (patrz Tabela). 10

NajwaŜniejszą z tych zmian było obalenie we Florencji władzy Medyceuszy i restauracja republikańskich rządów ludu, którymi sterował natchniony kaznodzieja dominikański Girolamo Savonarola, wizjoner proponujący florentyńczykom urzeczywistnienie w ich mieście Nowej Jerozolimy,. Mimo przeprowadzonych reform wzorowanych na słynącym ze stabilności ustroju weneckim, rządy te przetrwały jedynie cztery lata. Nie sprzyjał im sojusz z przegraną Francją, podcinające interesy bankierów ataki Savonaroli na papieŝa Aleksandra VI i surowa obyczajowość narzucona renesansowemu miastu i umiejącemu zarabiać społeczeństwu, wreszcie koszty wojny ze zrewoltowaną Pizą. W 1498 r. Savonarola wraz z dwoma innymi dominikanami został skazany na śmierć przez powieszenie i spalenie. Przetrwała natomiast republika, w której wprowadzono (1502) doŝywotni urząd chorąŝego sprawiedliwości, wzorowany na weneckim doŝy, sprawowany przez Piero Soderiniego (stracił władzę w 1512 r.) Jednym z czynników wpływających na długotrwałość wojen włoskich była częstotliwość zmian na obu tronach: cesarskim i francuskim. Na tym ostatnim po śmierci Karola VIII zasiadł Ludwik XII (1498-1515), który zgłosił pretensję do księstwa Mediolanu (jego babką była Valentina Visconti, córka księcia Mediolanu Gian Galeazza) i Królestwa Neapolu, i by je wcielić w Ŝycie zawarł sojusz z państwami włoskimi, a następnie układ z Ferdynandem, królem Aragonii, Sycylii i Sardynii i męŝem Izabelli Kastylijskiej, o rozbiorze Królestwa Neapolu. Układ ten, zrealizowany nie po myśli Ferdynanda Katolickiego doprowadził do wojny między Francją a Hiszpanią o Neapol, zakończonej pokojem (1504), który przyniósł rozbiór Włoch Mediolan znalazł się pod panowaniem Francji, Neapol Hiszpanii. Spośród państw włoskich na wojnie skorzystała jedynie Wenecja, która rozszerzyła swoje posiadłości na Terraferma w Lombardii (m.in Cremona) i Romanii, na naleŝącym do Neapolu wybrzeŝu adriatyckim w Apulii i odebrała Maksymilianowi I Gorycję, Triest i Fiume (Rijeka). Jej rywal księstwo Mediolanu, przestało istnieć jako samodzielne państwo. Potędze Wenecji najenergiczniej przeciwstawił się papieŝ Juliusz II; nabytki weneckie w Romanii były terytoriami Państwa Kościelnego. Mimo wsparcia militarnego ze strony tureckiej, Wenecja nie była w stanie przeciwstawić się potędze wymierzonego w nią sojuszu (Tabela). Przed całkowitą utratą posiadłości na Terraferma lokalne elity podporządkowanych Wenecji miast przeszły natychmiast na stronę Ligii świętej uratowali republikę św. Marka najpierw walczący o odbicie tych miast chłopi, a następnie zmiana polityki papieŝa, którego zadowoliło odzyskanie utraconych posiadłości w Romanii. Odwrócenie sojuszy (papieŝ, Hiszpania, Wenecja przeciwko Francji) było decydujące dla wyniku tej wojny: w Mediolanie powróciło księstwo rządzone przez Sforzów, papieŝ uzyskał 11

Parmę i Piacenzę. Florencja, wierna sojuszniczka Francji, pod naciskiem wojsk hiszpańskich musiała pogodzić się z powrotem Medyceuszy. Pokój nie trwał długo. Na tronie francuskim zasiadł dwudziestoletni Franciszek I, który w szybkiej kampanii (jego armia liczyła ok. 100 tys. Ŝołnierzy) odzyskał Mediolan. Zawarty w Noyon pokój (1516) zdawał się stabilizować sytuację na Półwyspie Apenińskim. Mediolan naleŝeć miał do Francji, południe Włoch do Hiszpanii, z państw włoskich liczyły się juŝ tylko Wenecja i papiestwo, które