Perspektywy rozwoju gospodarczego wysp Uznam i Wolin

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I EKONOMIKI USŁUG PUNKT WYKŁADOWY W ŚWINOUJŚCIU MICHAŁ FALIGOWSKI Perspektywy rozwoju gospodarczego wysp Uznam i Wolin Praca magisterska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. J. Perenca w katedrze Marketingu Usług Szczecin Świnoujście, styczeń 2002

Oświadczam, że przedkładaną pracę magisterską napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezbędnymi konsultacjami nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałem opracowania rozprawy lub jej części innym osobom, ani też nie odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób. Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta. Michał Faligowski 2

SPIS TREŚCI WSTĘP 4 1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN. 6 1.1 GEOGRAFIA, GEOLOGIA I HISTORIA REGIONU. 6 1.2 POTENCJAŁ GOSPODARCZY WYSP UZNAM I WOLIN. 22 1.3 SZCZEGÓLNE PREDYSPOZYCJE UJŚCIA ODRY DO ROZWIJANIA PRZEMYSŁU TURYSTYCZNEGO. 35 2 MOŻLIWOŚCI DALSZEGO ROZWOJU SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO. 45 2.1 PERSPEKTYWY ZMIAN W GOSPODARCE REGIONU. 45 2.2 TURYSTYKA. 62 2.3 EKOLOGIA 77 3 WPŁYW PRZYSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ NA SYTUACJĘ GOSPODARCZĄ WYSP UZNAM I WOLIN. 92 3.1 WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA W REGIONIE WYSP UZNAM I WOLIN. 92 3.2 INTEGRACJA W RAMACH REGIONU UZNAM WOLIN: STAN OBECNY, ZAGROŻENIA I SZANSE. 107 WNIOSKI 119 BIBLIOGRAFIA 122 3

WSTĘP U progu trzeciego tysiąclecia region wysp Uznam Wolin znalazł się w bardzo ciekawej sytuacji gospodarczo politycznej. Jest to, bowiem jedyny wyspiarski rejon Europy, podzielony pomiędzy dwa narody, na którym nie toczą się żadne konflikty zbrojne. Ten transgraniczny region, należący po części do Niemiec członka Unii Europejskiej oraz Polski państwa pretendującego do bycia od 2005 roku członkiem tejże organizacji stanął przed niebywałą szansą stania się jednym z najważniejszych gospodarczo miejsc Europy. Współcześnie coraz powszechniejszym staje się twierdzenie o zastępowaniu Europy Państw Europą Regionów. Dzięki sile różnorodności obu narodów zamieszkujących region Uznam Wolin, ich kultur i doświadczeń region ten ma dużą szansę na dynamiczny rozwój. Jednym z ważniejszych argumentów za, jest niezwykle korzystna renta geograficzna. Dzięki niej region wysp może zmienić swój status zaścianka Europy. Leżąc na skrzyżowaniu osi północ południe, pomiędzy rozbudowującymi się aglomeracjami Berlina i tworzącym się dwumiastem Kopenhaga Malmö, a także osi wschód zachód, pomiędzy trójmiastem i aglomeracją wielkiej szansy Królewcem z jednej strony oraz Hamburgiem z drugiej region Uznam Wolin stać się może pomostem jednoczącym Europę. To stało się możliwe jednak dopiero teraz, w obliczu jednoczenia się Europy. W przeszłości obszar ten był teatrem licznych wojen. Ścierały się tu wpływy polskie, niemieckie, duńskie, szwedzkie, francuskie i rosyjskie. Krwawe boje toczyli tu Prusacy ze Szwedami, a przez bez mała 200 lat postrach siali wikingowie. 4

Po kolejnym, krótkim okresie stabilizacji i rozwoju na przełomie XIX i XX wieku region został zdewastowany działaniami II wojny światowej i podzielony sztuczną granicą między Polskę i Niemcy, przecinającą naturalne szlaki komunikacyjne, odcinającą stolicę regionu Świnoujście od jej zaplecza i licznych urządzeń warunkujących istnienie miasta. Region wysp znalazł się w 1945 w militarnej strefie przygranicznej, opanowanej częściowo przez JAR, co przez wiele lat uniemożliwiało jego zrównoważony i wielowarstwowy rozwój. Musiało minąć 45 lat, musiały zajść wielkie zmiany na politycznej mapie Europy, aby stanął na powrót przed szansą rozwoju. Celem niniejszej pracy było dogłębne, wielowątkowe przedstawienie obecnej sytuacji gospodarczej oraz wskazanie możliwych scenariuszy rozwoju sytuacji. Autor starał się także udowodnić tezę o bezwzględnej konieczności rozwijania właśnie tutaj sektora usług turystyki i czystych ekologicznie dziedzin przemysłu. Praca zbudowana jest z 3 części. Pierwszy rozdział to przedstawienie geograficznej budowy regionu i jego przeszłości, istniejący potencjał gospodarczy oraz szczególną rolę, jaką już w tej chwili odgrywa w regionie turystyka. W dalszej części autor starał się przedstawić możliwe tory, którymi podąży gospodarka regionu. Ostatnie fragmenty poświęcone są zbliżającej się integracji Polski z Unią Europejską oraz możliwym wpływom tegoż wydarzenia. Autor posiada 15 letnie doświadczenie pracy w branży turystycznej. Od roku 1991 związany jest regionem Uznam Wolin. Od roku 1993 posiada licencję przewodnika turystycznego i należy do międzyzdrojskiego Koła Przewodników PTTK Na Wyspach. 5

1 POTENCJAŁ ORAZ OCENA POZIOMU ROZWOJU WYSP UZNAM I WOLIN. 1.1 Geografia, geologia i historia regionu. 1.1.1 Położenie geograficzne, budowa geologiczna, klimat. Wyspy Uznam i Wolin to wyspy przybrzeżne, położone na Morzu Bałtyckim, pomiędzy Zalewem Szczecińskim a Zatoką Pomorską. Wyspa Wolin (o powierzchni 265 km²) oddzielona jest na zachodzie od Uznamia (powierzchnia 450 km²) cieśniną Świny, a od stałego lądu na wschodzie cieśniną Dziwny. Uznam na zachodzie od stałego lądu oddziela cieśnina Piany. Wyspa Wolin wraz z Wyspą Karsibór oraz archipelagiem około 40 wysepek wstecznej delty Świny i częścią Wyspy Uznam należą do Polski. Do Niemiec należy natomiast około 90% Wyspy Uznam oraz wyspy Ruden i Greifswalder Oie. Pod względem fizyczno geograficznym (Kondracki, 1994) obszar wysp Uznam i Wolin jest jednostką nazywaną mezoregionem (jednostką nadrzędną makroregionem jest Pobrzeże Południowobałtyckie). Wyróżniamy tutaj w zasadzie 3 typy rzeźby terenu. Są to: obszar młodej przybrzeżnej akumulacji morskiej i eolicznej (tzw. brama Świny ), wysoki wał morenowy kończący się nad morzem falezą (Grzywacz 115 m n.p.m. jest kulminacją na wyspie Wolin, a Góra Chełmska niem. Golm 60 m n.p.m. na wyspie Uznam), zgrupowania jezior. 6

Geologicznie obszar wysp jest stosunkowo młody. W rzeźbie badanego obszaru czytelne są dwie jednostki geologiczno geomorfologiczne: tj. wysoczyzna plejstoceńska Wysp Wolin i Uznam oraz holoceńska Brama Świny. Wysoczyznę obu wysp budują osady piaszczyste plateau kemowego o zróżnicowanej rzeźbie oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich, środkowopolskich i południowopolskich. Osady plejstocenu zawierają porwaki wieku kredowego; były one przedmiotem eksploatacji. Za najstarsze osady plejstoceńskie w Bramie Świny uznano piaski różnoziarniste z mułkami podścielające glinę zwałową zlodowacenia południowopolskiego. Lądolód zlodowacenia południowopolskiego osadził również gliny zwałowe, które zachowały się w formie osadów wypełniających obniżenie podłoża lub ich rezydua. Kry kredowe występujące w Wapnicy, Wicku i Trzciągowie na wyspie Wolin do 1925 r. eksploatowane były jako surowce do wyrobu cementu. Są to wapienie margliste, margle i margle ilaste, obecnie w znacznym stopniu wyeksploatowane. Na ukształtowanie obecnej rzeźby terenu zasadniczy wpływ miało zlodowacenie północnopolskie. Lądolód z tego okresu osadził w obniżeniach gliny zwałowe moreny dennej, a na wysoczyźnie szereg form pochodzenia szczelinowego tworzących plateau kemowe. Gliny zwałowe moreny dennej występują w postaci płatów i soczew miąższości około 10 m, są silnie piaszczyste z dużą ilością otoczaków. Piaski wodnolodowcowe ze żwirem plateau kemowego występują w licznych odsłonięciach są dobrze widoczne w klifie morskim oraz w Wapnicy. Na początku holocenu rozpoczęły się procesy torfotwórcze i eoliczne. Torfy takie znane są z dna Zalewu Szczecińskiego, jak i z obszaru dzisiejszego lądu, np: torfowisko Świdne Bagno w Świnoujściu. Stopniowe wycofywanie się morza po transgresji litorynowej ku północy powodowało rozwój mierzei z ciągami wydm pokrywających obecnie znaczną część obniżenia Świny. Zmiana linii brzegowej od strony morza otwartego 7