pod rządami Medyceusza, Leona X, kontrolowało Florencję. NiezaleŜność zachowywali teŝ d Estowie rządzący w Ferrarze, Modenie i Reggio i pomniejsi signori, jak w Mantui Gonzagowie. II okres wojny, 1520-1559. Sytuacja na europejskiej scenie politycznej zmieniła się jednak bardzo szybko, wraz ze wstąpieniem na tron hiszpański szesnastoletniego Karola Habsburga (1516), który w 1519 r. objął władzę takŝe w cesarstwie. We Francji panował niewiele starszy od niego Franciszek I. Karol V rządząc rozrzuconymi w Europie państwami (poza wymienionymi, w Burgundii), z których obszary na wschodzie (Austria, a od 1526 r. takŝe Królestwo Węgier) były zagroŝone przez ekspansję turecką, zmierzał do ich połączenia i scentralizowania. Podbój Włoch, a przynajmniej Mediolanu, umoŝliwiał realizację tego planu. Sojusznikami stali się papieŝ, zaniepokojony potęgą francuską, i król Anglii Henryk VIII. Sojusz z papiestwem przetrwał rychłą śmierć Leona X, jego następcą został nauczyciel Karola, Hadrian Dedel Florenszoon z Utrechtu (Hadrian VI), ostatni do czasów wyboru Karola Wojtyły (1978) papieŝ nie z Włoch. Decydująca o tej fazie wojny była krwawa bitwa pod Pawią (1525), w której Franciszek I dostał się do niewoli. Całkowita dominacja Karola V na Półwyspie, wywracająca równowagę na scenie europejskiej, znalazła odpowiedź w wymierzonej przeciwko niemu Lidze świętej powołanej w Cognac we Francji (1526), w której znaleźli się dawni sojusznicy, na czele z papieŝem (Tabela). Karol V zdecydował się odpowiedzieć na zdradę Klemensa VII (czyli Giulio dei Medici, którego wybór na konklawe poparł) niszczycielskim najazdem, pomimo trwającej w Niemczech wojny chłopskiej oraz bezpośredniego zagroŝenia Austrii po zwycięskiej dla Turków bitwie pod Mohaczem (1526) i podziale Węgier. Ofiarą najazdu padł Rzym, złupiony przez wojska cesarskie w 1527 r. (sacco di Roma), dowodzone przez francuskiego rebelianta, księcia Karola Burbona. PapieŜ wraz z kardynałami zdołał schronić się w Zamku św. Anioła. Kontrofensywa francuska mogła odwrócić tę sytuację na korzyść Franciszka I, ale załamała się po przejściu admirała genueńskiego Andrei Doria na stronę cesarza. Ułatwiło to pertraktacje z cesarzem, zakończone traktatem zawartym Cambrai, który ze względu na zaangaŝowanie Luizy Sabaudzkiej (matki Franciszka I) i Małgorzaty austriackiej (ciotki Karola V) w 12

doprowadzeniu do pokoju, przeszedł do historii pod nazwą Pokoju Dam. Francja w zamian za Burgundię rezygnowała z pretensji do Neapolu i Mediolanu. Pokój w Cambrai umoŝliwił koronację Karola V na cesarza, która po raz pierwszy nie odbyła się w Rzymie, lecz w Bolonii. Do Florencji powrócili Medyceusze. Końcowa faza wojny rozpoczęła się po śmierci księcia Mediolanu, Francesco Sforzy (1535) i zajęciu przez Hiszpanię (zgodnie z postanowieniami traktatu w Cambrai) tego państwa. W odpowiedzi na to Franciszek I zajął państwo sabaudzkie, utrudniając bezpośrednią komunikację pomiędzy terytoriami naleŝącymi do cesarza. Wojna toczyła się z przerwami w Prowansji, w Piemoncie (zajętym przez Francuzów), w Niderlandach. PapieŜe i władcy włoscy zmuszeni byli do lawirowania pomiędzy Karolem V a Franciszkiem I. Klemens VII, Medyceusz, wydał swą krewną Katarzynę medycejską za syna Franciszka I, Henryka II. Ale Cosimo I de Medici, władca Florencji od 1537 r., oŝenił się z córką wicekróla Neapolu, Pedro de Toledo. Jak długo Francja zgłaszała