spowodowała intensywne niszczenie klifu morskiego. Brzeg ten cofnął się zapewne o kilka kilometrów i cofa się nadal, średnio 1 metr na rok. Jednocześnie zaznacza się przyrost lądu w strefie delty wstecznej w obniżeniu Świny. Osady czwartorzędu podścielone są osadami mezozoicznymi, występującymi na zmiennej wysokości w stosunku do poziomu morza od 70,0 m poniżej poziomu morza do 15,0 m nad poziom morza. Poniżej osadów kredy i jury stwierdzono występowanie osadów triasu oraz permu (czerwonego spągowca i cechsztynu) 1 Klimat należy generalnie do najłagodniejszych na Pomorzu Zachodnim. Tworzy on znaczne różnice pogodowe nad samymi wyspami. Nad morzem jest na przykład słonecznie i upalnie, w głębi pochmurnie, a nad Zalewem Szczecińskim rzęsiste opady. Dzięki wpływom morza i Zalewu Szczecińskiego przedwiośnie zaczyna się tutaj w ostatnich dniach lutego, wiosna po 5 kwietnia, lato na początku drugiej dekady czerwca, jesień w pierwszych dniach września, przedzimie po 10 listopada, zaś zima bywa w połowie stycznia. Jak widać właśnie tutaj zima jest najkrótsza w Polsce od 40 do 60 dni. Niewiele jest także nocy przymrozkowych (łącznie z zimowymi 90 95), a śnieg zalega najwyżej 40 dni. Temperatura powietrza w styczniu wynosi przeciętnie 0,6 C, a w lipcu 17,7 C. Sporo, bo 40 50 jest dni bardzo wietrznych, wiele jednak jest dni wybitnie pogodnych. 2 1 za Studium Gminy Międzyzdroje praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/polski/urz1d_miasta/studium_gminy/studium.htm (01-11-16). 2 Woliński Park Narodowy wydawca: Woliński Park Narodowy, Jacek Jóźwiak, Międzyzdroje 1990. 8

1.1.2 Historia. I. Okres do 1945 roku. Najstarsze ślady działalności człowieka na obszarze wysp Uznam i Wolin pochodzą z okresu neolitu (4200 1700 p.n.e.) 3. Odkrycia archeologiczne potwierdzają również istnienie na badanym terenie osadnictwa ze wszystkich późniejszych epok: brązu, żelaza, okresu wpływów rzymskich i wędrówki ludów. Najwięcej spośród odkrytych pozostałości działalności człowieka z tych odległych wieków dotyczy okresu słowiańskiego (VII XII w.), kiedy to osiadłe na tym terenie plemię Wolinian przyczyniło się do rozwoju licznych osad z głównym ośrodkiem życia plemiennego w Wolinie. W X w., jak pisał kronikarz Adam Bremeński Wolin był największym miastem w Europie. W roku 967 całe Pomorze, a więc także wyspy Uznam i Wolin zostały przyłączone do Polski. Potem do czasów wymarcia książęcej dynastii Gryfitów obszar ten wchodził w skład zjednoczonego bądź podzielonego Księstwa Pomorskiego. Wykształciły się wtedy następujące ośrodki miejskie: Wolin (od 1140 roku stolica biskupstwa pomorskiego, w 1278 roku nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I, od 1365 roku także członek hanzy), Kamień Pomorski (nie leży na badanym terenie, ale miał na niego bezpośredni wpływ, obie wyspy podlegały Kamieniowi jako siedzibie książęcej, później biskupiej; w 1274 r. nadanie lubeckich praw miejskich - Barnim I), Uznam (niem. Usedom do XVII w. jedyne miasto na wyspie Uznam, lubeckie prawa miejskie otrzymał w 1298), Wołogoszcz (niem. Wolgast pierwotnie miasto położone było na wyspie na cieśninie Piany, lubeckie prawa miejskie nadał mu w 1259 roku książę Bogusław IV. W latach 1295 1465 i później ponownie 1532 1625 miasto to było stolicą księstwa Wołogoskiego). 3 Gmina Wolin Katalog Zabytków Pomorza Zachodniego Kazimiera Kalita Skwirzyńska; wydawca: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków; Szczecin 1992. 9

Jak wynika z zachowanych dokumentów z okresu XIII XV w. w większości ziemia uprawna i wszystkie lasy należały do posiadłości książęcych, zarządzanych przez kasztelanów, a następnie zarządców rezydujących w Wolinie i Wołogoszczy. Pozostała część ziem należała do zakonów, biskupstwa, rycerstwa i miast. Po wprowadzeniu reformacji w 1534 r. dawne dobra kościelne i zakonne włączone zostały do dóbr książęcych, a po wygaśnięciu dynastii przejęte przez domeny państwowe, który to typ własności był w tym rejonie dominujący. Po wielkich przemianach politycznych w tym regionie Europy: zakończeniu wojny XXX letniej, pokoju westfalskim, połączeniu się Prus i Brandenburgii w cesarstwo Prus, wojnie północnej doszło w roku 1721 do podpisania pokoju w Nystad (południowo zachodnia Finlandia). W jego wyniku Prusy objęły w swe posiadanie prawie całość Pomorza ze Szczecinem, jednak bez najważniejszego jak do tej pory przejścia do Bałtyku cieśniną Piany. Dlatego też cesarz Prus Fryderyk Wielki zdecydował się na budowę na wyspie Uznam, nad Świną, dużego portu handlowego i bazy marynarki wojennej. Budowa trwała z przerwami ponad 100 lat. Powstały falochrony, nabrzeża, stocznia miejska, najwyższa nad Bałtykiem latarnia morska, umocnienia brzegowe. W 1880 roku ukończono budowę Kanału Piastowskiego (niem. Kaiserfahrt), pogłębiono Świnę i wybagrowano tor wodny przez Zalew Szczeciński i ujście Odry do Szczecina.. Równolegle, wraz z rozwojem portu powstało i rozwijało się miasto Swinemünde (Świnoujście prawa miejskie w 1765 r.). Najbardziej reprezentacyjne budynki usytuowane były wzdłuż nabrzeża. Mieściła się tu między innymi siedziba kapitanatu portu i stacja pilotów portowych. Powstał także port wojenny, a u północnego ujścia Świny do morza wybudowano szereg umocnień, które jak np. Fort Anioła (niem. Engelsburg) stanowią teraz atrakcję 10

turystyczną. Dynamicznie zwiększała się liczba mieszkańców Świnoujścia od 661 w roku 1756, przez 2077 w 1792 r. aż po 30 239 w 1939. Powoli Świnoujście stawało się też centrum gospodarczym regionu wysp Uznam i Wolin. Dla podkreślenia tegoż w roku 1815 ustanowiono odrębną jednostkę administracyjną o nazwie Kreis Usedom Wollin w randze powiatu z siedzibą starostwa w Świnoujściu. Poważnie do wzrostu znaczenia miasta przyczyniło się wybudowanie w 1876 roku przez Kolej Berlińsko Szczecińską dwutorowego połączenia kolejowego z Berlinem przez Angermünde Ducherow (wkrótce potem także z Wolinem 1892 i Heringsdorfem - 1894) i lotniska (lot inauguracyjny z Berlina miał miejsce w 1927). Na początku XIX wieku pojawiła się w sferach arystokratycznych i mieszczańskich moda na wyjazdy do wód. Ze względu na niewielką odległość od Berlina, coraz szybsze i wygodniejsze sposoby podróżowania i zmianę przyzwyczajeń obszar nadmorskiej części wysp Uznam i Wolin zaczął stawać się przede wszystkim ośrodkiem rekreacyjnym i wypoczynkowym nazywanym Badewanne Berlins (kąpielisko Berlina). Rysunek 1:1 Widok na plażę i dom zdrojowy około roku 1936. Źródło internet, adres: www.swinoujscie.com.pl (01-11-23) 11

Pierwsi wczasowicze do Świnoujścia dotarli w roku 1823 4. Równolegle rozwijały się pozostałe ośrodki wczasowo uzdrowiskowe na obu wyspach: Uznam: Heringsdorf (1825), Koserow (1846), Zinnowitz (1851), Ahlbeck (1852), Zempin (1895), Karlshagen (1896), Bansin i Kölpinsee (1897) oraz Ückeritz i Trassenheide (1900). Wolin: Misdroy (obecnie Międzyzdroje - 1830), Dievenow (obecnie Dziwnów 1828), Ostswine (ob. Warszów dzielnica Świnoujścia - 1895), Lebbin (ob. Lubiń 1932) Dzięki wielkim inwestycjom w Świnoujściu powstała widoczna po dzień dzisiejszy dzielnica uzdrowiskowa. Aby stawić odpór konkurencji miasto inwestowało w pozostałą infrastrukturę. Wybudowano, więc molo, kąpieliska (Herrenbad, Frauenbad i Familienbad), korty tenisowe, kompleks boisk, muszlę koncertową, ogród różany i park uzdrowiskowy. Liczba gości powiększała się z roku na rok (patrz tabela 1-1). Rok 1826 1846 1911 1936 Liczba kuracjuszy 613 5.520 44.119 48.260 Tabela 1-1, Zestawienie liczby kuracjuszy w Świnoujściu w latach przed II wojną światową. Źródło: Henryk Lesiński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnoujścia, Szczecin 1973, s. 175 Podobnie działo się w pozostałych miejscowościach. Najczęściej zalążkiem ich powstania była wioska rybacka nad morzem (Międzyzdroje, Ahlbeck), wioska rybacka nad zalewem rozwijająca się już jako uzdrowisko w kierunku morza (Ückeritz, Koserow) lub jak w przypadku Heringsdorfu 4 Za Pommern Wegweiser durch ein unvergessenes Land Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. 12