pretensje do Mediolanu, niezbędnego pomostu pomiędzy państwami naleŝącymi do Karola V, wojna nie wygasała. W ostatni etap weszła po śmierci Franciszka I (1547). Nowy władca Francji Henryk II zaatakował z pomocą floty tureckiej Zatokę Neapolitańską, wybrzeŝa Kalabrii, Korsykę; Siena, wspomagana przez wojska francuskie, oblegana była przez oddziały hiszpańskie i florenckie. Główne przyczyny drugiej fazy wojen włoskich okrąŝenie Francji oraz potrzeba utrzymania w posiadaniu cesarza Mediolanu jako łącznika pomiędzy jego niemieckimi i hiszpańskimi domenami, ustały z momentem abdykacji Karola V w 1556 r. Dominium habsburskie zostało rozdzielone pomiędzy jego brata Ferdynanda, który otrzymał koronę cesarską, królestwa Czech i Węgier i ziemie austriackie, a jego syna Filipa II, któremu przypadła władza nad Hiszpanią (wraz z jej koloniami), Królestwem Neapolu, Sycylii, Sardynii, Mediolanem. Podjęta przez papieŝa Pawła IV próba zrzucenia dominacji hiszpańskiej przy pomocy wojsk francuskich przedłuŝyła tę wojnę o następne dwa lata (1556-1557), ale jej rezultatu juŝ nie odwróciła. Wojny kończył pokój w Cateau-Cambrésis zawarty w 1559 r. Francja wycofała się z Półwyspu Apenińskiego i z pretensji do Neapolu i Mediolanu. 13

ROZDZIAŁ III PAŃSTWA WŁOSKIE W OKRESIE DOMINACJI HISZPAŃSKIEJ III.1. Zwycięstwo Hiszpanii w wojnach włoskich przyniosło jej umocnienie władzy nad Królestwem Neapolu, nowe zdobycze Mediolan i Stato dei Presidi, oraz dominację nad pozostałymi państwami włoskimi. W konstrukcji terytorialnej imperium hiszpańskiego i w polityce jego władców Włochy odgrywały rolę zarazem przedmurza i pomostu: przedmurzem (Neapol) były wobec ekspansji tureckiej i francuskiej, pomostem (Mediolan) zaś do rozległej domeny habsburskiej w Europie środkowej i do posiadłości burgundzko-niderlandzkich. Półwysep Apeniński, a zwłaszcza część północno-środkowa, był nadal jednym z najbardziej rozwiniętych i bogatych regionów Europy, włoska kultura renesansowa podbijała w XVI w. cały kontynent, ale państwa włoskie przestały się liczyć na arenie polityki europejskiej. Zatracały one z wolna cechy państw miejskich i jednocześnie podlegały procesom ewolucji państwa nowoŝytnego, przekształcając się w bardziej scentralizowane monarchie. Republikami pozostały juŝ tylko panująca na rozległym terytorium Wenecja i znacznie mniejsze Genua i Lukka, rządzone przez ustabilizowane oligarchie, na których czele stał doŝywotnio wybierany doŝa (Wenecja), wybitna jednostka lub rodzina (Genua). Nową jakością dziejów Włoch między połową XVI w. a początkami stulecia XVIII był pokój między państwami włoskimi (przerywały go jedynie drobne konflikty) i stabilność polityczna. Gwarantowany przez Hiszpanię spokój włoski zastąpił dawną, średniowieczną wolność włoską. Wojny z Turcją. Nie ustawało natomiast zagroŝenie tureckie. W cieniu wojny hiszpańsko-francuskiej, na przełomie lat 30. i 40. XVI w. flota wenecko-hiszpańsko-papieska walczyła z okrętami tureckimi broniąc Korsyki, wysp toskańskich, Kalabrii, Ligurii. Od początku lat 50. aŝ do 1571 r. flota turecka, wspomagana przez okręty francuskie (często dowodzone przez neapolitańskich rebeliantów) napadała na wybrzeŝa Sycylii, Kalabrii, Kampanii, Sardynii, Korsyki, Apulii, Ligurii siejąc tam terror: grabiąc i uprowadzając ludność w niewolę. W 1571 r. Turcy zdobyli naleŝący do Wenecji Cypr. Oznaczało to koniec handlu europejskiego w strefie Lewantu. Filip II wraz z Wenecją i papieŝem Piusem V powołali Ligę świętą, do której przystąpili takŝe władcy Parmy, Toskanii, Urbino, Mantui, Genua. Wystawiona wspólnym wysiłkiem potęŝna flota (ponad 200 okrętów, 27 tys. Ŝołnierzy), dowodzona przez Juana d Austria (nieślubnego syna Karola V) stoczyła 7 października 1571 r. zwycięską bitwę z flotą turecką pod Lepanto. Efekty tej ostatniej bitwy galer były 14

jednak skromne Wenecja, nie odzyskawszy Cypru, zawarła w 1573 r. pokój z Turcją, zobowiązując się do zapłacenia 300 tys. cekinów. Wojna (bez udziału Wenecji) toczyła się ponownie od 1573 r. Napady tureckich piratów gnębiły wybrzeŝa południa Włoch aŝ do połowy XVIII w. W drugiej połowie XVII w. Wenecja prowadziła długotrwałe wojny o Kretę (wojna kandyjska, 1645-1669), a od 1648 r. walczyła teŝ jako uczestnik Ligi świętej, zdobywając Moreę (Peloponez), Attykę i Zatokę Koryncką. Traktat pokojowy zawarty w 1699 r. w Karłowicach przyznawał Wenecji panowanie nad częścią Peloponezu, kilkoma wyspami na morzach Jońskim i Egejskim i nabytki w Dalmacji. Panowanie weneckie na Peloponezie okazało się krótkotrwałe. Po kolejnej wojnie z Turcją (1715-1718) Wenecja straciła Moreę i wyspy na Morzu Egejskim. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Państwa włoskie w niewielkim stopniu zostały objęte działaniami militarnymi wojny trzydziestoletniej. Wybuchła ona na skutek konfliktów politycznych, a zwłaszcza religijnych, jakie rozdzierały cesarstwo. Pokój augsburski (1555), który sankcjonował religijny podział państw cesarstwa na luterańskie i katolickie, nie usunął waŝnych napięć, jakimi był katolicki charakter monarchii habsburskiej oraz prześladowanie protestantów w krajach rządzonych bezpośrednio przez tę dynastię. Wojna, która rozpoczęła się od takiego konfliktu antyhabsburskiego powstania w Czechach przerodziła się po przystąpieniu do niej Danii, Szwecji i Francji w trwający z przerwami najwaŝniejszy w XVII w. na kontynencie europejskim konflikt militarny. Z ziem włoskich tylko regiony północne stały się areną strać habsbursko-francuskich (wojna o Valtellinę i wojna o sukcesję w Mantui). Konsekwencją ich były zniszczenia, a towarzysząca wojnie jedna z największych w XVII w. zaraz (1630) wyludniła Lombardię i wywołała jej załamanie gospodarcze. III. 2. Dominia hiszpańskie: Królestwa Neapolu, Sycylii i Sardynii, Mediolan Panowanie królów hiszpańskich w kilku państwach włoskich i hegemonia Hiszpanii na Półwyspie nie miały charakteru w pełni kolonialnego. Brak silnego kupiectwa hiszpańskiego powodował np., Ŝe w Neapolu i Mediolanie największe zyski z handlu i operacji finansowych osiągali Genueńczycy. Rządy Filipa II w Hiszpanii, słuŝące w podręcznikach historii za egzemplifikację absolutyzmu, w Italii wyglądały inaczej. NajwaŜniejszymi instrumentami sprawowanej przez wicekrólów (w Neapolu, na Sycylii i Sardynii) oraz gubernatora Mediolanu władzy były: obsadzanie części urzędów Hiszpanami, system podatkowy i utrzymywanie garnizonów wojskowych. Pewien wpływ na rządy 15