miejscowość powstała jako wczasowisko uzdrowisko. Przeprowadzono w tychże miejscowościach szereg inwestycji. Pobudowano domy zdrojowe, promenady, kąpieliska, czy wreszcie mola, pomiędzy którymi kursowały łodzie motorowe, będące najszybszym środkiem transportu pomiędzy wyspami. Kuracjusze stali się znaczącym potencjałem (patrz tabela 1-2) na wyspach. Miejscowość Liczba wczasowiczów w roku 1910 Ahlbeck 20 376 Bansin 7 571 Heringsdorf 15 030 Karlshagen 1 845 Koserow 2 418 Koddin - Kölpinsee 170 Trassenheide 169 Ückeritz 904 Zempin 1 138 Zinnowitz 8 665 Tabela 1-2. Liczba kuracjuszy na wyspie Uznam w roku 1910. Za Pommern Wegweiser durch ein unvergessenes Land Johannes Hinz; wydawca: Bechtermünz Verlag, Augsburg 1996. Opracowanie własne. Świnoujście jako stolica powiatu rozwijało się i zmieniało swój charakter najszybciej. Powstał teatr, kilka szkół, muzeum regionalne, szpital miejski, poczta i gazownia. W 1869 wprowadzono na głównych ulicach oświetlenie gazowe, które w 1885 zostało zastąpione elektrycznym. W 1910 roku oddane zostały do użytku urządzenia wodno kanalizacyjne. Rozwinął się handel detaliczny i rzemiosło nastawione na obsługę przyjezdnych. Przeważały małe przedsiębiorstwa zatrudniające do 50 robotników. Największymi pracodawcami w powiecie były zakłady wapiennicze i wytwórnie materiałów budowlanych w Wapnicy i Lubiniu, zatrudniający 13

łącznie 272 osoby 5, w dalszej kolejności porty w Świnoujściu, Wołogoszczy i Wolinie, stocznie w Świnoujściu i Wołogoszczy, przemysł spożywczy (mleczarnie w Wolinie, Uznamiu, Świnoujściu i Wołogoszczy, browary w Świnoujściu i Uznamiu), odzieżowy, drzewny (11 tartaków i jedna fabryka mebli), rolnictwo i rybołówstwo. Tereny wyspy Wolin i Uznam stanowiły ważny rejon militarno - ekonomiczny w systemie obronnym III Rzeszy. I tak: Świnoujście było bardzo silnie ufortyfikowane. Tutaj mieściła się największa baza morska niemieckiej floty wojennej, zatrzymywały się okręty wszystkich klas w celu odbycia remontów, zabrania zaopatrzenia. Ludność Świnoujścia na przełomie 1944/45 liczyła około 40 000 mieszkańców, z czego 50% stanowili żołnierze 6. w pobliżu Lubinia znajdowała się cementownia o znaczeniu strategicznym, w lesie obok Ognicy funkcjonowała fabryka torped, w Zalesiu trwały prace nad konstruowaniem V-3, działa o długości 126 m, na Białej Górze znajdowała się oficerska szkoła artylerii, w Dziwnowie stacjonowała duża ilość wodnosamolotów, w Peenemünde produkowano tajną broń V-1 i V-2. Wyspa Uznam podzielona była na strefy bezpieczeństwa, do której wstęp miały tylko wtajemniczone osoby. W związku z powyższym jest zrozumiałe, że cały ten obszar stanowił ważny cel dla lotnictwa amerykańskiego, brytyjskiego i radzieckiego. Dlatego też był wielokrotnie przez nie bombardowany. Najsilniejszym był nalot lotnictwa alianckiego 12-03-1945 na Świnoujście i Peenemünde. Bombardowanie trwało około 3 godzin, brało w nim udział około 5 Henryk Lesiński, Z dziejów wyspy Wolin i Świnoujścia, Szczecin 1973, s. 177 6 Marian Antas, Wyzwolenie Ziemi Wolińskiej, Szczecin 1973, s. 184 14