zachowały miejscowe elity arystokratyczne. Wobec silnego oporu nie udało się teŝ wprowadzić inkwizycji hiszpańskiej. Powojenny okres pokoju, stabilizacji władzy i odbudowy, związki gospodarcze z potęŝną Hiszpanią zaowocowały w drugiej połowie XVI w. rozwojem gospodarczym. Ale ogromne koszty, jakie ponosić musiały wszystkie terytoria hiszpańskie w związku z wojnami toczonymi przez Hiszpanię o utrzymanie supremacji w świecie, przyniosły w następnym stuleciu kryzys takŝe jej domenom włoskim. Władcy Królestw Neapolu i Sycylii Dynastia aragońska Ferdynand Katolicki (Aragoński) 1504-1516 Dynastia habsburska Karol V 1516-1554 (jako Karol IV w Neapolu i Karol II na Sycylii) Filip II 1554-1598 (jako Filip I w Neapolu i na Sycylii) Filip III 1598-1621 (jako Filip II w Neapolu i na Sycylii) Filip IV 1621-1665 (jako Filip III w Neapolu i na Sycylii) Karol II 1665-1700 (jako Karol V w Neapolu i Karol III na Sycylii) Po klęsce Francuzów i wkroczeniu wojsk hiszpańskich do Neapolu w 1503 r., Ferdynand Katolicki zjednoczył pod swoją władzą południe Włoch, od śmierci króla Alfonsa II (1458) rządzone przez odrębne linie dynastii aragońskiej. Po śmierci Ferdynanda katolickiego (1516) królem Neapolu i Sycylii został Karol V (od 1519 cesarz), który w rządach nad ogromnym terytorium poddanym jego władzy posługiwał się wicekrólami i namiestnikami. Neapol zachował status odrębnego królestwa, pozostającego w unii personalnej z Hiszpanią; jego władcą był rezydujący w Madrycie (zwłaszcza od czasów panowania Filipa II) monarcha, zaś w jego imieniu zarządzał nim wicekról. Zbudowane przez Karola V i Filipa II, złoŝone z wielu królestw, księstw i niŝszego statusu terytoriów europejskich oraz wicekrólestw w Nowym Świecie imperium hiszpańskie przeŝywało w XVI w. szczytowy okres rozwoju i ekspansji. Jego centrum była Kastylia, do której napływało złoto amerykańskie i inne towary kolonialne. Dla krajów rządzonych przez króla hiszpańskiego oznaczało to podwójne podporządkowanie habsburskiemu monarsze i Kastylii. Nie było ono wszakŝe równoznaczne z wyzyskiem, traktowaniem Neapolu i innych domen hiszpańskich we Włoszech jak kolonii. ZłoŜyło się na to kilka przyczyn. Królestwo Neapolu, perła w koronie posiadłości włoskich, w hierarchii terytoriów hiszpańskich 16

plasowało się początkowo za Kastylią, Aragonią, Portugalią i Katalonią, ale po utracie Niderlandów przez Hiszpanię było juŝ najwaŝniejszym po Kastylii źródłem rezerw finansowych, niezbędnych do finansowania licznych wojen. Imperium hiszpańskie nie tworzyło zwartego administracyjnie państwa. ZróŜnicowany potencjał ludnościowy i gospodarczy, odmienna historia, odrębne tradycje, nawet zróŝnicowanie wyznaniowe tworzyły z wchodzących w jego skład części konglomerat odrębnych krajów, rządzonych z zachowaniem wielu istniejących tam instytucji, z większym lub mniejszym udziałem lokalnych elit. Filip II, który po ojcu, Karolu V, odziedziczył system rządów opierający się m.in. na róŝnego typu radach (m.in. Rada Państwa, Indii Zachodnich, Wojny, Finansów), powołał oddzielną instytucję: NajwyŜszą Radę Włoch (Supremo Consiglio d Italia), której kompetencje dotyczyły królestw Neapolu i Sycylii (Sardynia była ściślej związana z Aragonią i podlegała Radzie Aragońskiej) oraz Mediolanu. Przewodniczącym mającej swą siedzibę w Madrycie Rady był zawsze Hiszpan, ale wśród jej członków obok Hiszpanów zasiadali przedstawiciele lokalnych elit (z Neapolu, Sycylii i Lombardii). Do 1642 r. zwoływany był teŝ parlament Królestwa. Centralne urzędy (Rada przyboczna wicekróla, trybunał apelacyjny, administracja skarbowa itd.) miały wobec uprawnień wicekróla ograniczone kompetencje, ale i w Neapolu, jak w innych nowoŝytnych monarchiach europejskich, sprzedaŝ urzędów i tytułów feudalnych skutkowała rozrostem biurokracji. Ułatwiało to awans szlachcie neapolitańskiej i baronom z prowincji, a nawet mieszczaństwu. Proces ten popierany był przez władców nie tylko z powodów fiskalnych; słuŝył osłabieniu pozycji neapolitańskich baronów. Prowadził teŝ do fuzji starej arystokracji feudalnej (jej część została zrujnowana przez konfiskaty majątków przeprowadzone przez Habsburgów za poparcie udzielone Francji) z nową szlachtą. W mieście Neapolu ukształtowała się arystokracja miejska, w pewnym stopniu zbliŝona do patrycjatu-arystokracji miast na północy, nazwana od sali, w której sprawowała rządy nad miastem, nobiltà di Seggio. Styl Ŝycia wczesnonowoŝytnej arystokracji europejskiej, która osiadała w stolicach wznosząc okazałe rezydencje w pobliŝu dworu i ponosząc ogromne wydatki na demonstrację prestiŝu, zmuszał w końcu takŝe i tę neapolitańską do lojalności wobec korony. Baronowie wprawdzie stracili decydujący wpływ na losy Królestwa, z drugiej jednak strony jako wielcy posiadacze ziemscy dysponujący przywilejami feudalnymi i uprawnieniami jurysdykcyjnymi umocnili swoją pozycję jako dominująca klasa społeczna. Rządy hiszpańskie cechowała w XVI w. skuteczność i troska o Królestwo. Wysłany tu jako wicekról Don Pedro de Toledo w ciągu swoich dwudziestoletnich rządów przekształcił Neapol w największe (ponad 200 tys. mieszkańców) i najlepiej bronione miasto imperium 17

hiszpańskiego, umocnił wybrzeŝa przed atakami tureckimi i korsarskimi gęstą siecią fortec i wieŝ straŝniczych, przedsięwziął wielkie prace melioracyjne zamieniając bagna między Nolą a Aversą w obszary uprawne (Terra di Lavoro). Od końca XVI w. gospodarka Neapolu weszła w fazę stagnacji, którą pogłębiały cięŝary fiskalne i wojskowe (pobór rekruta), nakładane na Królestwo w związku z udziałem Hiszpanii w wojnie trzydziestoletniej. W końcu wojny z królestwa miało wpłynąć do skarbu centralnego milion dukatów. Zdarzające się od końca XVI w. rozruchy społeczne, w latach 40. XVII w. przybrały postać gwałtownych rewolt (powstanie w Portugalii i Katalonii, rewolta na Sycylii). W Neapolu wywołało je nałoŝenie nowego podatku na owoce (lipiec 1647). Na czele rewolty miejskiej stanął sprzedawca ryb Tommaso Aniello (Masaniello); jej rychły upadek nie oznaczał końca niepokojów. W mieście wybuchło antyhiszpańskie powstanie, które pod wodzą Gennaro Annese (XI 1647) powołało Najjaśniejszą Republikę Królestwa Neapolu i zwróciło się o pomoc do Francji. Na czele nowego państwa stanął potomek Andegawenów, Henryk Lotaryński, ksiąŝę Gwizjusz. Reszta Królestwa znajdowała się jednak w rękach hiszpańskich i po kilku miesiącach republika upadła. Sycylia i Sardynia. W całości terytoriów hiszpańskich inna była pozycja Królestw Sycylii i Sardynii. Obie wyspy, od przełomu XIII i XIV w. ściśle związane z Aragonią, naleŝały do peryferyjnych i biednych krajów korony aragońskiej. Wypędzenie śydów w końcu XV w. spowodowało na Sycylii upadek handlu i ograniczenie produkcji do drobnego rzemiosła. Na Sardynii rządy hiszpańskie zagwarantowały bezpieczeństwo przed atakami piratów (potęŝna sieć fortyfikacji na wybrzeŝach), sprawniejszą administrację i sądownictwo. Mediolan. Dawne księstwo Viscontich, a potem Sforzów przestało istnieć jako państwo. Było jednym z terytoriów hiszpańskich, administrowane przez hiszpańskiego gubernatora i złoŝony z Hiszpanów (1/3 składu) i miejscowej elity szlacheckopatrycjuszowskiej