200 samolotów. Bomby zniszczyły 864 budynki (55% ogólnej zabudowy miasta). Pod gruzami i w wyniku wybuchów zginęło około 25 000 osób. II. Okres po II wojnie światowej (po 1945 r). Wyspy Uznam i Wolin zostały zajęte przez Armię Czerwoną w maju 1945 roku. Świnoujście zostało zdobyte 5-ego maja 1945 roku w wyniku jednoczesnego uderzenia 2 i 19 armii 2 Frontu Białoruskiego, jako ostatnie miasto na terenie Polski. Postanowienie o przyłączeniu Świnoujścia i Wyspy Wolin do Polski zostało sformalizowane przez Wielką Trójkę na Konferencji Poczdamskiej (02-08-1945) i w Szwerinie Meklenburskim (21.09.1945). Oficjalne przejęcie Obwodu Uznam Wolin przez Pełnomocnika Rządu RP nastąpiło w dniach 04-06.10.1945. Pozostała część wyspy Uznam została włączona najpierw do radzieckiej strefy okupacyjnej i od momentu powstania, czyli 04-10-1949 do NRD. Po zakończeniu działań wojennych obszar wysp był w tragicznym stanie. Zasiedlanie nowo powstałego po polskiej stronie regionu powiatu Wolińskiego, rozwój przemysłu (w tym jakże ważnej turystyki) były bardzo utrudnione. Sytuacja najgorzej wyglądała w Świnoujściu i Wolinie, gdzie większość budynków była zniszczona, kanał Świny zablokowany był wrakami statków, sprawa nowej granicy polsko niemieckiej (na przestrzeni 10 lat po zakończeniu wojny trzykrotnie wędrowała ona przesuwając się z zachodu na wschód) była bardzo niepewna, a i wieści o panoszących się Rosjanach (Armia Radziecka stacjonowała nieprzerwanie w Świnoujściu do 1993 roku) niezbyt zachęcające do przybywania i mieszkania tutaj. 15

Mimo zniszczeń stosunkowo szybko podjęte zostały próby wznowienia działalności turystyczno uzdrowiskowej w Świnoujściu i Międzyzdrojach. W 1946 roku przybył do Świnoujścia dyr. Bolesław Motyl usiłując zorganizować uzdrowisko. Na wskutek podzielenia miasta przez Rosjan na część polską (centrum) i radziecką (dzielnica nadmorska) okazało się to niemożliwe. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w Międzyzdrojach 7. Bezpośrednio po wyzwoleniu Międzyzdroje miały najmniejszy odsetek wyludnienia, miejscowość liczyła wówczas 4000 mieszkańców. Byli to przeważnie ludzie starsi, kobiety i dzieci. Ludność ta została wysiedlona do Niemiec w latach 1946-1948. Zniszczenia wojenne w miasteczku nie były wielkie. Spośród 675 budynków istniejących tu w 1939 roku, 561 nadawało się do zamieszkania w 1946 roku. Poważnie zniszczona była jedynie linia kolejowa, wskutek czego Międzyzdroje wraz z całą wyspą były odcięte od lądu stałego. Linię kolejową odbudowano dopiero w 1948 roku. Podczas spisu ludności przeprowadzonego w lutym 1946 (z uwzględnieniem ludności niemieckiej) dotychczasowa wieś uznana została za miasto. W marcu 1946 roku kierownik referatu samorządowego wolińskiego starostwa polecił wykonać pieczęć magistratu i odtąd Międzyzdroje stały się miastem. Odbudowa, a właściwie reaktywowanie miasta wiązało się od początku ściśle z jego wczasowo uzdrowiskową funkcją. W 1946 roku powstał Państwowy Zarząd Uzdrowisk i Kąpielisk a w latach 1948 1954 działała Komisja Uzdrowiskowo Wczasowa mająca za zadanie zadbać o prawidłowy rozwój miasteczka. W 1951 roku powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej. Zaczęto remontować i odtwarzać istniejącą sieć usług. W owym trudnym dla miasta okresie nie powstawały żadne nowe realizacje. 7 Za Studium Gminy Międzyzdroje praca zbiorowa. Publikacja w internecie. Adres: http://www.miedzyzdroje.pl/polski/urz1d_miasta/studium_gminy/studium.htm (01-11-16). 16