Senat (wprowadzony tu na wzór parlamentu paryskiego przez Francuzów). Dla Hiszpanii Mediolan miał znaczenie przede wszystkim militarne w fortecach lombardzkich (i samym Mediolanie) ulokowane były garnizony wojskowe, wystarczające do zapewnienia łączności z krajami habsburskimi, przerzucania wojsk i szachowania sąsiednich państw włoskich: Wenecji i Sabaudii. TakŜe i tutaj rolę kluczową w gospodarce odgrywali Genueńczycy i ich banki. Mediolan pozostał jednym z największych miast włoskich; w drugiej połowie XVI w. liczba jego mieszkańców wzrosła z ok. 80 tys. do ponad 100 tys. W tym okresie szczególny wpływ na ich Ŝycie wywarł Karol Boromeusz, późniejszy święty, arcybiskup Mediolanu (1565-1584) i nepot papieŝa Piusa IV. Realizując program uchwalonej na soborze trydenckim reformy katolickiej (zob. niŝej), wydał wojnę wszelkim 18

zjawiskom Ŝycia społecznego, kulturalnego i religijnego, które uwaŝał za niemoralne, sprzeczne z wiarą i wręcz pogańskie (ofiarą padł m.in. teatr i commedia dell arte). Jego reformy załoŝenie seminarium duchownego na potrzeby kształcenia kleru, kolegium jezuickiego, rozwój katechezy, bractw religijnych, walka wydana Ŝywiołowo rosnącej praktyce wysyłania niezamęŝnych córek do klasztorów traktowanych jako własność prywatna arystokracji, skuteczna opieka na ubogimi i sierotami pozostawiły wyraźny ślad w dziejach nie tylko samego miasta. Zachowanie przez niego w kościele mediolańskim mimo zadekretowanego na soborze trydenckim ujednolicenia w całym Kościele liturgii odmiennego rytu ambrozjańskiego było waŝnym element mediolańskiej samoświadomości i patriotyzmu. Mediolan stracił jednak znaczenie waŝnego centrum kultury, jakim był w czasach Ludwika il Moro. Działalność inkwizycji rzymskiej spowodowała równieŝ ostry konflikt arcybiskupa z gubernatorem hiszpańskim, oponującym przeciwko wkraczaniu Kościoła w kompetencje jurysdykcji świeckiej. Lombardia była najbardziej dotkniętym działaniami i skutkami wojny trzydziestoletniej regionem włoskim. Zamieszkana przez protestantów alpejska Gryzonia stała się bowiem jednym z frontów wojny pomiędzy Hiszpanią a Francją. W 1620 r. sprowokowana przez gubernatora Mediolanu rewolta katolicka w Valtellinie skończyła się rzezią protestantów (Sacro Macello della Valtellina). Pomocy tym ostatnim udzielili wówczas Francuzi. Kryzys pogłębiła cięŝka zaraza 1630 r. Stato dei Presidi. Do Hiszpanii naleŝało teŝ niewielkie terytorium rozciągające się wzdłuŝ wybrzeŝy tyrreńskich od Piombino po Elbę, umocnione fortyfikacjami i garnizonami wojskowymi, wykrojone z dawnego państwa sieneńskiego, po jego włączeniu do księstwa toskańskiego. Rządy sprawował tu wicekról Neapolu. III.2. NiezaleŜne państwa włoskie. Wenecja zachowała ustrój republikański i swą niezaleŝność. Dokonała tego dzięki swej flocie, niezbędnej do obrony Europy przed Turkami i do utrzymania handlu z Lewantem, umiejętnej polityce i grze dyplomatycznej prowadzonej z walczącymi ze sobą potęgami, stabilnemu ustrojowi i potęŝnej gospodarce, które gwarantowały jej pokój wewnętrzny. Po wojnach włoskich prowadziła samodzielną politykę, lawirując pomiędzy z jednej strony dwoma członami władztwa Habsburgów Austrią oraz Hiszpanią, z drugiej Francją i Turcją. Na Adriatyku musiała odpierać ataki uskoków (1616-1617), zbiegłej spod panowania tureckiej ludności słowiańskiej, osiadłej na wybrzeŝu pod ochroną austriacką. Od połowy 19