Starano się reaktywować funkcje w obiektach istniejących. Sporo z nich wymagało przeprowadzenia prac remontowych. Późniejszy etap prac to budowa obiektów nowych. Niestety w żadnym okresie prowadzenia prac związanych z rozwojem przestrzennym miasteczka nie posłużono się pierwszym powstałym planem jego zagospodarowania. Pozwoliłoby to zapewne na uniknięcie wielu rażących błędów w strukturze architektonicznej miejscowości i pozwoliło na bardziej harmonijną egzystencję obiektów historycznych ze współcześnie tworzonymi. W latach sześćdziesiątych poczyniono w Międzyzdrojach poważne inwestycje budowlane i odremontowano znaczną cześć domów głównie przy promenadzie nad brzegiem morza. Odbudowano molo likwidując przeszklony o żelaznej konstrukcji pasaż. Na mocy Uchwały Rady Ministrów Nr 152/58 z dnia 01-05-1958 zorganizowano w Świnoujściu uzdrowisko o 150 miejscach. Dokonano oględzin dwóch słonych źródeł solankowych i przejęto 6 budynków. Wkrótce zwiększono liczbę miejsc do 500. Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Zdrowia z 16-06-1959 uzdrowisko usamodzielniono tworząc PP Uzdrowisko Świnoujście (oficjalna data to 01-07-1959) i z tą chwilą zaczęła się jego odbudowa. W późniejszym okresie przedsiębiorstwo się bardzo rozwinęło, na jego potrzeby zaadaptowano kilka budynków także w Międzyzdrojach. W szczytowym okresie przyjmowało jednorazowo do 3 000 kuracjuszy na turnus. Po likwidacji kontrolowanych przez WOP wiz wjazdowych na wyspę Wolin oraz ustąpienia wojsk sowieckich z dzielnicy uzdrowiskowej (w wyniku nacisków opinii publicznej i na mocy porozumienia międzypaństwowego w trzech etapach baza wojsk radzieckich została wyprowadzona z dzielnicy nadmorskiej do części pomiędzy koszarami i granicą. Praktycznie już w marcu 1957 roku ówczesny I Sekretarz KP PZPR Rajmund Rybiński odzyskał od 17

dowództwa bazy sowieckiej pierwszych 12 budynków w pierwszym kwartale przy promenadzie. Ogółem do dnia 19 kwietnia 1962 przejęto 164 budynki 8 ). Zaczął się gwałtowny rozwój wczasów zakładowych. W Świnoujściu, Międzyzdrojach, Wisełce, Międzywodziu, Dziwnowie zakłady pracy wydzierżawiały początkowo budynki wczasowe, w okresie późniejszym budowały własne. W kwietniu 1957 roku rozpoczęło działalność koło PTTK w Świnoujściu, które po otrzymaniu lokalu przy ul. Armii Czerwonej 2 (obecnie Armii Krajowej) pełniło rolę informacji turystycznej, a jednocześnie zarządzało przystanią kajakową nad Starą Świną. Później powstają: ORBIS (1964) i POMERANIA. W marcu 1958 roku ukazało się pierwsze wydanie pierwszego miejscowego przewodnika turystycznego: Międzyzdroje i okolice autorstwa Czesława Piskorskiego. W celu uatrakcyjnienia pobytu turystów odbywają się imprezy rozrywkowe i kulturalne. Na uwagę zasługują tutaj: Festiwal Artystyczny Młodzieży Akademickiej FAMA w Świnoujściu. Ogólnopolski Przegląd Piosenki Morskiej WIATRAK w Świnoujściu. Festiwal Chórów i Pieśni Chóralnej w Międzyzdrojach. 15 marca 1960 roku utworzono z terenów leśnych okalających Międzyzdroje od wschodu i południa Woliński Park Narodowy o powierzchni ok. 4961 ha. Ten ciekawie ukształtowany teren leśny z bogactwem rzadkich okazów fauny i flory zawsze stanowił miejsce częstych tras spacerowych, tak dla mieszkańców jak i pensjonariuszy kurortu. Objęty ścisłą ochroną stał się przedmiotem badań studialnych Wolińskiego Muzeum mieszczącego się na Wzgórzu Przyjaźni w Międzyzdrojach. 8 mgr A. Wroński, Uzdrowiska, wczasy i turystyka, Świnoujście XII 1971 18

Celem reaktywowania połączeń tzw. białej floty w styczniu 1957 roku powstało PPT Żegluga Szczecińska, zajmujące się przewozem i obsługą pasażerów i ładunków na dolnej Odrze 9. Dnia 02-04-1964 wznowiono sezonową komunikację promową na linii Świnoujście Ystad. W latach 60-ych i 70-ych wyremontowano i wybudowano całą sieć dróg w powiecie Wolińskim. Nastąpiła m.in. pełna modernizacja polskiego odcinka drogi międzynarodowej E-14 z Triestu do Sztokholmu (po zmianach w 1992 roku droga ta ma oznaczenie E-65). Przywrócono a następnie całkowicie zmodernizowano linię kolejową Szczecin-Dąbie Świnoujście Port oraz uruchomiono wszystkie pozostałe połączenia kolejowe. 1.1.3 Rozwój przemysłu. Przemysł rozwijano jednak tylko w stolicy regionu. Były to sztandarowe budowy socjalizmu. W związku z planowaną rozbudową portu włączone do Świnoujścia zostaje całe prawobrzeże 10 i zamienione na dzielnicę stricte przemysłową. Powstają tam: port (Świnoport II) baza PPDiUR Odra Morska Stocznia Remontowa (01.01.1971) duża towarowa stacja kolejowa poprzez wejście do eksploatacji nowych promów morskich (Gryf, Skandynawia i następne) rozszerza swą działalność terminal. 9 statki białej floty tylko w roku 1970 przewiozły około 5,5 mln pasażerów (przede wszystkim na trasie Szczecin Świnoujście) i pływały bez przerwy od kwietnia do listopada. Były to jednostki na owe czasy nowoczesne statki typu Lilla Weneda (200 miejsc) i wodoloty Kometa (100 miejsc) za: Tadeusz Makowski, Komunikacja, Szczecin 1973, s. 323 10 Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 28.08.1959 19

Rozwój gospodarczy Polski ma swoje bezpośrednie przełożenie na rozwój turystyki. W okresie 1960 1970 liczba turystów zwiększa się czterokrotnie. W tych latach przeważa tzw. turysta masowy, kierowany na wypoczynek przez macierzysty zakład pracy. Prowadzi to do nadmiernej ilości przyjazdów turystów w okresie lipiec sierpień i związanych z tym trudnościami aprowizacyjnymi i transportowymi oraz prawie całkowitym niewykorzystaniem bazy noclegowej w pozostałym okresie. Dotyczy to wszystkich kurortów regionu ale w szczególności Międzyzdrojów (tutaj liczba miejsc noclegowych w 1985 roku sięgnęła 25 000, co okazało się także niewystarczające) i Świnoujścia. Po likwidacji powiatów i utworzeniu nowych 49 województw w latach 1973-1984 do Świnoujścia przyłączono Międzyzdroje wraz z miejscowościami Wapnica, Zalesie i Lubin. Dzięki temu na jedną dekadę Świnoujście stało się pod względem powierzchni drugim, co do wielkości miastem w Polsce. Działania te prowadzone były zgodnie z ówczesną koncepcją budowy wielkiego portu, miasta i uzdrowiska na zachodniej rubieży PRL. Zgodnie z tymi planami wyspa Uznam miała być połączona groblą poprzez Zalew Szczeciński z miejscowością Nowe Warpno, pod Świną prowadzić miał tunel, port zajmować miał całe prawobrzeże (Chorzelin, Warszów, Ognicę i Karsibór) a sypialnią dla Świnoujścia stać się miał oddalony o bez mała 30 km Wolin. Dlatego też w Recławiu pod Wolinem powstawała nigdy nie ukończona fabryka domów. Pod koniec lat siedemdziesiątych gospodarka PRL załamała się i nastąpił regres gospodarczy. Pierwszym zwiastunem zmian gospodarczych było powstanie nowoczesnego przedsiębiorstwa hotelarskiego w Międzyzdrojach. Tamże firma ILBAU w roku 1991 wybudowała czterogwiazdkowy hotel o nazwie AMBER BALTIC, należący do austriackiej sieci VIENNA INTERNATIONAL. W ślad za tą inwestycją powstało (należące do tej samej 20

firmy) jedno z pierwszych w Polsce i największe w Europie Środkowej pole golfowe. W latach 90-ych zaszło w całej gospodarce regionu cały szereg zmian. Rozpoczął się olbrzymi wzrost przyjazdów turystów z Niemiec, jednocześnie w wyniku likwidacji funduszów socjalnych zakładów pracy (a także całych zakładów pracy) zanikły prawie tzw. wczasy zakładowe, wiele byłych ośrodków wczasowych zostało sprywatyzowanych. W Świnoujściu powstał w pobliżu granicy bazar, będący drugim, co do wielkości pracodawcą w mieście. W tym samym czasie olbrzymie kłopoty przeżywać zaczął przemysł morski ODRA w zasadzie przestała istnieć, większość polskich statków pływa pod obcymi flagami, MSR i port przeżywają kłopoty. W niemieckiej części regionu oprócz zniszczeń wojennych najważniejszym problemem w pierwszych latach po wojnie była znaczna ilość uchodźców z terenów Polski i Czechosłowacji (ich liczba w Meklemburgii Przedpomorzu w listopadzie 1945 roku sięgnęła 1,4 mln osób 11 ) oraz znacząca liczba garnizonów radzieckich, zajmujących się przede wszystkim pobieraniem kontrybucji wojennych. W latach 1945 do 1956 przeprowadzono masowo zakrojoną akcję nacjonalizacji całego majątku. Najpierw na fali denazyfikacji, później wprowadzania socjalistycznego stylu gospodarki. Na wsi pojawiły się LPG odpowiedniki polskich PGR, w miastach i miasteczkach wszystkie zakłady pracy zostały upaństwowione. W okresie stabilizacji w latach 60-ych głównym kurortem na wyspie Uznam stał się Heringsdorf. Turystyka była jednak utrudniona. Istniał całkowity 11 Pommern im Wandel der Zeiten Jan M. Piskorski, wydawca: Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin 1999. 21